عقیمسازی
عقیمسازی؛ مجموعه‌ای از روش‌ها برای از بین بردن توانایی فرزندآوری در مردان و زنان.
عقیمسازی، با هدف پیشگیری از بارداری زنان، امروزه در سیاست‌های کاهش جمعیت، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. عقیم‌شدن مردان و زنان به‌ویژه در حالت برگشت‌ناپذیر، اثرات فیزیکی، روانی، خانوادگی و اجتماعی زیادی دارد. عقیمسازی در ایران برای مدتی در برنامۀ تنظیم خانواده، از جایگاه قانونی برخوردار و رایج شد و نرخ باروری را به‌شدت کاهش داد؛ اما امروزه به‌دلیل نگرانی از سالمندی جمعیت، عقیمسازی در ایران به‌صورت رسمی ممنوع شده است.
مفهوم‌شناسی
عقیمسازی به‌معنای سترون و نازاکردن،[۱] در مباحث جمعیت‌شناختی و تنظیم خانواده به‌معنای به‌کارگیری مجموعه‌ای از روش‌ها است که توانایی تولید مثل را از زن یا مرد، سلب می‌کند.[۲] عقیمسازی در علم پزشکی از طریق بستن لوله‌های انتقال‌دهندۀ تخمک در رحم زنان (توبکتومی) و یا بستن لوله‌های انتقال‌دهندۀ اسپرم در مردان (وازکتومی) رخ می‌دهد[۳] که از نظر سازمان بهداشت جهانی، یک فرایند برگشت‌ناپذیر است.[۴]
تاریخچه
بر اساس برخی گزارش‌های تاریخی، پیشینۀ عقیمسازی تا دوران «بقراط» حکیم قابل رهگیری است. در آن زمان عقیمسازی زنان ابزاری برای پیشگیری از بیماری‌های روانی و ارثی محسوب می‌شد. در مواردی نیز عقیمسازی برای پیشگیری از بارداری‌های خطرناک تجویز می‌شده است. «جیمز بلاندل» در 1823م عقیمسازی از طریق جراحی را برای جلوگیری از حاملگی پرخطر، معرفی کرد. عمل وازکتومی نیز نخستین‌بار در پایان قرن نوزدهم در ایالات متحدۀ آمریکا جهت پیشگیری از اختلالات ارثی انجام شد. گاهی باورها و نیت‌های شریرانه مانند اصلاح نژاد نیز در عقیمسازی مؤثر بوده است؛ برای مثال در زمان حاکمیت نازی‌ها در آلمان، عقیمسازی مردان، ابزاری برای نسل‌کشی بود و از همین‌رو شکل اجباری آن در اساسنامۀ دیوان بین‌المللی کیفری یکی از مصادیق نسل‌کشی و جرم انگاشته شده است.[۵] در چند دهۀ اخیر عقیمسازی داوطلبانه (بستن لولۀ مرد و زن) به‌منظور اجرای سیاست‌های جمعیتی کشورها و کاهش جمعیت در سراسر جهان به‌طور گسترده رایج شد، اما با توجه به آثار و پیامدهای مخرب آن بر خانواده و جمعیت، در برخی کشورها از جمله ایران ممنوع شده است.[۶]
روش‌های عقیمسازی
- اخته‌سازی؛ این روش در گذشته بیشتر به‌منظور از کارانداختن قوۀ شهوت مردانی به‌کار می‌رفت که در دربار شاهان خدمت می‌کردند. اخته‌سازی اغلب در سنین کودکی پسران،[۷] با کشیدن بیضه‌ها یا کوبیدن آنها[۸] صورت می‌گرفت و این دسته از مردان را «خواجه» می‌گفتند.[۹] استفاده از خواجه‌ها برای خدمت به زنان در حرم‌سرای شاهان تا پایان دورۀ قاجار رواج داشت.[۱۰] اخته‌بودن در فقه اسلامی، عیبی مردانه است که زن پس از آگاهی می‌تواند به‌خاطر آن عیب در شوهر، عقد ازدواج را فسخ کند.[۱۱]
- بستن لوله‌های زنان؛ بر اثر بستن و یا قطع‌کردن لولۀ اتصال تخمدان به رحم زن، تخمک‌های زن نمی‌توانند وارد محدودۀ فوقانی رحم شوند و عمل لقاح با اسپرم مرد رخ نمی‌دهد. این روش با عمل جراحی انجام می‌شود و حتی زنانی که وضع حمل آنها به‌صورت سزارین است می‌توانند هنگام زایمان لوله‌های خود را ببندند. از منظر دانش پزشکی، این روش به عقیم‌شدن دائمی زن می‌انجامد و اتصال دوبارل لوله‌ها نیز قابلیت باروری طبیعی زن را به‌صورت کامل بازنمی‌گرداند.[۱۲]
