مشارکت اجتماعی زنان

مشارکت اجتماعی زنان؛ حضور و فعالیت‌های زنان در اجتماع.
مشارکت اجتماعی زنان به‌معنای ورود زنان به حوزه‌ای فراتر از محدودۀ تعریف شده در خانواده، مسئولیت‌پذیری در جامعه و نیز انجام فعالیت‌های اجتماعی است. این مساله هم حق است و هم تکلیف. کارشناسان معتقدند که موانع فرهنگی و اجتماعی زمینۀ سهم‌گیری زنان را در طول تاریخ با چالش و کندی مواجه کرده است. حضور فعال زنان در فضای عمومی، علیرغم فوائد با آسیب‌هایی نیز همراه بوده که ناشی از مدیریت نشدن آن است.

مفهوم‌شناسی

در ادبیات مدرن مشارکت به‌معنای ایجاد فرصت‌هایی برای توانمندسازی تمامی اعضای جامعه برای همکاری فعالانه، نفوذ بر فرآیند پیشرفت و سهیم شدن در منافع حاصل از توسعه است. در این رویکرد مشارکت بر این بینش استوار است که تمامی افراد حق دارند در امور مربوط به خود احساس مسئولیت کرده و در تصمیم‌گیری‌هایی که بر زندگی آنها اثرگذار هستند، دخالت کنند. کارشناسان بر این باورند که مشارکتی منجر به ترقی و تکامل در یک جامعه خواهد شد که مشارکت تمامی اقشار و گروه‌ها را به‌دنبال داشته باشد.

مشارکت اجتماعی دلالت بر گسترش روابط بین گروهی داشته و در قالب انجمن‌های داوطلبانه، باشگاه‌ها، اتحادیه‌ها و گروه‌ها شکل می‌گیرد. هدف اصلی این انجمن‌ها و گروه‌ها نیز مشارکت و درگیر ساختن مردم در فرآیندهای اجتماعی مختلف و در قالب سیاست‌های اجتماعی است.
کارشناسان معتقدند که جوامع، برای برپایی توسعۀ اقتصادی در یک کشور، به استفاده از زنان در تصمیمات عمومی و در نظر گرفتن احتیاجات و علائق آنها نیازمند هستند. آنها بر این باورند که این مشارکت نه‌تنها برای ایجاد برابری، بلکه برای برقراری حقوق زنان، توجه به مسائل آنها و روبه‌رو شدن با محیط‌های کاری همچون زندگی اجتماعی آنها، اهمیت می‌یابد. در مقابل نگاه انتقادی نسبت به تعریفی که در ادبیات مدرن از مشارکت اجتماعی زنان صورت گرفته است نیز وجود دارد. این نگاه معتقد است که در پشت این اصطلاحات نگاه ابزاری و سودجویانه نسبت به زنان در غرب وجود دارد. نگاه سرمایه‌سالار غرب همه چیز را به‌گونه‌ای تعریف می‌کند که در خدمت آن باشد. چون مرد قدرت بیشتری دارد، در واقع این نظام نیز مردسالارانه است؛ چون بهتر خدمت می‌کند.

تاریخچه

مشارکت اجتماعی زنان در طول تاریخ مطابق با شرایط وجود داشته است؛ در قرآن و آموزه‌های اسلامی، زنانی مانند مریم، آسیه، خدیجه، فاطمه زهرا، زینب کبرا و سکینه دختر امام حسین، به‌عنوان الگو و گروه مرجع معرفی شده‌اند.از حیث نظری نیز در اسلام بیعت زن، مالکیّت زن و حضور زن در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی پذیرفته شده است. در اسلام زنان مانند مردان در قبال سرنوشت فردی و اجتماعی خود مسئول هستند و هیچ تفاوتی در اصل این مسئولیت وجود ندارد؛ تفاوت تنها در نحوه و عرصه ایفای آن است. اما در طول تاریخ، مشارکت زنان با موانع زیادی روبه‌رو بوده است. با این حال، بحث مشارکت اجتماعی امروز زنان مطابق تعریف جدیدی است که در ادبیات مدرن ارائه شده است. تعریف مدرن سبب شده است و بر اساس آن، با نادیده گرفتن بسیاری از مصادیق مشارکت اجتماعی زنان، مشارکت اجتماعی زنان دستاورد الگوی توسعه غربی معرفی می‌شود و تمام جوامع دیگر با آن سنجش شده است. مطالبات زنان در جاهای مختلف را نیز سعی دارند که در همان راستایی تفسیر نمایند که مشارکت اجتماعی را تعریف کرده‌اند؛ مانند برابر در کار و اشتغال، تساوی جنسیتی، حضور در عرصه‌های مختلف اجتماعی.
در تاریخ ایران، مشارکت اجتماعی زنان در برهه‌های مختلف متناسب با سبک زندگی برآمده از فرهنگ و تمدن وجود داشته است و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، حضور زنان در عرصه‌های گوناگون فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی پررنگ‌تر شده است.

