فلفل
فلفل؛ میوه‌ای تند یا شیرین با خاصیت درمانی زیاد
فلفل (پلپل)، میوه‌ای مخروطی‌شکل، سبز یا قرمزرنگ، با طعمی تند است که به‌صورت تازه، خشک یا گَرد مصرف می‌شود.[۱] فلفل، گیاه بومی هندوستان است. در نقاط مختلف ایران (به‌خصوص در خراسان و مناطق جنوبی آن) نیز این گیاه پرورش می‌یابد.[۲] فلفل، ریشه کوتاه و برگ‌هایی بیضوی، منفرد و نوک‌تیز، پوستی به رنگ خاکستری و مغزی سفید دارد. درختچه‌های فلفل بالارونده هستند و با کمک ریشه‌ها به درختان مجاور خود می‌پیچند.[۳]
میوه‌ی فلفل
قسمت مورد استفاده‌ی این گیاه، میوه‌ی آن است که به 2 شکل سیاه و سفید در بازار عرضه می‌شود. میوه‌های معطر درختچه‌ی فلفل، به‌صورت خوشه‌ای بر روی یک پایه آویخته می‌شوند. رنگ این میوه‌های کروی یا بیضی‌شکل در ابتدا سبزرنگ است و بعد از آن‌که می‌رسند به رنگ قرمز تیره در می‌آیند. فلفل سیاه، میوه‌ی خشک‌شده‌ای است که قبل از رسیدن کامل، چیده می‌شود. فلفل سفید نیز میوه‌ی خشک‌شده‌ی کاملا رسیده است.[۴]
فلفل دلمه‌ای
فلفل دلمه‌ای که بومی مکزیک و مناطق آمریکای مرکزی و جنوبی است، نوعی فلفل شیرین است و تندی اندکی دارد. این نوع فلفل، به رنگ‌های سبز، قرمز، زرد و نارنجی یافت می‌شود. چین، مکزیک و اندونزی بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فلفل دلمه‌ای در جهان هستند. این سبزی، سرشار از ترکیبات آنتی‌اکسیدان و ویتامینC است، در نتیجه می‌تواند برای بیماری‌هایی همچون سرماخوردگی مفید باشد. این فلفل را دوست قلب، سلامتی و ضدپیری می‌دانند.
فلفل تند
فلفل تند یا «فلفل چیلی» نوعی از فلفل است که خاستگاه آن، مناطق مرکزی و جنوبی آمریکا است. کشور پرو دارای بیش‌ترین تنوع کشت فلفل در جهان است. از فلفل‌های تند علاوه بر مصارف غذایی، در ساخت اسپری‌های فلفل و گازهای اشک‌آور نیز استفاده می‌کنند. این نوع فلفل نیز همانند سایر انواع فلفل دارای ویتامین‌ها و خواص درمانی بسیاری است.
خواص فلفل
فلفل قرمز به‌دلیل داشتن «کپسایسین» برای سلامت معده و درمان زخم معده مفید است. این نوع فلفل که حاوی آنتی‌اکسیدان است برای تسکین مشکلات گوارشی از جمله اختلالات معده، گازهای روده‌ای و اسهال و نیز درمان گرفتگی عضلات کاربرد دارد. از دیگر مزایای فلفل، استفاده آن در پیشگیری از بیماری سرطان است. طبق مطالعاتی صورت‌گرفته در آمریکا، فلفل با تخریب انواع سلول‌های سرطانی به دفع سلول‌های سرطانی در خون و پروستات کمک می‌کند.
ویتامین A و بتاکاروتن موجود در فلفل قرمز به سلامت سیستم ادراری، سیستم تنفسی و دستگاه گوارش انسان کمک چشم‌گیری می‌کند. این گیاه همچنین دارای ویتامینC است که به تقویت سیستم ایمنی بدن در برابر بیماری‌ها و عفونت‌ها کمک می‌کند. بنابراین می‌تواند در درمان انواع آلرژی نیز مفید باشد.
با توجه به خواص دارویی و درمانی فلفل، می‌توان از آن برای تسکین انواع دردهای میگرنی، سردرد و درد مفاصل کمک گرفت. فلفل همچین حاوی آهن و اکسیژن است، در نتیجه جریان خون را افزایش داده و در تولید هموگلوبین در مغز نقشی مهم ایفا می‌کند. نتیجه‌ی این امر، کاهش احتمال ابتلای فرد به بیماری آلزایمر و زوال عقل است.
