سپندارمذگان

سپندارمذگان؛ روز گرامیداشت زن، زمین و عشق نزد ایرانیان.

سِپَندارمَذگان، اِسپَندِگان یا اِسفَندارمَذگان، جشنی کهن در میان ایرانیان است که به زن، عاشقان و دلدادگان و زمین تعلق دارد. این روز، در گاهشمار یزدگردی، مصادف با پنجمین روز از دوازدهمین ماه سال و در تقویم کنونی ایرانیان، مصادف با 29ام بهمن ماه بوده و آن را «روز عشق» نامیده‌اند. سپندارمذگان، همچون سایر جشن‌های ایرانیان باستان، در راستای شکرگزاری از خداوند بوده و در دوران پس از اسلام نیز با تغییر ماهیت برخی از نمادها، همچنان پا بر جا مانده است.

مفهوم‌شناسی

در ایران باستان، هر ماه دارای سی روز بوده و هر روز و ماه دارای نامی مشخص بوده است؛ برای مثال، اولین روز از ماه «اهورا»، روز دوم «بهمن» به‌معنای فکر و اندیشه، روز سوم «اردیبهشت» به‌معنای صداقت و پاکی، روز چهارم «شهریور» به‌معنای پادشاهی آرمانی و روز پنجم «سپندارمذ» به‌معنای متواضع و پاک بوده که به زمین اشاره داشته است. از آن‌جایی که زمین، بدون هیچ چشم‌داشتی به تمامی موجودات، عشق نثار کرده و همچون مادری دلسوز، همه را در دامان پر خیر و برکت خود به آغوش کشیده و از آنها مراقبت می‌کند، در فرهنگ و ادب کهن ایرانیان، همواره نماد عشق و مهربانی بوده است. هنوز هم ایرانیان، سرزمین را «مام میهن» می‌خوانند. مردم ایران، در روزی که نام ماه و سال یکی می‌شده، آن را جشن گرفته و روز سپندارمذگان را با نام «روز عشق» پاس می‌داشتند. بنابراین، روز سپندارمذگان، در تاریخ ایران باستان، روز گرامی‌داشت سه بن‌مایۀ اصلی زندگی، یعنی زمین و زایندگی و زن بوده و به‌همین دلیل، مردان در چنین روزی به بانوان خود، هدیه می‌دادند.

نام‌گذاری

سپند، واژه‌ای فارسی و به‌معنای پاک و مقدس است. نام سپندارمذ در زبان فارسی میانه به‌صورت Spandarmad و در اوستا نیز با نام Armatay/ Armaiti به‌معنای اندیشه و فداکاری آمده است. سِپَندارمَذ یا اسفندارمذ، به دوازدهمین ماه سال شمسی اشاره دارد. فردوسی، در اشعار خود به این واژه اشاره کرده است:

سرآمد کنون قصۀ یزدگرد

بماه سپندارمذ روز ارد

برخی سپندارمذ را لقب زمین و به‌معنای گستراننده، مقدس و فروتن می‌دانند که در فرهنگ ایرانی، نماد باروری است. این واژه، همچنین، به روز پنجم از ماه شمسی اشاره دارد که در دوازدهمین ماه سال، در دوران ایران باستان، به‌دلیل تطابق ماه و روزی به‌همین نام، آن را جشن می‌گرفتند. سپندارمذ، نزد پیروان دین زرتشت، با نام اوستایی «سپنته آرمئیتی» شناخته شده و نماد بردباری، فروتنی، فداکاری، یکرنگی، زن و زمین است که هر دوی آنها توانایی بارور شدن و زایندگی را دارا هستند.

علاوه بر آن، سپندارمذ، نام فرشتۀ موکل بر زمین، درخت‌ها و جنگل‌ها بوده است. او، در حقیقت، از جمله امشاسپندان آیین زردشتی بوده که هر کدام نمایندۀ یکی از صفات اهورامزدا بودند. این امشاسپندان، از نظر جایگاه و اهمیت نیز پس از اهورامزدا قرار داشته و پاکان بی‌مرگ و جاودان به‌شمار می‌رفته‌اند. از مهمترین ویژگی‌های سپندارمذ می‌توان به «پیوند داشتن با زمین»، «دین‌پرور و دین‌یاور»، «دختر/ همسر اهورامزدا»، «پیوند داشتن با اَشَه (راستی و حقیقت)» و «جشن اسفندارمذ» اشاره کرد.

