پیشکش عروس

پیشکش عروس، هدایای تقدیمی به عروس در مراسم عروسی ایرانیان و برخی فرهنگ‌های دیگر. پیشکش عروس یک رسم و آیین در بسیاری از فرهنگ‌ها است که به‌منظور نشان دادن احترام به عروس و خانواده‌اش انجام می‌شود. این آیین در زمان‌ها و جوامع مختلف با تفاوت‌هایی برگزار می‌شود و به ارائه هدایا، جواهرات یا پول به عروس و خانواده او پیش از ازدواج اشاره دارد. در گذر زمان، تغییرات زیادی در شیوه اجرای پیشکش عروس به‌وجود آمده است که در برخی موارد، افزایش تشریفات و سخت شدن ازدواج را به‌دنبال داشته است.

مفهوم‌شناسی

به هدایایی که در فاصله زمانی خواستگاری تا عروسی به عروس داده می‌شود، پیشکش عروس گفته می‌شود. این پیشکش‌ها در اقوام مختلف و بر اساس فرهنگ و آداب و رسوم متفاوت است. از گونه‌های مختلف آن می‌توان به زیرلفظی، خریدهای عقد و عروسی، هدیه بله‌برون، هدیه‌های شب یلدا، لباس عروس و مناسبت‌های دیگر اشاره کرد.

تاریخچه پیشکش عروس در ایران

تاریخچه پیشکش عروس در ایران به دوران باستان بازمی‌گردد و در فرهنگ و زندگی مردم ایران همچنان به‌عنوان یکی از مراسم مهم در ازدواج‌ها ادامه دارد. در گذشته، پیشکش عروس به‌عنوان یک عادت و سنت اجتماعی به‌منظور حمایت و کمک به جوانان در آغاز زندگی مشترک انجام می‌شد. افراد به‌عنوان نماد احترام و عشق خود، هدایایی از جمله طلا، جواهرات، پول نقد، لوازم خانه و حتی دام و مواد غذایی را به عروس و خانواده‌اش ارائه می‌کردند. در عصر باستان این هدیه‌ها از هنگام خواستگاری آغاز و پس از ازدواج نیز هدیه‌هایی از سوی خویشاوندان دریافت می‌شد. چنان‌که در داستان خواستگاری سیاوش از فرنگیس، پیران به‌‌همراه همسرش گلشهرف، زر و گوهر و دینار و پرنیان با خود برمی‌دارد تا برای عروس هدیه ببرد. یا افراسیاب به‌مناسبت ازدواج سیاوش با دخترش فرنگیس، برای آن دو هدایایی می‌فرستد. همچنین کی‌خسرو وقتی خبر ازدواج بیژن با منیژه را می‌شنود، به آنها هدیه می‌دهد. در جریان خواستگاری فریدون از دختران شاه یمن، هدایایی همراه فرستادگان فرستاده می‌شود. این رسم همچنان در ایران با تغییراتی در شیوة انجام و ارائه هدایا وجود دارد. امروزه این رسم آمیخته با نوعی تشریفات و تجمل‌گرایی است که هزینه‌های ازدواج را افزایش داده و از هدف اصلی پیشکش‌ها که احترام به عروس و خانواده وی بوده، فاصله گرفته و منجر به نوعی چشم و هم‌چشمی شده است.

گونه‌های مختلف پیشکش عروس

پیشکش عروس دارای گونه‌های مختلفی است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

زیرلفظی

زیرلفظی یا زیرزبونی یکی از پیشکش‌های عروس است که توسط داماد به عروس، داده می‌شود. در سنت ایرانیان معمولا عاقد برای گرفتن وکالت از عروس برای جاری ساختن عقد دائم، 3 الی 7 بار درخواست اینکه آیا وکیل است را تکرار می‌کند و عروس در هر بار جواب نمی‌دهد و در آخرین درخواست، معمولا یکی از دختران مجرد اقوام یا فامیل یا دوستان نزدیک عروس، می‌گوید که عروس‌خانم زیرلفظی می‌خواهد. پس از آن کادویی از جانب داماد به عروس داده می‌شود و سپس عروس بله را می‌گوید.

هدیه عروسی

از جملۀ رسم‌های عروسی در ایران، دادن هدیه در بخش پایانی مراسم عروسی است که هریک از مهمانان بسته به توانایی خود، هدیه‌ای به عروس و داماد می‌دهند. با توجه به ساختار اجتماعی هر منطقه، هدیه گاه به اعتبار و ارزش فرد یا طایفۀ او مرتبط می‌شود و از این رو نوعی رقابت شکل می‌گیرد. جزئیات و چگونگی این سنت در مناطق مختلف ایران متفاوت است.

عیدی عروس

در اعیاد ایرانی و اسلامی مانند عید نوروز، عید غدیر و قربان، معمولا خانوادة داماد برای عروس، به‌رسم عیدی، هدیه‌هایی را پیشکش می‌کنند. در شب عید، بسته به وسع مالی و رسوم خانوادگی طرفین، هدایایی مانند طلا، سکه، کیف، کفش یا لباس به‌همراه شیرینی، خریداری و با شیوه خاصی تزئین شده و به خانة عروس برده می‌شود.