فلفل، میزان کلسترول در خون و رسوبات چربی را کاهش می‌دهد، این کار مانع لخته شدن خون در بدن شده و گردش خون با سهولت بیشتری صورت می‌گیرد که در نهایت، سلامت قلب افزایش می‌یابد.
مضرات فلفل
خوردن زیاد فلفل می‌تواند مضراتی را به‌همراه داشته باشد. اولین ضرر، می‌تواند برای افراد مبتلا به سندرم روده تحریک‌پذیر باشد که مصرف زیاد فلفل می‌تواند برای آن‌ها دردهای شکمی به دنبال داشته باشد. زیاده‌روی در مصرف فلفل، احتمال ابتلا به سرطان در قسمت معده ،کیسه صفرا، دهان و گلو را نیز افزایش می‌دهد.[۵]
جایگاه فلفل در طب سنتی و مدرن
در طب سنتی، فلفل همواره جایگاهی ویژه داشته است.[۶] طبیعت فلفل، گرم و خشک است. گرمی و خشکی فلفل سفید، نسبت به سایر انواع آن کمتر بوده اما قوت و تندی بیشتری دارد، خواص فلفل سفید همچون زنجبیل است.[۷] کارشناسان در طب سنتی، خواص بی‌شماری از فلفل مطرح کرده‌اند. از آن جمله می‌توان به گرم‌کنندگی، خلط‌آوری، ضدعفونی‌کننده، جذب‌کننده، تحلیل‌برنده، تقویت‌کننده چشم و معده و کبد، ضد مسمومیت، بادشکن، ضد بواسیر، ضد بارداری، تقویت‌کننده اعصاب و حافظه، ضد درد، اشتهاآور و ضد تب بودن آن اشاره کرد.[۸] در درمان بیماری‌هایی همچون سرفه، سِل، تنگی نفس، اسهال، عفونت رحم و روماتیسم نیز از فلفل استفاده می‌کنند.[۹]
جایگاه فلفل در طب مردمی
فلفل در طب مردمی نیز کاربردهای فراوانی دارد. مردم شیراز، از «جلاب» که شامل فلفل نیز هست برای تقویت زائو استفاده می‌کنند. این خوراک مقوی را از زیره، زنجبیل، زردچوبه، فلفل سیاه، روغن حیوانی، آرد گندم و شکر تهیه می‌کنند و روزی یک‌بار به زن تازه زایمان کرده می‌خورانند.[۱۰] در کازرون نیز، غذای «دوی زیمون (داروی زایمان)» را از فلفل سیاه تهیه می‌کنند.[۱۱] در روستاهای گیلان نیز، قابله به زائو پیشنهاد آب فلفل، برای جلوگیری از دل‌درد می‌دهد.[۱۲] مردم در دوان، برای رفع ورم رحم زائو و نیز برای رفع کوفتگی بدن از ترکیبی گداخته شامل فلفل استفاده می‌کنند.[۱۳] در برخی از نقاط ایران، زنان برای از شیر گرفتن نوزادان از فلفل استفاده می‌کنند.[۱۴] همچنین، از ترکیب قارچ، فلفل سیاه کوبیده‌شده، یک دانه خرما و آب برای رفع و درمان کرم روده و معده استفاده می‌کنند که باید این ترکیب را در زمان ناشتایی میل کرد.[۱۵] مردم استان فارس، برای درمان سرماخوردگی، نوعی آش مخصوص به همراه فلفل سیاه فراوان می‌خورند.[۱۶] «یتیمک»، خوراکی است شامل کدو و فلفل که توسط سروستانی‌ها برای درمان سرماخوردگی تهیه می‌شود.[۱۷]
از فلفل در مراسمات آیینی نیز استفاده می‌کنند. «خرجِ بار» که از جمله رسوم برگذاری عروسی توسط مردم تنکابن است شامل فلفل نیز می‌شود.[۱۸] فلفل، در زمره‌ی ادویه‌جاتی است که خانواده عروس در جهیزیه دخترانشان در نظر می‌گیرند.[۱۹] در جشن اسفندی و بهمنجه، مردم در برخی نقاط، آشی می‌پزند که در آن از نمک، فلفل و زردچوبه نیز استفاده می‌کنند.[۲۰]
