مالکیت بدن

مالکیت بدن؛ حق تسلط و تصرف در بدن و نظارت و دستکاری ویژگی‌های آن.

مالکیت بدن، مفهوم جامعه‌شناختی است که در دوران مدرنیته پدید آمد و بحث‌های جدیدی دربارۀ موضوعاتي مانند هويت، فرهنگ مصرفي، سبک زندگي و نظريه‌پردازي اجتماعي و دینی برانگيخت. این مفهوم، هر نوع کنش، دخالت، نظارت و دستکاري مستمر ويژگي‌هاي بدن را شامل می‌شود که در قالب رفتارهایی مانند خودکشی، سقط جنین، آتانازی، تن‌فروشی، آرايش و عمل جراحي، نحوۀ پوشش و مدگرایی، انجام مي‌پذيرد. درآموزه‌های اسلامی که مالکیت اصلی از آنِ خدا دانسته شده، مالکیت انسان بر بدن خود به‌معنای خودمختاری مطلق نیست، بلکه عقل و شرع به‌عنوان هدایتگر آزادی فردی و اجتماعی، نقش مهمی در نحوۀ دخالت و تصرف در بدن دارند. به‌همین دلیل، در سبک زندگی مؤمنانه، خودکشی، سقط جنین، تن‌فروشی، ولنگاری فرهنگی و برهنگی، عمل‌های جراحی که به بدن آسیب برساند و مناسبات اجتماعی و ارتباطات معنوی را مخدوش کند، ممنوع است.

مفهوم‌شناسی

مالکیت اصطلاحی است برای توصیف قواعدی که به دسترسی و سلطۀ افراد بر اشیا، منابع طبیعی، منابع تولید، کالاهای صنعتی، متون، نظریات، اختراعات و دیگر تولیدات ذهنی، حاکم است. همچنین مالکیت به رابطه خاص بین مالک و مِلک (شیء) اشاره می‌کند و عنصر اصلی در مفهوم آن، «امکان و جواز تصرف» است. بر این اساس، مالکیت بدن نیز به‌معنای جواز هر نوع تصرف و سلطه بر بدن خود است که از منظر حقوقی، مالکیت ذاتی و حقیقی است و از منظر جامعه‌شناسی فرهنگی، مالکیت بدن، به تسلط فرد بر بدن خود مربوط می‌شود که هر نوع دخالت، نظارت و دستکاري مستمر ويژگي‌هاي بدن در قالب رفتارهایی مانند آرايش، عمل جراحی سقط جنین، خودکشی و خرید و فروش اعضای بدن را شامل می‌شود.

زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی

از منظر جامعه‌شناسی فرهنگی، خاستگاه اصلی بحث مالکیت بدن، دوران مدرنیته در غرب است. جدايي بدن و ذهن، تا مدت‌ها مبناي فلسفة غرب بود و بر اساس آن، ذهن، برتر از بدن در نظر گرفته مي‌شد. در دوران مدرن، منزلت اجتماعي پايين زنان، کارگران، دهقانان، بردگان، خادمان، دارندگان مشاغل يدي و معلولان، به‌علت محوريت فعاليت‌ها و فرآيندهاي بدني در زندگي آنها، بحث بدن و مالکیت بدن را در محور توجه جامعه‌شناسان قرار داد. به مروز زمان و بعد از رشد و فراگیر شدن فرهنگ سرمایه‌داری و سکولار، بدن انسان به‌موضوع زیبایی‌شناختی تبدیل شد. امروزه حق مالکیت بدن، با شیوۀ مدیریت بدن و جذابیت اجتماعی بدن، گره خورده و زيبايي جسماني، استانداردهاي جديدي يافته است و از عوامل شكل‌دهندة روابط افراد و آزادای در انتخاب انواع سبک زندگی به‌شمار مي‌رود؛ برای مثال، رژيم‌هاي لاغري و وسايل ورزشي و آرايشي گوناگون براي مراقبت از بدن ساخته شده و تبلیغ می‌شود و تناسب اندام در حكم معيار زيبايي اندام، توجه دختران و زنان را به خود جلب كرده است. اين دغدغه و توجه زیاد، آنها را وادار مي‌كند تا به‌منظور تطبيق ويژگي‌هاي بدن با الگوهاي فرهنگي زيبايي چهره و اندام، كه در رسانه‌هاي جمعي و عوامل تبليغاتي صنعت زيبايي ترویج مي‌شود، رفتارهاي افراطي بر خلاف عرف و فرهنگ دینی و ملی انجام دهند.