- بستن لوله‌های مرد؛ در این روش، لوله‌ای که اسپرم از آن عبور می‌کند بسته می‌شود و مَنی مرد فاقد خصوصیت تولید مثل می‌شود. این روش فاقد هرگونه آثار جانبی طبیعی در مرد است، اما کارشناسان معتقدند از نظر روانی تضعیف حالت مردانگی را به دنبال دارد. این روش در اکثر موارد باعث عقیمسازی دائمی در مردان می‌شود و بازسازی مجدد مجرا در کمتر از 5% ممکن است.[۱۳] برخی نیز معتقدند که در این روش به احتمال زیاد می‌توان قابلیت باروری در مرد را احیا کرد.[۱۴]
عقیمسازی اجباری
در اوایل قرن بیستم، شمار زیادی از کشورها از جمله آلمان، ژاپن و ایالات متحدۀ آمریکا عقیمسازی اجباری را مجاز کردند و برای آن مشوق‌هایی نیز در نظر گرفتند. بعد از آن در مدت کوتاهی بیش از ۴۰۰ هزار نفر در آلمان، ۶۳ هزار نفر در سوئد و ۸۰۰ هزار نفر در ژاپن عقیم شدند. هدف اصلی این سیاست‌ها از بین‌بردن جرم و جنایت، بی‌خانمانی و بیماری‌های اعصاب و روان بود. پس از جنگ جهانی دوم اشتباه‌بودن این سیاست‌ها روشن شد و بسیاری از کشورها با اصلاح قوانین، تلاش کردند عقیمسازی اجباری را با سیاست‌های داوطلبانه مهندسی جمعیت جایگزین کنند؛ اما موج دوم عقیمسازی اجباری بین سال‌های ۱۹۶۰م تا ۱۹۹۰م در بسیاری از کشورهای آمریکای جنوبی و آسیای جنوب‌شرقی رخ داد و عقیمسازی در قبال غذا، پول، زمین و مسکن، یا سیاست‌های تهدیدی و مجازات صورت گرفت. در تمامی این برنامه‌ها فقرا، معلولان، اقلیت‌های قومی و مذهبی در اولویت عقیم‌شدن قرار داشتند.[۱۵] عقیمسازی داوطلبانه و به‌منظور اجرای سیاست‌های جمعیتی و تنظیم خانواده از اواخر قرن نوزده شروع شد و در دهۀ 1880ش بستن لوله، روش غالب عقیمسازی زنان در کشورهای صنعتی بود و سپس در کشورهای در حال توسعه نیز رواج پیدا کرد.[۱۶]
عقیمسازی در ایران
در 1350ش قانون عقیمسازی داوطلبانه به‌مثابۀ یکی از روش‌های تنظیم خانواده، تصویب شد که هر عمل جراحی و یا اقدام پزشکی در این راستا را از شمول مصداق جنایت، خارج می‌کرد. در همان سال اولین گام قانونی بستن لوله‌ها نیز برداشته شد. انجام رایگان زایمان در صورت رضایت مادران به عمل توبکتومی، از جمله برنامه‌های تشویقی آن زمان برای ترویج عقیمسازی زنان بود.[۱۷] بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، برنامۀ تنظیم خانواده و خدمات عقیمسازی، تعطیل شد؛[۱۸] اما سرشماری 1365ش نگرانی برخی از صاحب‌نظران و مسئولان وقت را نسبت به افزایش جمعیت برانگیخت و موجب توجه دوباره به برنامۀ تنظیم خانواده شد که عقیمسازی در آن، نقش مهمی داشت. با تصویب قانون تنظیم خانواده در 1372ش از سوی مجلس شورای اسلامی ایران، پروژۀ عقیمسازی، به‌ویژه برای زنان به‌سرعت گسترش یافت.[۱۹]
آمار عقیمسازی در ایران
بر اساس برخی آمارها، تصویب قانون تنظیم خانواده در دهۀ 70 شمسی، به عقیمسازی بیش از یک میلیون زن ایرانی منجر شد.[۲۰] به باور برخی کارشناسان، ایران در عقیمسازی به‌منظور اجرای سیاست‌های تنظیم خانواده در دو دهۀ گذشته، جزء 20 کشور اول جهان[۲۱] بوده و آمار عمل‌های جراحی (دائمی) پیشگیری از بارداری در ایران بیش از سه برابر میانگین جهانی بوده است.[۲۲] بنابر گزارش برخی رسانه‌ها، در دو دهۀ گذشته ایرانیان با سه میلیون عمل جراحی عقیمسازی، بیش از 10 برابر جنگ ایران و عراق، جمعیت کشور را کاهش داده‌اند.[۲۳]
عوامل ترویج عقیمسازی در ایران
1. برنامۀ تنظیم خانواده
عقیمسازی از روش‌های اصلی و مهم برنامۀ تنظیم خانواده است.[۲۴]بر اساس سیاست‌های این برنامه از نیمۀ دهۀ ۶۰ شعارهایی مانند «دو بچه کافی است» تبلیغ شد و عقیمسازی گسترده در دستور کار قرار گرفت.[۲۵] از طرف دیگر ارائۀ خدمات رایگان وازکتومی و توبکتومی برای پیشگیری از فرزندآوری و تبلیغات وسیع شهری، استفاده از این روش را در باور مردم عادی‌سازی کرد.[۲۶] کارشناسان کنترل جمعیت با این ادعا که عمل بستن لوله قابل بازگشت است و جلوگیری از بارداری دائم به شمار نمی‌رود، موافقت مراجع تقلید را نیز کسب کردند، در حالی که بسیاری از منابع علمی، عمل بستن لوله را به‌عنوان عقیم‌کردن دائم می‌شناسند.[۲۷]
2. فعالیت‌های تشویقی دولت
حمایت دولت از برگزاری همایش‌های مختلف با عنوان بهداشت باروری و با هدف ترویج جلوگیری از باروری در دهۀ 70 با حمایت صندوق بین‌المللی جمعیت و برخی شرکت‌های خارجی داروسازی، از عوامل مهم رواج عقیمسازی بود.[۲۸] پرداخت هدیۀ نقدی برای زوجینی که اقدام به عقیمسازی می‌کردند و درخواست از روحانیون و کارشناسان بهداشت تا خانواده‌ها را به اقدامات لازم ترغیب کنند از دیگر برنامه‌های تشویقی دولت بود. همچنین صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران موظف شده بود برنامه‌های آموزشی را تهیه و پخش کند.[۲۹]
3. آثار پژوهشی
بعد از اعلام سیاست تنظیم خانواده، آثار پژوهشی زیادی در حمایت از کاهش باروری منتشر شد که در عادی‌سازی عقیم‌کردن مردان و زنان نقش اساسی داشت و به نظر کارشناسان موجب انحراف ذهن خواننده از بحث اصلی یعنی عقیم‌شدن فرد شد. کتاب «احکام تنظیم خانواده» در وزارت بهداشت تألیف و با حمایت مالی صندوق جمعیت به‌طور رایگان توزیع شد که عقیمسازی را توجیه و تشویق کرده است.[۳۰]
نقش کشورهای غربی و سازمان‌های بین‌المللی در عقیمسازی
بسیاری از کارشناسان نقش کشورهای غربی و سازمان‌های بین‌المللی در ترویج عقیمسازی در کشورهای اسلامی به‌ویژه ایران را برجسته می‌دانند؛ زیرا به دنبال تغییرات سبک زندگی و بحران خانواده در غرب، فرزندآوری در جامعۀ غربی به‌شدت کاهش یافت و بحران جمعیت، اقتدار اقتصادی و سیاسی غرب را به خطر انداخت. برای مثال در 1974م حاصل پروژۀ مطالعاتی » NSSM200» در آمریکا نشان داد که افزایش رشد جمعیت جهان، امنیت ملی آمریکا را به خطر می‌اندازد. در این مطالعه پیشنهاد شده بود که آمریکا با استفاده از سازمان‌های بین‌المللی، جمعیت جهان را به نفع خود مدیریت کند. در این راستا، «ستاره فرمانفرماییان» به‌دستور شورای جمعیت سازمان ملل به ایران آمد و در مطب‌های خصوصی و انجمن‌های خیریه مشغول تنظیم خانواده شد. بعد از چهار سال شورای عالی تنظیم خانواده در وزارت بهداری شکل گرفت. این نوع فعالیت‌ها در تغییر باور مردم نسبت به فرزندآوری و رواج فرهنگ عقیمسازی در سال‌های بعد بسیار اثرگذار بود.[۳۱] به گزارش رسانه‌های ایران در دوران جنگ تحمیلی که کشورهای غربی حتی از واردات نخ بخیه به ایران جلوگیری می‌کردند، یونسکو آمپول‌های عقیم‌شدن مردان را که نرخ آن روز آنها 20 هزار تومان بود، رایگان در اختیار دولت ایران قرار می‌داد.[۳۲]
عقیمسازی از منظر فقه اسلامی
فقهای معاصر، عقیمسازی دائمی را مصداقی از «اضرار به نفس» و حرام می‌دانند.[۳۳] برخی علما، عقیمسازی را مصداق ناقص‌کردن عضو بدن[۳۴] و بستن لوله‌های افراد را از مصادیق روشن تغییر خلقت الهی دانسته‌اند.[۳۵] البته برخی فقها معتقدند دلیلی بر حرمت عقیمسازی مرد یا زن با روش‌های نوین وجود ندارد.[۳۶] برخی فقها تصریح کرده‌اند که بستن لوله هرگاه موجب نقص، فلج عضو یا عقیم‌شدن شود[۳۷] یا بازگشت‌ناپذیر باشد،[۳۸] جایز نیست. امام‌خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، معتقد است جلوگیری از بارداری در صورتی که موجب نازایی دائمی یا نقص عضو و مستلزم حرام خارجی مانند لمس نامحرم نشود، اشکال ندارد.[۳۹] همچنین استفاده از روش‌هایی مانند بستن لولۀ رحم که احتمال نازایی دائمی را افزایش می‌دهد، جایز نیست؛ اما اگر برای مادر، حامله‌شدن موجب خطر جانی باشد، جایز است. [۴۰] آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، در پاسخ به این پرسش که بستن لوله منی مرد برای جلوگیری از افزایش جمعیت چه حکمی دارد، یادآور شده‌اند انجام این کار با غرض عقلایی و نبود ضرر قابل ملاحظه فی‌نفسه اشکال ندارد.[۴۱]
لغو قانون عقیمسازی
آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، در هشدارهای مکرر و ضمن انتقاد از سیاست تنظیم خانواده و روند کاهشی جمعیت ایران، سالخوردگی این کشور را تهدیدی برای آینده دانست.[۴۲]به دنبال آن در 1392ش تبلیغ روش‌های کنترل بارداری از جمله عقیمسازی از چرخۀ عمومی ارائۀ خدمات حذف و تنها در صورت تشخیص و تایید کمیته‌های تخصصی مربوطه در دانشگاه‌ها، قابل بررسی دانسته شد.[۴۳] در 1393ش با تصویب نمایندگان مجلس شورای اسلامی کلیۀ اعمال جراحی که به‌منظور پیشگیری دائمی از بارداری انجام می‌شود به استثنای موارد مرتبط با تهدید سلامت، ممنوع شد.[۴۴] مجلس شورای اسلامی ایران، در ۱۴۰۰ش قانون «جوانی جمعیت و حمایت از خانواده» را به‌تصویب رساند که در مادۀ ۵۱ و ۵۲ این قانون به منع هرگونه عقیمسازی دائمی در مراکز پزشکی، همچنین ممنوعیت فروش داروهای پیشگیری اشاره شده است.[۴۵]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامۀ دهخدا، ذیل واژۀ عقیم‌کردن.
- ↑ آقالر و راعی، «عقیمسازی بیولوژیک، مصداقی از جنایت علیه بشریت»، 1402ش، ص353.
- ↑ ویلسون، مامایی و بیماری‌های زنان، ۱۳۷۴ش، ص۲۳۶.
- ↑ بیگی و دیگران، «عقیمسازی اجباری اشخاص به مثابه جنایت علیه بشریت و لزوم جرم‌انگاری آن در ایران»، 1401ش، ص5.
- ↑ رحمانی، «بررسی ماهیت و محدودیت عقیمسازی در نظام حقوقی ایران و اسناد بین‌المللی»، 1398ش، ص85-94.