استفاده از فلفل در خوراک
از فلفل، در طبخ انواع غذاهای ایرانی و بین‌المللی استفاده می‌شود. فلفل، از جمله چاشنی‌های تند و تیز به‌حساب می‌آید.[۲۱] ادویه‌ی خاص مردم کازرون که به آن «اَدووِه» گویند از زردچوبه، دارچین، خسرودار، زنجبیل، فلفل قرمز و سیاه تهیه می‌شود.[۲۲]
برای نگهداری بهتر این دانه‌های گیاهی، آن را به‌صورت نسابیده و در بطری‌هایی در بسته نگهداری می‌کنند تا عطر و طعم آن از بین نرود و زمان طولانی‌تری عمر کنند.[۲۳]
از ادویه «پاپریکا» که از فلفل دلمه‌ای قرمز تهیه می‌شود و طعم تندی ندارد، می‌توان به‌عنوان جایگزین رب گوجه‌فرنگی استفاده کرد.[۲۴] روغن فلفل را نیز از دانه‌های فلفل به‌دست می‌آورند که طعم و بویی مطبوع و تند دارد. این روغن را که حالتی روان و رنگی روشن دارد در غذاها استفاده می‌کنند.[۲۵]
فلفل در ادبیات و فرهنگ مردم ایران
تندی و تیزی فلفل که از ویژگی‌های جدانشدنی آن است همواره در ادبیات عامه، اشعار و نوشته‌ها، کنایات و ضرب‌المثل‌ها استفاده شده است.[۲۶] مانند:
فلفل به هندوستان بردن (کنایه از کار بیهوده کردن)؛[۲۷] فلفل نبین که ریز است، بشکن ببین چه تیز است (کنایه از لیاقت و هنر بالا، علارغم کوچک‌اندام بودن است)؛[۲۸] از جو، جو زاید و ز پلپل، پلپل (کنایه از به اصل خود رجوع کردن)؛[۲۹] فلفل در آتش افکندن (کنایه از بی‌قرار ساختن)؛[۳۰] از کوه سوردار فلفل می‌ریزد؛ اینقدر رو چیزی بیشترک نیستی، فلفل رو تیزی بیشترک نیستی؛ ماشاءالله هل دارد، نمک و فلفل دارد؛ می‌خواهد بگوید فلفل، می‌گوید پرت‌پرت.[۳۱]
فلفل علاوه‌بر کنایات و مثل‌ها ،در اشعار شفاهی مردم نیز کاربرد داشته است، مانند:[۳۲]
| مگر شهر شما کاغذ گرونه | مرکب ور قلم چون زعفرونه | |
| قلم گر نیست باشد چوب فلفل | اگر کاغذ نباشد پرده‌ی دل |
در اشعار بزرگان نیز، ردپای این گیاه دیده می‌شود:[۳۳]
| گل آورد سعدی سوی دوستان | به شوخی، و فلفل به هندوستان |
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه فلفل، سایت واژه‌یاب.
- ↑ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص658؛
قزوینی، عجایب‌المخلوقات، ۱۳۶۱ش، ص235؛
پویان، اطلس گیاهان جنوب خراسان، ج1، ۱۳۶۹ش، ص96. - ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه فلفل، سایت واژه‌یاب.
- ↑ بیرونـی، صیدنـه، ۱۳۸۳ش، ص658 و 659 و 779 و 780؛
ایگو، فرهنگ افزوده‌های غذایی، ۱۳۶۷ش، ص167 و 168. - ↑ «مهمترین فواید فلفل قرمز»، سایت دنیای اقتصاد.
- ↑ سلطانی، دایرة المعارف طب سنتی (گیاهان دارویی)، ج2، ۱۳۸۴ش، ص76-80.