از دیگر نام‌های این روز «برزیگران» است که مراسم‌های مختلفی در آن اجرا می‌شود. نخستین مراسم معروف در این روز «مردگیران» است. در این آیین، دختران مجرد و دم‌بخت را به ازدواج ترغیب می‌کردند.

پیشینه

کارشناسان بر این باورند که سپندارمذگان، در دوران ایران باستان، در حدود20 قرن پیش از تولد مسیح، در میان اقوام آریایی گرامی داشته می‌شد. این روز، هرساله، توسط ایرانیان جشن گرفته شده و برخی ریشۀ این جشن را به دوران هخامنشیان نسبت می‌دهند. مورخان و پژوهشگران بزرگ ایران پس از اسلام همچون، ابوریحان بیرونی نیز در کتاب خود، روز پنجم اسفندماه را روز سپندارمذگان خوانده که در آن ایرانیان، زن و زمین را گرامی می‌داشته‌اند. جشن سپندارمذگان، در دوران پس از اسلام نیز همچون بسیاری از آداب‌ورسوم ایرانیان باستان، رنگ‌وبوی اسلامی به خود گرفته و با تغییر ماهیت برخی از نمادها، همچنان در میان مردم ایران برگزار می‌شود. امروزه، سپندارمذگان، در میان برخی از مردم ایران، اعم از زرتشتی و مسلمان گرامی داشته می‌شود. این روز در تقویم جدید ایرانیان، از آن‌جایی که 6 ماه اول سال را 31 روز در نظر می‌گیرند، مصادف با 29ام بهمن ماه است.

سپندارمذگان در باور ایرانیان

ایرانیان باستان، به بهانه‌های مختلف به شکرگزاری خداوند پرداخته و این شکرگزاری را با آیین‌های شادمانی همراه می‌کردند. واژۀ جشن نزد ایرانیان از واژۀ «یَسن» به‌معنای ستایش خداوند گرفته شده و همین نشان‌دهندۀ آن است که ایرانیان همواره در جشن‌های خود علاوه بر شادی‌هایی همچون موسیقی و انواع بازی، نیایش‌هایی خاص نیز داشته‌اند. از جمله جشن‌های فرخندۀ نیاکان ایرانی که با عشق و شوری ویژه برپا می‌شده، جشن سپندارمذگان است. در این روز که در میان ایرانیان به روز «مژده‌بگیران» و «مُزدبگیران» نیز معروف است، مردان ایرانی، به پاسداشت پای‌بندی و عشقی که از زنان خود دریافت می‌کنند، به آنها هدیه می‌دهند.

آداب‌ورسوم

برخی، این روز را روز بخشش از سمت مردان می‌دانند که به‌منظور قدردانی از بانوان خود، ترتیب داده‌اند. در این روز، علاوه بر همسران، سایر زنان نزدیک یک مرد همچون مادر و خواهران نیز از هدایایی برخودار بوده و مردان تلاش می‌کردند تا به اندازۀ توان خود از زنان پاکدامن و فروتن نزدیک خود با پیشکش هدایایی، تقدیر کنند. سپندارمذگان، همچنین، روز معافیت زنان از کارهای روزمره بوده و آنها کارهای خانه را به مردان و پسران خانواده واگذار می‌کردند.

برخی از مردم ایران، به‌خصوص در مناطقی همچون نیاسر کاشان و ارتفاعات زاگرس، در این روز آشی به‌نام «آش اسفندی» می‌پزند. زنان در این روز لباس‌های فاخر پوشیده، اسپند دود کرده و سفرۀ اسفندی را پهن می‌کنند. استفاده از میوه‌های فصل همچون سیب و انار، شاخه‌های گل، برگه‌های خشک آویشن و جام‌هایی از شیر در این سفره‌ها رایج است. برخی، در پاشنه‌های درب منازل، آب آویشن ریخته و آن را نثار زمین می‌کنند. این رسم هنوز هم در میان زرتشتیان یزد مرسوم است. گروهی دیگر نیز در چنین روزی، به طبخ سمنو مشغول می‌شوند؛ زیرا بن‌مایۀ اصلی این خوراک گندم است و گندم از دل زمین سر بر آورده و در نتیجه برای ایرانیان، قابل احترام است. کارشناسان، این آداب‌ورسوم کهن را نشأت گرفته از رابطۀ خوب ایرانیان با طبیعت می‌دانند. بنابراین، تمامی این مراسم به نوعی قدردانی از زمین و نگهبان آن یعنی زن است.