مشارکت اجتماعی زنان پس از انقلاب اسلامی ایران

کارشناسان معتقدند که از جمله دستاوردهای نظام جمهوری اسلامی برای زنان ایرانی، هویت‌بخشی به آنها و فراهم ساختن زمینه‌های حضور زنان در عرصه‌های مختلف اجتماعی، ورزشی، فرهنگی و سیاسی بوده است. آمارهای منتشرشده در سطح ملی و بین‌المللی نشان‌دهندۀ این انقلاب در حضور اجتماعی زنان هستند:

افزایش اساتید زن در دانشگاه‌های ایران (33.3 درصد و در دانشگاه‌های علوم پزشکی در حدود 56 درصد)؛

ریشه‌کن شدن نرخ بی‌سوادی در میان زنان و دختران (99.3 درصد)؛

فعالیت‌های زنان در رشته‌های ورزشی مختلف (نزدیک به 200 مدال در عرصۀ رقابت‌های آسیایی، کسب 3302 مدال در رویدادهای اخیر جهانی، 38 رشتۀ فعال ورزشی، حداقل 30 ورزشگاه اختصاصی برای زنان، 16 هزار داور فعال و 35 هزار نفر مربی فعال ورزشی بانوان)؛

افزایش تعداد پزشکان متخصص در حوزۀ زنان به 98 درصد و افزایش 50 برابری تعداد پزشکان زن پس از انقلاب اسلامی در ایران؛

فعالیت بیش از 2700 سازمان مرتبط با حوزۀ زنان در ایران با رویکردهای فرهنگی، تربیتی، کارآفرینی، خیریه‌ای و پژوهشی دولتی و غیردولتی؛

افزایش تعداد نویسندگان زن به بیش از 4000 نفر و فعالیت 800 ناشر زن؛

فعالیت بیش از 903 زن فیلم‌ساز در عرصۀ سینما و 2000 زن متخصص در پشت صحنۀ سینما؛

افزایش 40 درصدی نقش مدیریتی زنان در ایران (2390 زن به‌عنوان عضو هیأت مدیره در شرکت‌های دانش بنیان)؛

فعالیت 1121 زن قاضی در کشور؛

رشد 227 درصدی زنان داوطلب نمایندگی مجلس در دورۀ یازدهم، کسب 111 کرسی مجلس شورای اسلامی توسط زنان در طول 11 دوره؛

4 دوره تصدی ریاست سازمان محیط زیست توسط زنان؛

نقش و حضور چشمگیر بانوان در دوران 8 سالۀ دفاع مقدس.

انواع مشارکت اجتماعی

برخی از نظریه‌پردازان اجتماعی، انواع مشارکت را به چند گروه، دسته‌بندی کرده‌اند:

1. مشارکت اجتماعی نخستین: این نوع از مشارکت‌ها که به مشارکت‌های آیینی نیز معروف هستند، در شکل گفت‌وگو با مردم صورت می‌گیرد. مشارکت اجتماعی نخستین، از قرن‌ها پیش، از سوی رهبران مذاهب و طرفداران انواع مکاتب برای جلب مردم استفاده شده و در برگیرندۀ تمامی مشارکت‌های افراد برای اعمال و مناسبات مورد نظر بوده است.
2. مشارکت اجتماعی رفتارگرایانه (مشروط): به مشارکت‌های اجتماعی اطلاق می‌شود که در پی بسیج اجتماعی و از راه به کارگیری روش‌های روان‌شناسی اجتماعی، کاربرد رسانه‌ها و نیز سازوکارهای فرهنگی برای جلب همگان به مشارکت به‌کار گرفته می‌شوند.
3. مشارکت اجتماعی انسجام‌گرا: این نوع در قالب اتحادیه‌ها و انجمن‌ها تحقق یافته و نیز بر پایۀ ادغام اجتماعی، فرهنگی و جامعه‌پذیری فرهنگ مشارکت‌جویانه پیش می‌رود.
4. مشارکت اجتماعی برای توسعه: این نوع از مشارکت، نوعی فرآیند اجتماعی، جهانی، تام و تمام، چندبعدی و چندفرهنگی است که افراد را برای توسعۀ ملی به مشارکت فرا می‌خواند.
5. مشارکت اجتماعی برای ایفای مسئولیت: این نوع مشارکت اجتماعی به‌منظور انجام مسئولیت خود در قبال انسان‌های دیگر، جامعه و اعمال جهان انجام می‌شود. در اسلام عموم انسان‌های در قبال همدیگر و جهان مسئولیت داد.

عوامل و ویژگی‌های مؤثر

کارشناسان، در الگوی نظری، مشارکت اجتماعی زنان را متأثر از مجموعه‌ای از متغیرهای متعامل در نظر گرفته‌اند. این متغیرها، در پنج گروه مستقل و در عین حال مرتبط با یکدیگر دسته‌بندی شده‌اند:

1. ویژگی‌های فرهنگی- ارزشی زن: این گروه در برگیرندۀ متغیرهایی است که همزمان بر تمایل فرد به مشارکت اجتماعی و رفتار مشارکت اجتماعی تأثیرگذار هستند؛ جمع‌گرایی و میل به کار گروهی، نوپذیری، تقدیرگرایی و عدالت‌جویی. این ارزش‌ها از جامعه‌ای تا جامعه دیگر متفاوت است و مثلا در جوامع اسلامی ارزش‌هایی همچون حیا و عفاف، حفظ حریم‌های اجتماعی، منزلت و جایگاه مادی زنان، مهم است.
2. ویژگی‌های خانوادگی زن: این گروه از متغیرها، پایگاه اجتماعی- اقتصادی خانواده، فرهنگ سیاسی خانواده، میزان پایبندی خانواده به سنت‌ها، الگوهای تصمیم‌گیری خانواده و نقش زن در تصمیم‌گیری‌ها، بعد خانوار (تعداد فرزندان) و میزان انسجام خانوادگی زنان را شامل می‌شود. از این زاویه مطالبه مشارکت اجتماعی زنان به‌صورت همسان در همۀ جوامع، تأیید نمی‌شود، زیرا ویژگی‌های خانواده متفاوت است و مثلا در جامعه اسلامی، در صورت تعارض مشارکت اجتماعی با خانواده، اولویت با مسئولیت خانواده است.
3. عوامل جمعیتی، اجتماعی و اقتصادی: متغیرهایی همچون سن، پایگاه اجتماعی- اقتصادی زن، وضعیت تأهل، مدت اقامت در شهر، سابقۀ مشارکت و میزان استفادۀ زن از رسانه‌ها را در برمی‌گیرد که برای تحلیل جامعه‌شناختی از مشارکت اجتماعی ضروری هستند. این عوامل، همچنین، بر فرصت‌های رسیدن زن به موفقیت و رضایت‌مندی در زندگی، استفادۀ بهینه از فرصت‌ها و وسایل نهادینه‌شده برای دستیابی به اهداف فرهنگی و نیز انطباق با قواعد رفتار اجتماعی مورد انتظار تأثیرگذار هستند.
4. ویژگی‌های روان‌شناختی اجتماعی: این گروه از متغیرها، به زمینۀ گسترده‌تری از یک تحلیل جامعه‌شناختی توجه دارند. عواملی همچون نیاز به موفقیت، احساس خود اثربخشی، سبقت‌جویی و میل به اثبات برتری فردی و بیگانگی اجتماعی به‌عنوان متغیرهای روان‌شناختی اجتماعی همزمان بر درجۀ تمایل فرد به مشارکت اجتماعی و رفتار واقعی مشارکت تأثیرگذار هستند.
5. تمایل فرد به مشارکت اجتماعی: این گروه از متغیرها، بر تمایلات اولیه و آمادگی روانی فرد برای ارتکاب عمل واقعی مشارکت تأثیرگذار هستند. کارشناسان معتقدند که تحقق عمل واقعی مشارکت در زمینه‌هایی صورت می‌گیرد که شامل موارد قانونی، عرفی، مکانی، زمانی و اقتصادی باشند. این ویژگی‌ سبب شده است که زنان مسلمان ایرانی در بسیاری از شرایط تاریخی تمایل به مشارکت اجتماعی نداشته‌ند چون با مبانی اعتقادی انها سازگار نبوده است. علاوه بر آن، این زمینه‌ها، نشان‌دهندۀ محدودیت‌ها و موانع مشارکت اجتماعی زنان بوده و تمایل به مشارکت یا ارتکاب عمل واقعی مشارکت را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند.

موانع

پژوهش‌های صورت‌گرفته، موانع مشارکت اجتماعی زنان در جوامع را به دو گروه موانع فردی و خانوادگی تقسیم کرده‌اند:

1. موانع خانوادگی: پذیرش مقام تحت سلطه توسط زنان، نداشتن تجربه در انجام امور اجتماعی، عدم توانایی در برقراری ارتباط با دیگران، مشکلات و ضعف جسمانی، بی‌سوادی و نداشتن تحصیلات کافی، کهولت سن، عدم تمایل زنان نسبت به مردان به مدیریت، تجرد، فقدان اعتماد به نفس در زنان، حجم زیاد فعالیت در بخش کشاورزی و دامداری، عدم وجود تمایل به پیشرفت، تجارب ناموفق زنان در انجام امور اجتماعی و باور زنان به ناتوانی خود در انجام امور اجتماعی.
2. موانع فردی: حجم زیاد فعالیت زنان در داخل منزل، زمان‌بر بودن پرورش و تربیت فرزندان، نارضایتی پدر و همسر، تعداد اعضای خانواده، عدم حمایت و پشتیبانی پدر و همسر و ازدواج زودرس.

از دیگر موانع پیشرفت و تأثیرگذاری زنان در توسعۀ جوامع می‌توان به آداب‌وسنن قدیمی اشاره کرد. بر اساس این دیدگاه‌ها، زنان به‌صورت معمول، نادیده گرفته شده و وظایف آنها به کارهای خانه و نقش تولیدمثل تنزل یافته است. این در حالی است که حضور زنان در عرصه‌های اجتماعی، تعالی زندگی انسان‌ها و کاهش نابرابری‌ها را تسهیل کرده و دست‌یابی به رفاه واقعی را آسان می‌کند.

کارشناسان بر این باور هستند که در جامعه مسلمان ایران، مانع اصلی در مشارکت اجتماعی زنان، مانع فرهنگی است؛ ترویج الگوی مشارکت غیردینی در بازه زمانی قبل از انقلاب اسلامی نیز این مانع فرهنگی را تقویت کرده است. این دو عامل سبب شده است جامعه متدین که اکثریت ایرانیان را تشکیل می‌دهند به مشارکت زنان روی خوش نشان ندهند و حتی برخی مواقع علیه آن موضع بگیرند. متخصصان بر این باورند که این موانع را می‌توان از طریق طراحی الگوی مناسب مشارکت، تربیت و پرورش زنان مسلمان ایرانی و دادن امید به زنان رفع کرده و نگرش‌های منفی نسبت به مشارکت زنان را به نگرش مثبت تبدیل کرد.

روش‌های مشارکت

مشارکت اجتماعی زنان در مجموع، به دو صورت اتفاق می‌افتاد:

1. مشارکت اجتماعی غیر مستقیم: در این نوع از مشارکت، مادران با ایفای نقش حیات بخشی و تربیت فرزندان خود و مدیریت درست خانواده، صعود یا انحطاط یک جامعه را رقم زده و در این مشارکت، همسر و فرزندان مذکر به‌صورت مستقیم و مادران به‌صورت غیرمستقیم در جامعه حضور دارند. تجارب افراد در خانواده، سال‌های سال، اعضای خانواده را تحت تأثیر خود قرار داده و پیامدهایی را نیز به‌دنبال دارند که از ارکان مهم جامعه به‌شمار می‌روند.
2. مشارکت اجتماعی مستقیم: به‌معنای حضور زن در عرصه‌های مختلف علمی، فرهنگی و سیاسی، پس از مسئولیت‌های او در خانواده است. برای این نوع مشارکت مصادیق زیر ذکر شده است که مهم‌ترین آن مشارکت سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و تبلیغی، اجتماعی، آموزشی، علمی، تربیتی، حقوقی و قضایی است. در سبک زندگی اسلامی ایرانی در اصل هر دو نوع پذیرفته شده است؛ اما این به معنای همسانی کامل با مشارکت مردان در تمام عرصه‌های مذکور نیست.

مزایای مشارکت اجتماعی زنان

براساس پژوهش‌های صورت‌گرفته در سراسر جهان، مشارکت اجتماعی زنان در عرصه‌ها و سطوح مختلف، منجر به افزایش رفاه خانواده‌ها می‌شود. به‌همین دلیل، حضور زنان در فعالیت‌های مختلف را به‌عنوان یکی از شاخص‌های توسعه در نظر می‌گیرند.

کارشناسان بر این باورند که با مشارکت زنان در مسائل اجتماعی و حضور آنها در جامعه، دیدگاه زن نسبت به خود، جایگاه خود و حضور او در جامه تغییر پیدا می‌کند. بنابراین، خواسته‌های او در زندگی کاهش یافته و زمانی‌که با واقعیت‌های موجود در جامعه و در زندگی افراد دیگر مواجه می‌شود، به تعدیل خواسته‌های خود در زندگی پرداخته و نیز برای دست یافتن به یک زندگی سالم و آرام با استفاده از تجارب دیگران تلاش می‌کند. علاوه بر آن، زنان با استفاده از این مشارکت می‌توانند در رفع نیازهای مالی خانواده سهیم بوده و از همین طریق، در تصمیم‌گیری‌های درون خانواده نیز دخیل باشند. همچنین، برخی زنان با حضور در اجتماع، اطلاعات مورد نیاز خود را در زمینه‌های انفرادی و اجتماعی افزایش داده، در تصمیمات فردی و خانوادگی مستقل شده، برای آینده برنامه‌ریزی کرده، قابلیت انتقادپذیری در او افزایش یافته و نیز حس واقعیت‌گرایی در او تقویت می‌شود.

کارشناسان، آثار مثبتی همچون افزایش آگاهی خانواده، استفادۀ بهینه از اوقات فراغت، موقعیت اقتصادی بهتر اعضای خانواده، افزایش روابط اجتماعی مناسب، بهبود سطح تغذیه و امنیت روحی زنان را نیز برای این نوع از مشارکت زنان در نظر گرفته‌اند. همچنین، از جمله مزایای مشارکت اجتماعی زنان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. مشارکت زنان در سرنوشت خود (هدف ارزشی)؛
2. افزایش حس اعتماد و خودکفایی در زنان؛
3. تلاش بیشتر زنان در به ثمر نشستن فعالیت‌ها با سرعت هرچه بیشتر؛
4. فراهم شدن زمینه‌های رشد و بروز خلاقیت‌های آنها؛
5. کاهش هزینه‌های اجرای برنامه و طرح‌ها با مشارکت زنان.

آسیب‌‌های مشارکت اجتماعی زنان

کارشناسان برای مشارکت اجتماعی زنان آسیب‌هایی را نیز برشمرده‌اند:

1. آسیب‌پذیری خانواده: مشارکت و حضور زنان در امور اجتماعی، امروزه به امری بدیهی و ضروری تبدیل شده است. کارشناسان معتقدند که برخی الگوهای نادرست حضور زنان در اجتماع، به‌دلیل نداشتن پشتوانه‌های فرهنگی- تاریخی، می‌تواند به کانون خانواده آسیب رساند. امروزه، دگرگونی در نقش زنان، تأثیر چشم‌گیری بر نهاد خانواده داشته است؛ برای مثال، نسل جدیدی از کودکان، توسط مادران شاغل تربیت و پرورش یافته و بیشتر زمان خود را در مراکز نگهداری کودکان سپری کرده و توسط افرادی به جز مادران خود مراقبت می‌شوند. علاوه بر آن، برخی از زنان، امروزه ترجیح می‌دهند تا به‌راحتی ازدواج‌های ناموفق خود را رها کرده یا به فکر بزرگ کردن فرزندان، با هزینه‌های خود هستند. نتیجۀ این امر در جوامع امروزی، افزایش سریع طلاق‌ها، فرزندان زنان بیوه و گسترش خانواده‌های زن سرپرست خواهد بود. این در حالی است که اگر بسترهای حضور زنان در اجتماع مناسب‌سازی شود، زنان می‌توانند با کمترین نقصان به نظام خانواده در حیات اقتصادی- اجتماعی جامعه ایفای نقش کنند. برخی از کارشناسان، با تأسی از الگوهای اسلامی، ضمن حفظ استحکام نهاد خانواده، بحث حضور زنان و مشارکت آنها در اجتماع را پررنگ‌تر بیان کرده‌اند؛ برای مثال، در خانوادۀ روستایی، زنان علاوه بر فعالیت‌های درون خانواده، در فعالیت‌های اقتصادی نیز همواره نقشی پررنگ دارند.
2. آسیب‌پذیری الگوی مشارکت: استفادۀ ابزاری از زنان در فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی، جایگاه اجتماعی آنها را همواره مورد تهدید قرار داده است. متخصصان، حضور زنان در جوامع اسلامی را آزاد عنوان کرده و تنها در مواردی زنان را محدود کرده‌اند که مشارکت اجتماعی زنان منجر به فساد اخلاقی در جامعه شود.

منابع

• آشتیانی، زهره، مشکلات اجتماعی زنان، روزنامۀ یاس نو، شمارۀ 185، 1382ش.
• آگهی، حسین و دیگران، «بررسی موانع فردی و خانوادگی مشارکت زنان در امور سیاسی و اجتماعی روستا (مورد مطالعه: شهرستان هرسین- دهستان شیرز)، مجلۀ راهبردهای توسعۀ روستایی، دوره 4، شماره 1، شماره پیاپی 13، 1396ش.
• بروجردی، اشرف، ارتباط فعالیت‌های اجتماعی و خانوادگی زنان و تأثیر مثبت این دو نقش بر یکدیگر، زنان؛ مشارکت و برنامه‌ریزی برای توسعۀ پایدار2، مرکز امور زنان، 1381ش.
• پیران، پرویز، «مبانی مفهومی مشارکت زنان روستایی»، گردهمایی زنان، مشارکت کشاورزی 1400، تهران، مؤسسۀ پژوهش‌های برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی وزارت کشاورزی، 1376ش.
• «پیشرفت‌های مهم زنان بعد از انقلاب در 7 حوزه»، خبرگزاری فارس، تاریخ بارگذاری: 30 مهر 1401ش.
• حقانی، ریحانه، «مطالعۀ تطبیقی حضور اجتماعی زن، چالش‌ها و راهکارها»، فصلنامۀ علمی- تخصیی مطالعات قرآنی نامه جامعه، دوره 5، شماره 127، شماره پیاپی 127، 1397ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار اقشار مختلف بانوان»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ بارگزاری: 14 دی 1401ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در اجتماع بانوان خوزستان»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ بارگزاری: 20 اسفند 1375ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ بارگزاری: 25 اردیبهشت 1386ش.
• «زنان ایرانی پس از انقلاب؛ عزت مادرانه، پیشرفت اجتماعی- سیاسی و کرامت انسانی»، وب‌سایت ستاد حقوق بشر جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بارگذاری: 15 بهمن 1399ش؛
• سالاری‌فر، محمدرضا، نظام خانواده در اسلام، چ1، قم، سنابل، 1383ش.
• شادی‌طلب، ژاله، «مشارکت اجتماعی زنان»، پژوهش زنان، دوره 1، سال 3، شماره 7، 1382ش.
• شادی‌طلب، ژاله و کمالی، افسانه، «مشارکت اجتماعی زنان»، نشریۀ زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، دوره 1، شماره 4، 1381ش.
• عیوضی، محمدرحیم و کریمی، غلامرضا، «مشارکت اجتماعی زنان؛ رویکرد اسلامی»، مجلۀ دانش سیاسی، سال 7، شماره 2، شماره پیاپی 14، 1390ش.
• قریشی، فردین و دیگران، «بررسی عوامل مؤثر بر مشارکت اجتماعی زنان بالای 20 سال شهر تبریز» جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، شمارۀ 2، 1391ش.
• محسنی تبریزی، علیرضا، بررسی زمینۀ مشارکتی روستاییان و ارتباط آن با ترویج کشاورزی، تهران، معاونت ترویج و مشارکت مردمی وزارت جهاد سازندگی، 1369ش.
• نیک‌بین صداقتی، فاطمه و دیگران، «مشارکت اجتماعی زنان و تأثیر آن بر رفاه خانواده»، مجلۀ زن و مطالعات خانواده، سال5، شماره 18، 1391ش.
• وینر، مایرون و هانتینگتون، ساموئل، درک توسعۀ سیاسی، ترجمۀ پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی، تهران، مؤسسۀ پژوهشکده، 1379ش.
• Hanish, marhus, A Governance Perspective on The Role of Cooperatives in Rural Development, 2005.
• Midgley, James, Anthony Hall, Margaret Hardiman, and Dhanpaul Narine, Community Participation, Social Development, and the State, London, UK: Methuen, 1989.
• Momsen, J.H, Woment and Development in the Third World, Londan: Routledge, Coorporation, Basie Books, 1991.