- ↑ رازی، الحاوی، ۱۳۸۴ش، ص21 و 152-154؛
ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص243. - ↑ رازی، الحاوی، ۱۳۸۴ش، ص21 و 152-154؛
حاجی زین عطار، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، ۱۳۷۷ش، ص203؛
ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص243؛
حکیم مؤمن، تحفة المؤمنین، ۱۳۴۵ش، ص197؛
عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص659؛
ابن‌سینا، قانون، ۱۳۶۶ش، ص205. - ↑ رازی، الحاوی، ۱۳۸۴ش، ص21 و 152؛
نسوی، بازنامه، ۱۳۵۴ش، ص132؛
میرحیدر، معارف گیاهی، ج1، ۱۳۷۴ش، ص182-184؛
حاجی زین عطار، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، ۱۳۷۷ش، ص203. - ↑ نواری، «معاش و خوراک در شهر اوز»، ۱۳۸۷ش، ص470.
- ↑ لهسایی‌زاده، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، ۱۳۸۰ش، ص۳۲۷.
- ↑ بشرا، آیین‌های گذر در گیلان، ۱۳۸۹ش، ص۳۰.
- ↑ لهسایی‌زاده، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، ۱۳۸۰ش، ص۳۲۸ و ۳۲۹.
- ↑ بشرا، آیین‌های گذر در گیلان، ۱۳۸۹ش، ص۳1؛
حاتمی، باورها و رفتارها، گذشته در کازرون، ۱۳۸۵ش، ص52؛
ثواقب، دریاچۀ پریشان و فرهنگ منطقۀ فامور، ۱۳۸۶ش، ص328. - ↑ ثواقب، دریاچۀ پریشان و فرهنگ منطقۀ فامور، ۱۳۸۶ش، ص414.
- ↑ عسکری‌عالم، فرهنگ عامۀ لرستان، ج1، ۱۳۸۶-۱۳۸۷ش، ص245؛
رضایی نورآبادی، «طب و درمان عامیانه در بین قوم لک»، ۱۳۸۶ش، ص73. - ↑ همایونی، فرهنگ مردم سروستان، ۱۳۷۱ش، ص۱۵۶.
- ↑ خلعتبری لیماکی، فرهنگ مردم تنکابن، ۱۳۸۷ش، ص۱۶۴.
- ↑ شهری، طهـران قدیم، ج3، ۱۳۸۳ش، ص124.
- ↑ انجوی شیرازی، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، ج1، ۱۳۵۲ش، ص50-52.
- ↑ ثواقب، دریاچۀ پریشان و فرهنگ منطقۀ فامور، ۱۳۸۶ش، ص۲۶۵؛
رنگچی، گل و گیاه در ادبیـات منظوم فارسی تـا ابتدای دورۀ مغـول، ۱۳۸۹ش، ص۸۶. - ↑ مظلوم‌زاده، آشپزی در فرهنگ مردم کازرون، ۱۳۸۳ش، ص۵۷.
- ↑ دریابندری، کتاب مستطاب آشپزی، ج1، ۱۳۸۴ش، ص224؛
سپهر خراسانی، فرهنگ خواص خوراکی‌ها، ۱۳۴۶ش، ص352. - ↑ دریابندری، کتاب مستطاب آشپزی، ج1، ۱۳۸۴ش، ص225.
- ↑ زرگری، گیاهان دارویی، ج3، ۱۳۷۱ش، ص601.
- ↑ منوچهری دامغانی، دیوان، ۱۳۹۲ش، ص112؛
قطران تبریزی، دیوان، ۱۳۳۳ش، ص۲۲۳. - ↑ انوری، فرهنگ کنایات سخن، ج2، ۱۳۸۳ش، ص1168.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه فلفل، سایت واژه‌یاب.
- ↑ ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ۱۳۸۸ش، ص284؛
رنگچی، گل و گیاه در ادبیـات منظوم فارسی تـا ابتدای دورۀ مغـول، ۱۳۸۹ش، ص۸۸. - ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه فلفل، سایت واژه‌یاب.
- ↑ ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ۱۳۸۸ش، ص۳۱۳ و 439 و 1579 و 1738.
- ↑ هفتصد ترانه از ترانه‌های روستایی ایران، ۱۳۴۷ش، ص203؛ شاملو، کتاب کوچه، حرف ب، دفتر2، ۱۳۷۲-۱۳۸۰ش، ص1696.
- ↑ سعدی، بوستان، در نیایش خداوند، بخش3، بیت29، سایت گنجور.
منابع
- ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۶۶ش.
- انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۲ش.