سپندارمذگان یا ولنتاین

روز عشق ایرانیان با نام «سپندارمذگان»، ظاهری شبیه به ولنتاین غربی‌ها داشته، اما قدمت آن به 20 قرن پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد. این روز، با رنگ‌وبوی پاکی زن ایرانی عجین شده و از آیین‌های کهن ایرانیان به‌شمار می‌رود. در سال‌های اخیر، جشن‌های کهن ایرانیان که همگی دارای فلسفه‌های زیبایی در پس خود هستند، دوباره جان گرفته و بر سر زبان‌ها افتاده‌اند. در صورت بازگشت شکوه دیرینه به این جشن و توجه ایرانیان به اصالت فرهنگی و تاریخی خود، آنها نیازی به ولنتاین نخواهند داشت.

برخی از کارشناسان بر این باورند که رسم گرامی‌داشت زن و عشق، توسط ایرانیان به اروپا راه یافته و پس از تغییر شکل به‌نام جشن ولنتاین رونمایی شده است. آنها معتقدند که این الگوبرداری در جشن کریسمس نیز به‌چشم می‌خورد و غربیان، کریسمس را از فرهنگ و باور به زایش مهر، نزد ایرانیان تقلید کرده‌اند. این دو مناسبت، از نظر تاریخی و آیینی با یکدیگر مشابهت‌های بسیاری دارند. از سوی دیگر، در رابطه با داستان‌های پیدایش روز ولنتاین اتفاق نظری وجود ندارد، این در حالی است که در میان پژوهشگران ایرانی، دربارۀ سنت‌ها و روایت‌های جشن سپندارمذگان هیچ اختلاف نظری وجود ندارد.

منابع

• «5 اسفند؛ جشن اسفندگان (سپندارمذگان)- روز بزرگداشت زن و زمین»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1402ش.
• برومندی، گوهر، «نماهنگ شاد جشن سپندارمذگان؛ روز مهرورزی به آفرینش»، وب‌سایت امرداد، تاریخ بارگذاری: 28 بهمن 1399ش.
• بهار، مهرداد، از اسطوره تا تاریخ، به‌تحقیق ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران، چشمه، 1381ش.
• بیرونی، ابوریحان، آثارالباقیه، ترجمۀ اکبر داناپرست، چ3، تهران، امیرکبیر، 1363ش.
• پورداوود، ابراهیم، «سپندارمذگان، جشن پرستاران ایران»، به‌تحقیق مرتضی گنجی، تهران، امیرکبیر، 1343ش.
• «تاریخچه و زمان دقیق سپندارمذگان روز عشق ایرانیان»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1402ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1402ش.
• «سپندارمذگان، جشنی برای زن، زمین و مادر»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 5 اسفند 1395ش.
• «سپندارمذگان»، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1402ش.
• ستاری، رضا و خسروی، سوگل، «بررسی خویشکاری‌های آناهیتا و سپندارمذ در اسطوره و پیوند آن با پیشینۀ مادرسالاری»، نشریۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، سال نهم، شمارۀ 32، 1392ش.
• کزازی، میرجلال الدین، «ژرفا و شایستگی (سپندارمذگان)»، وب‌سایت مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1402ش.
• فتاحی، محمد، «سپندارمذگان چیست؟»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بارگذاری: 12 آبان 1399ش.
• فردوسی، شاهنامه، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1402ش.
• «همه چیز دربارۀ سپندارمذگان؛ روزی برای قدردانی از زنان عاشق ایرانی»، وب‌سایت مجلۀ فرهنگی وبلایت، تاریخ بارگذاری: 30 بهمن 1401ش.
• وارنر، رکس، دانشنامۀ اساطیر جهان، به‌تحقیق ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران، اسطوره، 1386ش.
• «ولنتاین را از سپندارمذگان گرفته‌اند»، خبرگزاری انصاف نیوز، تاریخ بارگذاری: 13 بهمن 1395ش.