ابعاد مالکیت بدن

1. خرید و فروش یا اهدای عضو بدن؛
2. خودکشی و آتانازی (قتل از روی ترحم)؛
3. مراقبت‌های بهداشتی و آرایشی؛
4. انتخاب لباس و پوشش؛
5. جراحی‌های زیبایی و تناسب اندام؛
6. روش‌های لاغری و سلامتی به‌منظور تطبیق اندام خود با معیارهای زیبایی‌شناختی مرسوم؛
7. بارداری و سقط جنین؛
8. تن‌فروشی و آزادی‌های جنسی؛
9. کار و استخدام در مؤسسات خصوصی و دولتی (به‌ویژه کار و استخدام زنان)؛
10. مُدگرایی و تطبیق خود با معیارهای روز.

عوامل مؤثر بر ترویج مالکیت بدن

1. عوامل جمعیت‌شناسی مانند سن، وضعيت تأهل، میزان تحصیلات، تحصیلات مادر، وضعيت اشتغال، وضعيت اقتصادي و اجتماعی، ميزان درآمد و وضعيت مسکن؛
2. سیاسی شدن بحث مالکیت بدن توسط رسانه‌های غربی، فمینیست‌ها و افراد ضد انقلاب به‌منظور تغییر نگرش و ارزش‌های مردم؛
3. رسانه‌های مختلف، اینترنت، فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها؛
4. رشد فرهنگ مصرفی و تجاری‌شدن روابط؛
5. پیدایش فناوری‌های جدید و حرکت به‌سوی مدرنیته؛
6. تبلیغ رضایت از زندگی و غنیمت‌شمردن لحظه؛
7. جذب جنس مخالف با رسیدگی به بدن و تناسب اندام؛
8. تأیید اجتماعی و دست‌یابی به موقعیت اجتماعی و اقتصادی بالاتر.

مالکیت بدن در آموزه‌های اسلامی

الف) مالکیت الهی

از نظر دین اسلام، خداوند مالک همۀ هستی، از جمله بدن انسان است. او مالک همه‌ دارایی‌های حقیقی و اعتباری انسان، از جمله بدن او است و مالکیت انسان بر بدن نیز از سوی خدا به او اعطا شده است.

ب) مالکیت انسان

اندیشمندان مسلمان دربارۀ سلطۀ انسان بر بدن خود، دیدگاه‌های مختلفی دارند مانند مالکیت تکوینی اما مأذون از خداوند، مالکیت اعتباری برآمده از عقل و عرف و تأیید شارع، مالکیت ذاتی بی‌نیاز از اعتبار، مالکیت منفعت (انتفاع از اعضایی که خداوند خلق کرده است). برآیند این دیدگاه‌ها، مالکیت و جواز سلطۀ مشروط انسان بر بدن است؛ یعنی انواع مالکیت‌ها، ذیل مالکیت حقیقی خداوند لحاظ می‌شود و مشروط به حدود و ثغور شرعی و عقلی است. امام خمینی معتقد است سلطۀ انسان‌ها بر بدن امری عقلانی بوده و همانگونه که انسان بر اموال خود سلطه دارد بر نفس خود نیز مسلط است، اما سلطۀ انسان بر بدن به‌معنای مالکیت مطلق انسان بر بدن نیست و مثلاً تصرفی که منجر به مرگ انسان یا نقص و ضرر قابل توجه و جبران‌ناپذیر و یا باعث هتک حرمت و خواری او شود، ممنوع است.

معیارهای دینی مالکیت بدن

بر اساس آموزه‌های اسلام، مالک واقعی بدن انسان، خداوند بوده و مالکیت انسان، مشروط است و دین، معیارهایی برای سلطه و تصرف انسان در بدن خود، معرفی کرده است. این معیارها عبارت است از:

1. مشروعیت دینی؛ هرگونه تصرف انسان در بدن خود، باید مشروع باشد؛ برای مثال، کسی با استناد به مالکیت خود بر بدن، حق خودکشی ندارد. همچنین ترویج انواع بی‌بندباری اخلاقی، تن‌فروشی و رفع مسئولیت از برخی قاتلان (مثل پزشکان در قتل ترحم‌آمیز که اصطلاحاً آتانازی نامیده می‌شود)، ممنوع است.
2. رعایت حقوق اجتماعی؛ با تصرف مالکانه در بدن نباید مناسبات اجتماعی به‌هم بریزد و ارتباطات معنوی مخدوش شود؛ برای مثال در اسلام ایجاد زیبایی در بدن مجاز است و می‌توان این زیبایی را با عمل جراحی نیز ایجاد کرد، اما نباید تفاوت زن و مرد را نادیده گرفت و با ایجاد زیبایی، به چهرۀ جنس مخالف درآمد.
3. کارکرد عقلائی؛ هر نوع تصرف در بدن باید اثر مثبت ایجاد کند و موجب زندگی راحت‌تر فرد در جامعه شود و آثار مثبت اجتماعی داشته باشد. برای مثال فردی که مشکل راه رفتن دارد با عمل جراحی راحت‌تر زندگی می‌کند و یا فروش و اهدای عضو با موازین اخلاقی، شرعی و عقلی، ممکن است سبب سلامتی افراد و نجات جان انسان‌های زیادی در جامعه شود که از مهم‌ترین آثار آن ترویج حس همکاری، نوع‌دوستی و توجه به مصالح اجتماعی در عرصه‌های مختلف است.

چالش‌های انگارۀ مالکیت بدن در فرهنگ مدرن

1. کالایی و تجاری شدن بدن

بسیاری از محققان و جامعه‌شناسان معتقدند که در فرهنگ سکولار، بدن از ماهیت احترام‌آمیز و طبعیت‌گرایانۀ خود تهی شده و به کالای تجاری یا تبلیغی برای بازنمایی ارزش‌های فرهنگی دنیای سرمایه‌داری تبدیل شده است. از این منظر، بدن، شکل جامعی از سرمایۀ فیزیکی و در بردارندة منزلت اجتماعی و اشکال نمادین متمایز است و هدف مدیریت بدن، اکتساب منزلت، تمایز و پایگاه است که در مدرنیته به کالایی‌شدن بدن می‌انجامد. بدن در فرهنگ مصرفی مدرن به‌عنوان ابزاري براي لذت بردن مورد پرستش قرارمی‌گیرد و هرچه بدن به تصاویر آرمانی جوانی، سلامتی و زیبایی نزدیکتر باشد ارزش مبادلهاي و تجاری آن بیشتر بوده و منزلت بیشتر پیدا می‌کند.

2. ترویج فرهنگ مصرف‌گرایی

به‌باور برخی جامعه‌شناسان، دنیای سرمایه‌داری و فرهنگ مصرف‌گرایی این ایدئولوژي را ترویج می‌کند که بدن ناقل لذت و خودابزاري است تا علاقه عامۀ مردم نسبت به خوب جلوه‌کردن، خلاق و فریبنده بودن و کنترل داشتن نسبت به بدن خود را جلب کند. در چنین شرایطی افراد براي اثبات و تضمین تعلق خود به گروه‌ها، مجبورند که طبق قوانین معینی که با عنوان «مُد» ارائه می‌شود، پوشش، شکل و آرایش بدن خود را تنظیم کنند؛ به‌دست آوردن این استانداردها مستلزم رعایت الگوهاي مصرفی خاصی است که در بازار سرمایه‌داري تعیین می‌شوند.

3. آسیب‌های روان‌شناختی

بسیاری از افراد به‌ویژه زنان پول، زمان و انرژي زیادي مصرف می‌کنند تا ظاهر خود را به شکل آرمانی درآورند. واردات و مصرف فراوان محصولات آرایشی در ایران، گسترش جراحی‌هاي زیبایی و لیزر، پایین آمدن سن آرایش و توجه افراطی به انواع رژیم‌های لاغری، از نظر روان‌شناسی بر احساس رضایت از خود و اعتماد به‌نفس دختران، تأثیر منفی می‌گذارد و پیامدهایی مانند افسردگی، عصبانیت، پرخاش، تنش و اضطراب و گاهی خودکشی را به دنبال دارد.

4. آسیب‌های فرهنگی و اخلاقی

پژوهشگران حوزۀ فرهنگ معتقدند که افزایش جاذبه‌های بدنی و جنسی در جامعه با افزایش چشم‌چرانی و روابط خارج از هنجارهای فرهنگی، اخلاقی و شرعی همراه است. همچنین پایبند نبودن به کانون خانواده، افزایش بیماری‌های مقاربتی، فرزندان نامشروع، سقط جنین، محروم شدن فرزندان از محبت پدر و مادر، از بین رفتن احساس خوش‌بختی در خانواده و طرد و انزوای کودکان نامشروع از دیگر پیامدهای تلاش برای افزایش جذابیت بدن با تکیه بر انگارۀ مالکیت آن است.

5. آسیب‌های جامعه‌شناختی

در بعد آسیب‌شناسی اجتماعی مالکیت بدن، مسئلۀ باروری و فرزندآوری مورد توجه قرار گرفته است که بیشتر به انتخاب و سبک زندگی زنان در جامعۀ امروزی مربوط می‌شود. باروری و فرزندآوری از سوی برخی زنان در تقابل با حفظ سلامت بدن و تناسب اندم و نیز زیبایی ظاهری ارزیابی می‌شود. به‌باور کارشناسان این تفکر به کاهش فرزندآوری و کاهش شدید جمعیت کشور منجر شده است که پیامدهای دراز مدت آن برای قدرت، اقتصاد و امنیت کشور زیان‌بار ارزیابی می‌شود.

حجاب و مالکیت بدن

در حال‌حاضر، مسئلۀ پوشش زنان در جامعۀ ایران با استناد به حق مالکیت زن بر بدن، به موضوع چالشی بدل شده است. رسانه‌های غربی با استناد به اعلامیۀ حقوق بشر، از قانون حجاب در جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان ناقض آزادی‌های فردی به‌ویژه ناقض حق مالکيت زن بر بدن خود یاد می‌کنند. اما با توجه به آموزه‌های دینی و اصول پذیرفته شدۀ مذهبی در ایران، مالکيت انسان بر بدن خود، در طول مالکیت خدا و مأذون از سوی اواست. در چارچوب فرهنگ دینی ایرانیان، مالکيت زن بر بدنِ خود مجوز هر گونه عملي نیست؛ به‌طور مثال زن با استناد به حق مالکیت بر بدن، نمی‌تواند دست به خودسوزي یا قطع یکی از اعضای بدن خود بزند. همچنین بسیاری از پژوهشگران، انگارۀ مالکیت بدن در فرهنگ غربی را متناقض‌نما می‌دانند و برای اثبات این تناقض به مخالفت برخی کشورهای غربی با ورود «زنان محجبه» به دانشگاه‌ها استناد کرده‌اند.

منابع

• آرامش‌پور، محسن و دیگران، «بدن‌سازی، خودنمایی بدنی و بازاندیشی مدرن در مدیریت بدن»، مجلۀ بررسی مسائل اجتماعی ایران، سال هشتم، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1399ش.
• احمدی، عزت‌الله و دیگران، «تبيين جامعه‌شناختي مديريت بدن و ارتباط آن با عوامل اجتماعي و فرهنگي در ميان دختران و زنان شهر تبريز»، مجلۀ پژوهش‌نامة زنان، شمارۀ 15، پاییز 1395.
• دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، مبانی اقتصاد اسلامی، تهران، سمت، 1371ش.
• حاجی ده‌آبادی، احمد و دیگران، «آثار اخلاقی حق بر خویشتن در آموزه‌های اسلامی»، مجلۀ اخلاق زیستی، دورۀ نهم، شمارۀ 33، پاییز 1398ش.
• «حجاب، ناقض مالکیت زن بر بدنش نیست»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ در مطلب: 28 تیر 1394ش.
• «چرا غرب دنبال ترویج سقط جنین است؟/نظام سرمایه‌داری سقط جنین را دوست دارد»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 15 اردیبهشت 1401ش.
• راسخ، کرامت‌الله و دیگران، «بررسی نگرش زنان نسبت به مدیریت بدن»، مجلۀ زن و مطالعات خانواده، سال سوم، شمارۀ 10، زمستان 1389ش.
• طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمۀ سیدمحمدباقر موسوی همدانی، تهران، بنیاد علمی و فرهنگی علامه طباطبایی، 1366ش.
• فاتحي، ابوالقاسم و اخلاصي، ابراهيم، «گفتمان جامعه‌شناسي بدن و نقد آن ‌بر مبناي نظريۀ حيات معقول و جهان بيني اسلامي»، وب‌سایت سامانۀ نشریات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، تاریخ بازدید: 8 خرداد 1402ش.
• فدایی، مهدی، «پیامد‌های منفی افراط در مدیریت بدن و دست‌کاری بدنی»، وب‌سایت موسسۀ فرهنگی هنری سبک زندگی آل‌یاسین، تاریخ درج مطلب: 22شهریور 1400ش.
• قبادی، حشمت و دیگران، «تبیین جامعه‌شناسی مدیریت بدن و ارتباط آن با عوامل اجتماعی و فرهنگی»، فصلنامۀ فرهنگی و تربیتی زنان و خانواده، سال سیزدهم، شمارۀ 45، زمستان 1397ش.
• کیخا، محمدرضا و دیگران، «حق سلطنت زن بر بدن خود و تزاحم آن با حقوق زوج»، دوفصلنامۀ علمي فقه و حقوق خانواده، شمارۀ 7، بهار و تابستان 1398ش.
• «مالکیت خصوصی، فرد و جامعه»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 8 خرداد 1402ش.
• موسوی بجنوردی، سیدمحمد، «احكام معاملۀ اعضای بدن در اسلام»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 17 آبان 1393ش.
• میرزایی، سید محمد و دیگران، «بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر گرایش زنان به مدیریت بدن در ایران طی سه دهۀ اخیر»، فصلنامۀ مطالعات توسعۀ اجتماعی ایران، سال 5، شمارۀ 4، پاییز 1392ش.
• هادوی‌نیا، علی اصغر، «مبانی نظری ساختار مالکیت از دیدگاه قرآن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 23 خرداد 1389ش.