- ↑ «تک فرزندی در کشور از مرز 33 درصد گذشته است»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ خزائی، «جنس سوم: بررسی مفهومی و پیکرشناختی خواجگان در دربار قاجار»، 1398ش، ص169-171.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیلة، تهران، 1399ش، ج۲، ص۳۱۴.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژۀ خواجه.
- ↑ «جنس سوم: بررسی مفهومی و پیکرشناختی خواجگان در دربار قاجار»، 1398ش، ص169-171.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، 1404ق، ج۳۰، ص۳۲۲.
- ↑ ویلسون، مامایی و بیماری‌های زنان، ۱۳۷۴ش، ص235-۲۳۶.
- ↑ ویلسون، مامایی و بیماری‌های زنان، ۱۳۷۴ش، ص۲۳۶.
- ↑ خمینی، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»، 1381ش، ص67.
- ↑ مجتهدی، «عقیمسازی در فقه شیعه و مذاهب اربعه»، 1400ش، ص82.
- ↑ «بستن لوله‌های رحمی و همه چیز درباره روش‌ها و عوارض آن»، وب‌سایت دکتر ویدا یوسفیان.
- ↑ «تاریخچه کنترل جمعیت در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «تاریخچه کنترل جمعیت در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «جریان عقیم‌کردن یک میلیون زن ایرانی» در دهه ۷۰ چیست؟»، وب‌سایت روزنامۀ مشرق.
- ↑ «جریان عقیم‌کردن یک میلیون زن ایرانی» در دهه ۷۰ چیست؟»، وب‌سایت روزنامۀ مشرق.
- ↑ «برگزاری کرسی آزاداندیشی با موضوع جمعیت در دانشگاه لرستان»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «وازکتومی و توبکتومی در ایران سه برابر میانگین جهانی»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «تک‌فرزندی در کشور از مرز 33 درصد گذشته است»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ ویلسون، مامایی و بیماری‌های زنان، 1371ش، ص236.
- ↑ «لغو اجبار در غربالگری دوران بارداری پاک کردن صورت مساله است»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «افزایش جمعیت آمرانه نیست»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «زنان بی‌اطلاع عقیم شدند/ادامه سیاست‌های کنترل جمعیت در ذهن مسئولان»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «یک دنیا پای کار پیری جمعیت ایران!»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «پرداخت هدیه نقدی در دوران سازندگی برای زوجینی که اقدام به عقیمسازی می‌کردند/ برنامه کاملاً مهندسی‌شده برای کاهش ۴ برابری نرخ رشد جمعیت کشور!»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «یک دنیا پای کار پیری جمعیت ایران!»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «ناگفته‌هایی از پروژه آمریکایی عقیمسازی میلیونی ایرانی‌ها»»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ «چرا آمپول رایگان عقیمسازی مردان به ایران داده شد؟!»، خبر آنلاین.
- ↑ رهبری، اسلام و سامان‌دهی جمعیت، 1385ش، ص۹۱.
- ↑ حسینی تهرانی، رساله نکاحیه، 1372ش، ص۳۱۷–۳۱۸.
- ↑ امام‌خمینی، استفتائات، 1381ش، ص۳۱۷.
- ↑ حسینی بهشتی، بهداشت و تنظیم خانواده، 1390ش، ص۸۲–۸۳.
- ↑ گلپایگانی، مجمع المسائل، ج۲، ص۱۷۳.
- ↑ مکارم شیرازی، استفتائات، 1379ش، ج۱، ص۴80.
- ↑ خمینی، استفتائات، 1381ش، ج۳، ص۲۸۲–۲۸۳.
- ↑ خمینی، استفتائات، ج۳، ص286-287.
- ↑ خامنه‌ای، رساله اجوبة الاستفتائات، 1381ش، ص۲۷۷.
- ↑ «بیانات در دیدار مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «خدمات جراحی‌های پیشگیری از بارداری حذف شد»، خبر آنلاین.
- ↑ «کلیه اعمال جراحی به منظور پیشگیری از بارداری ممنوع شد»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
منابع
- آقالر، علی‌اصغر و راعی، مسعود، «عقیمسازی بیولوژیک، مصداقی از جنایت علیه بشریت»، مجلۀ مطالعات حقوق عمومی، دورۀ 53، شمارۀ 1، بهار 1402ش.
- «افزایش جمعیت آمرانه نیست»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۷ دی ۱۴۰۰ش.
- «برگزاری کرسی آزاداندیشی با موضوع جمعیت در دانشگاه لرستان»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آبان ۱۳۹۳ش.