- انوری، حسن، فرهنگ کنایات سخن، تهران، سخن، ۱۳۸۳ش.
- ایگو، رابرت، س، فرهنگ افزوده‌های غذایی، ترجمۀ فخری شهیدی و مسعود فلاحتی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۷ش.
- بشرا، محمد و طاهری، طاهر، آیین‌های گذر در گیلان، رشت، فرهنگ ایلیا، ۱۳۸۹ش.
- بیرونـی، ابـوریحان، صیدنـه، ترجمـۀ باقـر مظفرزاده، تهـران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۸۳ش.
- پویان، محسن، اطلس گیاهان جنوب خراسان، مشهد، دانش، ۱۳۶۹ش.
- ثواقب، جهانبخش، دریاچۀ پریشان و فرهنگ منطقۀ فامور، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۶ش.
- حاتمی، حسن، باورها و رفتارها، گذشته در کازرون، تهران، کازرونیه، ۱۳۸۵ش.
- حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، به‌تحقیق محمدتقی میر، تهران، شرکت داروئی پخش رازی، ۱۳۷۷ش.
- حکیم مؤمن، محمد، تحفة المؤمنین، تهران، ] بی‌نا[، ۱۳۴۵ش.
- خلعتبری لیماکی، مصطفى، فرهنگ مردم تنکابن، تهران، انتشارات پازینه، ۱۳۸۷ش.
- دریابندری، نجف، کتاب مستطاب آشپزی، تهران، کارنامه، ۱۳۸۴ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 19 آبان 1400ش.
- ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش.
- رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۴ش.
- رضایی نورآبادی، علی‌عباس، «طب و درمان عامیانه در بین قوم لک»، نجوای فرهنگ، تهران، س۲، شم‍اره ۵-۶، ۱۳۸۶ش.
- رنگچی، غلامحسین، گل و گیاه در ادبیـات منظوم فارسی تـا ابتدای دورۀ مغـول، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۹ش.
- زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۱ش.
- سپهر خراسانی، احمد، فرهنگ خواص خوراکی‌ها، تهران، استاندارد، ۱۳۴۶ش.
- سعدی، بوستان، در نیایش خداوند، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 19 آبان 1400ش.
- سلطانی، ابوالقاسم، دایرة المعارف طب سنتی (گیاهان دارویی)، تهران، ارجمند، ۱۳۸۴ش.
- شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، ۱۳۷۲-۱۳۸۰ش.
- شهری، جعفر، طهـران قدیم، تهـران، معین، ۱۳۸۳ش.
- عسکری‌عالم، علی‌مردان، فرهنگ عامۀ لرستان، خرم‌آباد، افلاک، ۱۳۸۶-۱۳۸۷ش.
- عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 19 آبان 1400ش.
- قزوینی، زکریا، عجایب المخلوقات، به‌تحقیق نصرالله سبوحی، تهران، کتابخانه مرکزی، ۱۳۶۱ش.
- قطران تبریزی، دیوان، به‌تحقیق محمد نخجوانی، تبریز، راسخون، ۱۳۳۳ش.
- لهسایی‌زاده، عبدالعلی و سلامی، عبدالنبی، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۰ش.
- مظلوم‌زاده، محمدمهدی، آشپزی در فرهنگ مردم کازرون، شیراز، کازرونیه، ۱۳۸۳.
- منوچهری دامغانی، احمد، دیوان، به‌تحقیق حبیب یغمایی و علی آل‌داود، تهران، نگاه، ۱۳۹۲ش.
- «مهمترین فواید فلفل قرمز»، سایت دنیای اقتصاد، تاریخ بارگذاری: 15 دی 1395ش.
- میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی تهران، ۱۳۷۴ش.
- نسوی، علی، بازنامه، به‌تحقیق علی غروی، تهران، مرکز مردم‌شناسی ایران، ۱۳۵۴ش.
- نواری، رزیتا، «معاش و خوراک در شهر اوز»، خوراک و فرهنگ، به‌تحقیق علیرضا حسن‌زاده، تهران، ۱۳۸۷ش.
- هفتصد ترانه از ترانه‌های روستایی ایران، به‌تحقیق حسین کوهی کرمانی، تهران، کتابخانه ابن سینا، ۱۳۴۷ش.
- همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، تهران، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش.