موسیقی مردم بلوچ

موسیقی مردم بلوچ؛ آوازخوانی و نوازندگی رایج در قوم بلوچ.

موسیقی مردم بلوچ، دارای تنوع بسیار است و در تمام عرصه‌های زندگی این قوم حضور دارد. موسیقی بلوچ با توجه به زندگی کوچ‌نشینی این مردم در طول تاریخ، از فرهنگ‌های مختلف به‌ویژه شبه‌جزیرۀ هند تأثیر پذیرفته است، اما همچنان اصالت آن را حفظ کرده‌اند.

مفهوم‌شناسی

کارشناسان، موسیقی را هنر بیان احساسات انسانی توسط صدا می‌دانند که عنصر اصلی تشکیل‌دهندۀ آن صدا و ریتم است. موسیقی مردم بلوچ صداهای ریتم‌داری است که بیان‌کنندۀ خاطره‌های تلخ و شیرین، احساسات و عقاید این مردم است که ریشه در فرهنگ و تاریخ آنها دارد.

پیشینه

همراهی مراسم‌های ویژۀ قوم بلوچ با موسیقی، نشان می‌دهد که هنر موسیقی میان مردم بلوچ از قدمت زیادی برخوردار است. با توجه به زندگی کوچ‌نشینی این مردم و ارتباط مداوم آنها با اقوام مختلف به‌ویژه در شبه‌قاره، ساز‌هایی با اصالت هندی میان مردم بلوچ، رایج شده است. همچنین موسیقی و آواهایی که در آیین زار و مراسم مولودی خوانده می‌شود متأثر از آواها و موسیقی آفریقایی و عربی است که توسط برده‌های سیاه‌پوست در این مناطق رایج شده است. از نظر کارشناسان، فرهنگ موسیقایی بلوچ هنوز سینه‌به‌سینه منتقل می‌شود و به‌صورت درست مکتوب نشده است.

اهمیت موسیقی در فرهنگ بلوچ

زندگی مردم بلوچ آمیزه‌ای است از مراسم‌ها، آیین‌ها و باورها که ریشه در سنت گذشته دارد. در فرهنگ بلوچ کمتر آیینی بدون موسیقی یافت می‌شود. در فرهنگ بلوچ غم، شادی، درمان و عقاید، آیین‌های مخصوص و موسیقی ویژه‌ای دارد که با روش‌های خاصی اجرا می‌شود. همچنین زن و مرد بلوچ در هر مرحله از فعالیت‌های خود، موسیقی و آواهای محلی خاصی دارند. مردم بلوچ موسیقی را جزء هویت خود می‌دانند و هر طایفۀ بلوچ خوانندگان و نوازندگانی دارند که این هنر را از نیاکان خود به ارث برده‌اند و مردم بلوچ به آنها پهلوان می‌گویند. کلمۀ «پهلَو» به‌معنای دلاور و شجاع و «وان» به‌معنای خواننده است.

آلات موسیقی بلوچی

• تنبورک: نوعی ساز است که در مراسم ذکر طریقت و درویشان استفاده می‌شود.
• دونلی/ دونی: از خانوادۀ نی است که در آن از دو نی (نر و ماده) استفاده می‌شود.
• رباب: خاستگاه اصلی رباب، افغانستان است. در میان مردم بلوچ سه نوع رباب (پنج‌تار، هجده‌تار و شاه رباب) وجود دارد که یک نوع آن مخصوص مراسم ذکر است.
• دهلک: ساز دوسره‌ای است که به‌نام «دکر» نیز شناخته می‌شود.
• سرود: ساز مهم و کهن بلوچی است که به‌نام قیچک نیز یاد می‌شود و امروزه تحت تأثیر موسیقی پاکستان و هند قرار گرفته است.
• نَل (نی)، سه‌تار، قلم (نی پنج‌بند و هفت‌بند)، کوزه، سرنا، دهل، دیمبک گونه‌های دیگری از آلات موسیقی بلوچ است. بینجو، هارمونیه و دونلی / دونگی از جمله آلات با اصالت هندی هست که با تغییرات زیاد در میان بلوچ‌های پاکستان و ایران رایج شده است.

نقش زنان در موسیقی بلوچ

بر اساس تحقیقات انجام شده، زنان بلوچ در موسیقی بلوچی نقش مؤثری داشته‌اند. مردم بلوچ به خوانندۀ زن «نازینک» و به آواهای آنها «بانگه‌واز» می‌گویند. زنان بلوچ موسیقی نازینک، سِپَت، وَزبَت، لالو/ لار و لیلوها (لالایی) را می‌خوانند. در گذشته ترانۀ ذهیروک که بخش عمدۀ موسیقی بلوچی را تشکیل می‌داد، توسط زنان خوانده می‌شد. به‌رغم سخت‌گیری‌های اجتماعی و خانوادگی نسبت‌ به زنان، حضور خوانندگان و نوازندگان مرد، در محافلی که زنان نیز حضور دارند، جواز دارد؛ اما زنان بلوچ در نوازندگی سهمی ندارند و آواز و ترانۀ خود را بیشتر به‌صورت دسته‌جمعی در پشت پرده و جایی که صدای آنان را مردان نامحرم نشنوند، می‌خوانند. زنان اندکی شغل خوانندگی دارند و نه‌تنها در محافل عمومی آواز می‌خوانند، بلکه برای آوازخوانی به کشورهای دیگر سفر می‌کنند.

انواع موسیقی بلوچی

در فرهنگ مردم بلوچ گونه‌های مختلف موسیقی وجود دارد که هر کدام به بخشی از زندگی این مردم مربوط می‌شود. کارشناسان در یک تقسیم‌بندی کلی آن را به دو نوع تقسیم کرده که هرکدام زیرمجموعه‌های خود را دارد:

الف) موسیقی کاربردی

این موسیقی بیشتر در مراسم‌های مردم بلوچ اجرا می‌شود.

1. سِپَت/ سِپَد به‌‌معنای ستایش، ترانه‌هایی است که از آغاز تولد نوزاد تا شب چهاردهم که زائو برای حمام‌کردن آماده می‌شود، توسط زنان و به‌صورت دسته‌جمعی به‌‌منظور سرگرم کردن زائو و فراموشی دردهای زایمان خوانده می‌شود.
2. وِزبَت/ وزبد به‌معنای ستایش است که تا شب چهاردهم در مراسم زائو ادامه دارد. زنان بلوچ ترانۀ وزبت را به‌صورت گروهی می‌خوانند و گاهی توسط یکی از آنها خوانده می‌شود که باقی زنان پاسخ آن را می‌دهند.
3. شَپتاگی، به‌معنای شب‌بیداری است، مراسمی است که بعد از تولد فرزندی، بستگان آن در زایشگاه جمع می‌شوند و به‌منظور تبریک و آرزوی سلامتی نوزاد، ترانۀ شپتاگی را همراه دهل و دایره و صدای ملایم تا ساعاتی از شب و گاهی تا صبح می‌خوانند.
4. لارو شَشِگانی، این ترانه در شب ششم تولد خوانده می‌شود. در این شب در کنار اشعار ستایشی و سپاس‌گزاری، نوزاد اگر پسر باشد، اشعاری می‌خوانند که در آن آروزی شجاعت، وفاداری به قول، سلحشوری، حقیقت‌گویی، شفیع، مهمان‌نوازی، متقی، مطیع بزرگان و هرگونه رفتار خوب در قالب فرهنگ بلوچی وجود دارد، اما اگر نوزاد دختر باشد برای آن خصلت‌ عفت، وفاداری، کدبانویی، مهربان‌بودن و مهمان‌نواز بودن نسبت به همسر و وابستگان را آرزو می‌کنند.
5. لیلو، همان لالایی است که مادر بلوچ برای خواباندن طفل خود می‌خواند و گاهی در فراق فرزند، خوانده می‌شود محتوای اشعار این ترانه‌ها ستایش و سپاس‌گزاری خداوند و پیشوایان دینی و آرزوهای نیک برای نوزاد است که در تولد پسر و دختر فرق دارد. مردم معتقدند که مادر با شنیدن این آواها درد زایمان را فراموش و روان خود را منزه و نیروی بدنی خود را تقویت می‌کند و همچنین ارواح خبیثه و خواسته‌های شیطانی، طلسم و جادو بر نوازد و مادر نفوذ نمی‌کند. این مراسم ممکن است تا چهل شبانه‌روز ادامه پیدا کند.
6. نازینک، این ترانه در شش شب اول عروسی به‌خصوص مراسم جُل‌بندی توسط زنان به‌صورت گروهی اجرا می‌شود. اشعار نازینک در وصف عروس و داماد و با محتوای متفاوت است.
7. هالو و لارو دو ترانه‌ای است که در زمان بردن داماد به‌طرف نهر برای حمام و هنگام حمام داماد، توسط مردان به‌صورت گروهی و همراه با دهل و سرنا خوانده می‌شود.
8. سوت (صوت)، نوع دیگری از موسیقی کاربردی مردم بلوچ است. این نوع رایج‌ترین، عامیانه‌ترین و شادترین نوع موسیقی بلوچ است که اشعار آن در وصف طبیعت، یار، دیار و دل‌تنگی است که برخی به آن نازینک نیز می‌گویند. بیشتر قطعات این موسیقی در رسانه‌ها پخش می‌شود. این موسیقی توسط مردان اجرا می‌شود و با انواع نوازندگی همراه است. مردم بلوچ این موسیقی را در جشن‌ها و مراسم خوشی اجرا می‌کنند.
9. زهیروک/ زئیرک و لیکو، از نظر کارشناسان محتوای موسیقایی مقام لیکو و زهیروک و اشعار آن بیان‌گر غم و هجران است که مردم بلوچ این ترانه را در فراق (دوری یا از دست‌دادن) فرزندان و بستگان، در هجران دل‌داده‌ و شکایت از روزگار و دوری از وطن می‌خوانند. بسیاری از نمونه‌های موسیقی بلوچی مانند لیلو (لالایی)، موتک، برخی از آوای‌های کار و دیگر ترانه‌های بلوچی بر اساس این مقام شکل می‌گیرد. این سبک دارای انواع مختلفی مانند سیم، دشتیاری، اشرف‌درا، زامرانی، دلگانی، سرحدی، بیاک‌رمی، بشگرد، سلات، کوردی، جدگالی و سوسالی است که هرکدام به یک منطقۀ خاص و یا تیرۀ خاص قبیله‌ای تعلق دارد. زهیروک در گذشته توسط زنان، بیشتر در وقت کارهای روزمره به‌صورت تک‌خوان و گروهی و به‌شکل متناوب بدون نوازندگی خوانده می‌شد، اما امروزه توسط خوانندگان مردم همراه با نی، قیچک و بانلو اجرا می‌شود. لیکو مرادف زهیروک با نرمش و ملایمت بیشتر و در مناطق سرحدی بلوچستان ایران رایج است.
10. شائری (شاعری)؛ از نظر کارشناسان شائری گسترده‌ترین سبک موسیقی بلوچ است که از آن به نام‌های حماسی و شروندی نیز یاد می‌کنند و آن را نماد فرهنگ بلوچ می‌دانند. اشعار این ترانه دارای محتوای حماسی، عاشقانه، اندرز و مسائل جنگی و قبیله‌ای است. این سبک با دو ساز تمبورک و سرود همراهی می‌شود و گاهی خواننده نواختن یکی از سازها را بر عهده دارد. خواننده‌های این سبک حرفه‌ای هستند و آنها را شاعر، پهلوان و ملا می‌گویند. این سبک به گونه‌های «الحال» دارای مضمون غمگین، «دپگال» خواننده با زبان محاوره به بیان روایت می‌پردازد و گفتار او توسط همراهان با آرامی همراهی می‌شود و «سازینک» که موسیقی آن ریتمیک است و شاعر تمبورک نیز می‌نوازد، تقسیم می‌شود. اشعار این ترانه طولانی است و ممکن‌ است در یک شب تمام نشود. این ترانه در مجالس بزرگ خان‌ها و عروسی‌های بزرگ اجرا می‌شود.
11. موتک (مویه)، نوع دیگری از موسیقی کاربردی مردم بلوچ است که مخصوص مراسم عزارداری و ترحیم است. این ترانه توسط زنان به‌صورت گروهی اجرا می‌شود. در سبک موتک نوازندگی رایج نیست و در برخی موارد قیچک با نوای محزون اجرا می‌شود.
12. آمبا، این ترانه مخصوص ماهی‌گیران است که در مراحل مختلف ماهی‌گیری به‌صورت گروهی و گاهی تک‌خوان ناخدا و جواب گروهی صیادان اجرا می‌شود.

ب) موسیقی آیینی

1. دوچاپی، نوع موسیقی و حرکات موزون سنتی است که در آن فقط نوازندگی است و در جشن‌ها رواج دارد. در اجرای آن حضور همه بدون در نظر گرفتن جایگاه اجتماعی جواز دارد و از همین جهت کارشناسان آن را به‌عنوان آیین همگانی می‌شناسند که همبستگی فرهنگی و اجتماعی ایجاد می‌کند. این برنامه ابتدا با نواختن سرنا آغاز می‌شود. شرکت‌کنندگان در نیم‌دایره یا دایرۀ کامل حرکات موزون خود را آغاز می‌کنند، بعد نوازندۀ طبل با کوبیدن به طبل بزرگ به میدان می‌آید. بعد از اوج گرفتن، نوازندۀ دیگر با کوبیدن طبل کوچک آنها را همراهی می‌کند.
2. گواتی، مراسم آیینی است که موسیقی در آن نقش اساسی دارد و به‌صورت گروهی اجرا می‌شود و نوعی مراسم موسیقی درمانی است که در میان مردم بلوچ رایج است. این مراسم برای درمان بیمارانی برگزاری می‌شود که از نظر مردم بلوچ به باد زار یا باد مشایخ گرفتار شده‌اند. در مراسم زار انواع دهل و سرنا با اشعاری که معمولا برای خوانندگان نیز نامفهوم است، اجرا می‌شود. اما در مراسم مشایخ (مولود) بیشتر اشعاری با محتوای ستایشی و مناجات است که در برخی از آن آلات موسیقی دیده نمی‌شود.
3. مالد پیرپتر، نوع دیگر موسیقی آیینی ذکرهای دروایش قادری است که با دف‌های بزرگ (سما) و کوچک (کسل) همراهی می‌شود. در حلقۀ ذکر، خلیفه و مریدان حضور دارند. خلیفه، ذکر اصلی را با نواختن سما می‌خواند و مریدان جواب آن را با همراهی سما و کسل می‌دهند. مجلس با ذکر خدا و پیامبر آغاز می‌شود و بعد ذکرهای شیخ‌العبدالقادر، شیخ قلندر، سیداحمد رفاعی را می‌خوانند.
4. ذکر صاحبان چشتی، موسیقی و غزل‌های صاحبان چشتی نوع دیگری از موسیقی آیینی بلوچ است که بیشتر در شهرستان سروان رایج است. در این مراسم از رباب، تنبورک و بنجو استفاده می‌شود. ذکر آنها شامل اشعار حافظ، مولانا، شیخ عبدالقادر، شیخ قلندر، عبدالرئوف و سیدنبی است. ذکرها را اول خلیفه می‌خواند و بعد افراد حلقۀ ذکر به‌صورت بسیار پرشور تکرار می‌کنند.

آوازخوانان و نوازندگان معروف

غلام‌قادر راسکی و کمال‌خان هوت دین‌محمد زنگ‌شاهی از شاعران نامدار بلوچ هستند. شیرمحمد اسپندار، موسی بلوچ ‌درزاده، درویش عبدالرئوف صاحب‌زاده، رحموک نصرتی، زبیده آزاد، شمشی بهروز، ماشاالله بامری، محمداسحق بلوچ‌نسب، و فیض‌محمد ریگی، از خوانندگان به‌نام بلوچ‌اند. علی‌محمد بلوچ، دین‌محمد زنگ‌شاهی، رحیم‌بخش جت، حسین جت، احمد وشنامی، فقیر محمد شکل‌زهی، موسی شکل‌زهی، شیرمحمد اسپنداری، لعل‌بخش جت، موسی بلوچ، محمدبخش دری و تاج‌محمد جنگی‌پور از جمله نوازندگان معروف بلوچ هستند.

گردشگری موسیقی

از نظر کارشناسان گردشگری موسیقی از زیر شاخه‌های گردشگری فرهنگی است و احیای موسیقی سنتی بلوچ در قالب گسترش جشنواره‌های ملی و بین‌المللی، ارائۀ بسته‌های گردشگری موسیقی برای گردشگران به‌منظور آشنایی با موسیقی این منطقه و نوازندگان صاحب‌نام آن، می‌تواند نقش عمده‌ای در توسعۀ گردشگری فرهنگی داشته باشد. همچنین می‌تواند ضمن حفظ هویت فرهنگی، سبب تقویت اعتمادبه‌نفس و روحیه محلی و تلاش برای توسعۀ آن فرهنگ ‌شود.

منابع

• «آشنایی با آداب‌ورسوم ازدواج مردم بلوچ»، پایگاه خبری تحلیلی ساعدنیوز، تاریخ درج مطلب: 21 مهر 1399ش.
• «آشنایی با موسیقی بلوچستان انواع سبک‌ها و تاریخچۀ آواز و موسیقی بلوچستان»، وبسایت هنر بلوچ، تاریخ بازدید: 8 اسفند 1402ش.
• «آشنایی با موسیقی نواحی سیستان و بلوچستان»، وبسایت روزنامۀ همشهری، تاریخ درج مطلب: 3 دی 1398ش.
• «آلات موسیقی بلوچی»، وب‌سایت لاشار، تاریخ بازدید: 21 بهمن 1402ش.
• «انواع موسیقی در قوم بلوچ»، پایگاه خبری برترینها، تاریخ درج مطلب: 20 اردیبهشت 1397ش.
• اعتصامیفرد، صفیه، «موسیقی سیستان و بلوچستان، یادگاری از فرهنگ و تمدن ایران باستان»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1393ش.
• «احیاء موسیقی بومی یکی از عوامل توسعه گردشگری»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 8 مهر 1397ش.
• بزیالری، مهدی، «نقش زنان در موسیقی بلوچ»، وبلاگ دستان سیستانی، تاریخ درج مطلب: 11 تیر 1392ش.
• «تاریخچۀ موسیقی سیستان و بلوچستان»، وبسایت آموزشگاه موسیقی سُرنا، تاریخ بازدید: 1 اسفند 1402ش.
• تمندهرو، امانالله، «موسیقی مقامی سیستان و بلوچستان»، وبلاگ بلوچ ارتباط، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت 1388ش.
• «تصاویر ماجرای تابوشکنی دو زن بلوچ»، وب‌سایت فرارو، تاریخ درج مطلب: 2 مرداد 1398ش.
• حسنزهی، شیدا، «در بارۀ موسیقی بلوچی چه میدانیم؟»، پایگاه اطلاعرسانی میارجل، تاریخ درج مطلب: 6 اردیبهشت 1402ش.
• سربازی، اشرف، «موسیقی بلوچ، برخاسته از عمق تاریخ»، فصل‌نامۀ مقام موسیقایی، شمارۀ 5، 1378ش.
• ساعدی، غلام‌حسین، اهل هوا، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی، 1345ش.
• عظیمی، اسدالله، «آیین زار در میان قوم بلوچ»، ویکی‌زندگی، تاریخ درج مطلب: 5 دسامبر 2023م.
• عظیمی، اسدالله، «مشایخ در قوم بلوچ»، ویکی‌زندگی، تاریخ درج مطلب: 15 ژانویۀ 2024م.
• عظیمی، اسدالله، «زنان بلوچ»، ویکی‌زندگی، تاریخ درج مطلب: 4 ژانویۀ 2024م.
• «موسیقی بلوچستان»، وبلاگ سرحد، تاریخ درج مطلب: 5 اردیبهشت 1388ش.
• «موسیقی در قوم بلوچ»، وبلاگ بلوچستان، تاریخ بازدید: 1 اسفند 1402ش.
• «موسیقی چیست؟ به زبان ساده»، وب‌سایت آوای هیوا، تاریخ بازدید: 1 اسفند 1402ش.
• «موسیقی حماسی بلوچ در ارسباران/ یاد دین‌محمد زندگشاهی در موسیقی فجر زنده شد»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1402ش.