- «بستن لوله‌های رحمی و همه چیز درباره روش‌ها و عوارض آن»، وب‌سایت دکتر ویدا یوسفیان، تاریخ درج مطلب: 6 فوریۀ 2020م.
- «بیانات در دیدار مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 16 مرداد 1390ش.
- بیگی، جمال و دیگران، «عقیمسازی اجباری اشخاص به مثابه جنایت علیه بشریت و لزوم جرم‌انگاری آن در ایران»، مجلۀ حقوق پزشکی، دورۀ 16، شمارۀ 57، 1401ش.
- «پرداخت هدیه نقدی در دوران سازندگی برای زوجینی که اقدام به عقیمسازی می‌کردند/ برنامه کاملاً مهندسی‌شده برای کاهش ۴ برابری نرخ رشد جمعیت کشور!»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۹ شهريور ۱۳۹۹ش.
- «تاریخچه کنترل جمعیت در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 6 بهمن 1392ش.
- «تک‌فرزندی در کشور از مرز 33 درصد گذشته است»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۰ مهر ۱۳۹۴ش.
- «جریان عقیم کردن یک میلیون زن ایرانی در دهه ۷۰ چیست؟»، وب‌سایت روزنامۀ مشرق، تاریخ درج مطلب: 24 مرداد ۱۴۰۰ش.
- «چرا آمپول رایگان عقیمسازی مردان به ایران داده شد؟!»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۵ تیر ۱۳۹۳ش.
- حسینی بهشتی، سیدمحمد، بهداشت و تنظیم خانواده، تهران، بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های شهید آیت‌الله بهشتی، ۱۳۹۰ش.
- حسینی تهرانی، سیدمحمدحسین، رساله نکاحیه، کاهش جمعیت ضربه‌ای سهمگین بر پیکر مسلمین، تهران، حکمت، ۱۳۷۲ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، رساله اجوبة الاستفتائات، قم، الهدی، ۱۳۸۱ش.
- «خدمات جراحی‌های پیشگیری از بارداری حذف شد»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۲ مرداد ۱۳۹۲ش.
- خزائی، یعقوب، «جنس سوم: بررسی مفهومی و پیکرشناختی خواجگان در دربار قاجار»، مجلۀ تاریخ ایران، دورۀ 12، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1398ش.
- خمینی، سیدحسن، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»، مجله متین، شماره 15و 16، پاییز 1381ش.
- خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیلة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1399ش.
- خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- «زنان بی‌اطلاع عقیم شدند/ ادامه سیاست‌های کنترل جمعیت در ذهن مسئولان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۳۱ شهریور ۱۳۹۵ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه،، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 19 شهریور 1403ش.
- رحمانی، زهره، «بررسی ماهیت و محدودیت عقیمسازی در نظام حقوقی ایران و اسناد بین‌المللی»، مجلۀ حقوق و اخلاق زیست‌پزشکی، دورۀ 1، شمارۀ 3، 1398ش.
- رهبری، حسن، اسلام و سامان‌دهی جمعیت، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 19شهریور 1403ش.
- «قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 آبان 1400ش.
- «کلیه اعمال جراحی به‌منظور پیشگیری از بارداری ممنوع شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۹ مرداد ۱۳۹۳ش.
- گلپایگانی، سیدمحمدرضا، مجمع المسائل، تحقیق علی کریمی جهرمی و دیگران، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- «لغو اجبار در غربالگری دوران بارداری پاک کردن صورت مساله است»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ دی ۱۳۹۹ش.
- مجتهدی، هاشم، «عقیمسازی در فقه شیعه و مذاهب اربعه»، مجلۀ فقه و حقوق معاصر، سال هفتم، شمارۀ 18، زمستان 1400ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب، ۱۳۷۹ش.
- «ناگفته‌هایی از پروژه آمریکایی عقیمسازی میلیونی ایرانی‌ها»»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 3 مرداد ۱۳۹۵ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
- «وازکتومی و توبکتومی در ایران سه برابر میانگین جهانی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۴ تیر ۱۳۹۳ش.
- ویلسون، جیمزرابرت، مامایی و بیماری‌های زنان، ترجمة داریوش کاظمی، تهران، دانش‌پژوه، 1371ش.
- «یک دنیا پای کار پیری جمعیت ایران!»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ بهمن ۱۴۰۲ش.