شب یلدایی عروس

در شب یلدا، خانوادة داماد با توجه به رسوم خانواده طرفین، مهمان خانة عروس شده و هدیة شب یلدای عروس را تقدیم می‌کنند. در گذشته، خانوادة داماد هدایای خود را به‌همراه آجیل، انار، هندوانه، کدو تنبل، کله قند، نقل و تنقلات دیگر بر روی سینی یا طبق‌هایی قرار داده و تزئین زیبا و ساده‌ای هم انجام می‌دادند. سپس آن را بر روی سر گذاشته و به خانة عروس می‌بردند. امروزه سنت بردن کادو و دیگر هدیه‌ها برقرار است، اما هدیه‌ها و نوع تزئین آن جنبه‌های حرفه‌ای‌تر و مدرن‌تر پیدا کرده، به‌گونه‌ای که در موارد زیادی به تشریفات انجامیده و شب یلدایی که با هدف دورهمی و ابراز عشق داماد به عروس پایه‌گذاری شده بود، حالت تجملاتی به خود گرفته و با چشم و هم‌چشمی آمیخته شده است که نتیجه آن افزایش هزینه‌های ازدواج است.

خرید عقد و عروسی

از گذشته تا به امروز خرید عقد و عروسی انجام می‌شده است. خانوادة داماد برای عروس و خانوادة عروس برای داماد وسایل مورد نیاز آنها را خریداری می‌کنند. چیزهایی که خریده می‌شود، بستگی به رسوم طرفین و وسع مالی خانواده‌ها دارد. امروزه لیست‌های خرید زیادی در فضای مجازی پیشنهاد شده است و هر روز هم بر عناوین این لیست‌ها افزوده می‌شود. افزایش روزافزون کمی و کیفی خریدهای عقد و عروسی، انتقاد صاحب‌نظران را به‌دنبال داشته است و وضعیت موجود را سدّ راه ازدواج جوانان قلمداد کرده‌اند و معتقدند که خوشبختی جوانان با تشریفات و تجملات حاصل نمی‌شود.

لباس عروس

یکی از پیشکش‌های عروس، لباس عروس است. در گذشته، شهرهای مختلف با فرهنگ‌های مختلف، لباس عروس خاص خود را داشته‌اند. مثلا در تهران سده 14 شمسی، یک‌دست لباس کامل عروس شامل کفش زردوزی، جوراب سفید، تنبان ترمة گلی یا سبز، پیراهن، ارخالق به‌رنگ تنبان، روبنده با قلابه، چادر مشمش زری، چادر سفید، مشکی یا سبز و چاقچوری از تافتة انچوچکی یا خارا بوده است. شهرهای دیگر ایران نیز لباس عروس مخصوص به خود را داشته‌اند. امروزه لباس عروس توسط مزون‌های عروس، در طرح‌ها و مدل‌های مختلف، تهیه و فروخته یا کرایه داده می‌شوند. بعضی خانواده‌ها با این‌که می‌دانند لباس عروس برای استفاده یک شب است، اما اصرار دارند که حتما لباس عروس گران‌قیمتی را تهیه کنند. به‌دلیل گرانی لباس عروس، برخی خانواده‌ها هم لباس عروس را کرایه می‌کنند.

هدیه حنابندان عروس

حنابندان یکی از آیین‌های سنتی ایرانیان است که یکی دو روز قبل از عروسی در خانه پدر و مادر عروس انجام می‌شود و به کف دست داماد و عروس حنا مالیده می‌شود. در این مراسم، هدیه‌هایی از جانب دوستان و آشنایان به عروس داده می‌شود. همچنین در برخی از فرهنگ‌ها، تا زمانی که عروس هدیه‌ای از مادرشوهر دریافت نکند، اجازه حنامالیدن را نمی‌دهد.

شیربها

یکی دیگر از پیشکش‌های عروس، شیربها است. شیربها پولی است که با توافق خانوادة عروس و داماد، به خانوادة عروس داده می‌شود؛ خانوادة عروس می‌توانند این مبلغ را در خرید جهیزیه هزینه کنند یا برای خود بردارند. شیربها به خانوادة عروس داده می‌شود نه به عروس، اما به‌جهت اینکه عمدتا در جهیزیه عروس هزینه می‌شود، جزو پیشکش‌های عروس شمرده می‌شود. سنت پرداخت شیربها در برخی شهرهای ایران رواج دارد، اما امروزه در مناطقی که گرفتن شیربها رایج نیست، گاهی پدر داماد وظیفه دارد که چند کالای بزرگ جهاز (بین 3 تا 7 کالا) را تهیه کند.

نمادگرایی و ارزش‌ها در پیشکش عروس

مراسم عروسی از ابتدا تا آخر آن در فرهنگ ایرانی دارای ریشه‌های فرهنگی، اصل و نسب و اعتقادات مذهبی بوده است. پیشکش‌های عروس نیز ریشه‌های قومی، فرهنگی و دینی دارد. عمدتا هدف از پیشکش‌های عروس، بالابردن ارزش و احترام عروس بوده و در مواردی کمک به خانوادة عروس در هزینه‌های عروسی است. مثلا زیرلفظی در فرهنگ ایرانی با خواسته شدن عروس و ارزش و جایگاه زن در فرهنگ اسلامی ایرانی پیوند خورده است، به‌گونه‌ای که بله گفتن عروس، پس از درخواست‌های مکرر و پس از هدیه دادن انجام می‌شود و زیرلفظی به‌عنوان نماد خواسته شدن و سنگینی و وقار عروس شناخته می‌شود. تهیه لباس عروس و آراستن عروس نیز به این جهت است که عروس از منظر جامعه‌ای که در آن زیست می‌کند، مظهر زیبایی است و تلاش می‌شود به بهترین نحو، آراسته شود. همچنین رنگ سفید لباس عروس، نمادی از خلوص و انتخاب صحیح دانسته شده است.

احکام فقهی پیشکش عروس

هدیه دادن و هدیه گرفتن به‌جهت اینکه از افعال مکلفین است، دارای حکم شرعی است. فقها هدیه‌های عروسی را حلال دانسته و اختیارش را با خود عروس می‌دانند. برخی از فقها گفته‌اند، در صورتی‌که به‌عنوان زیرلفظی یا پیشکش دیگری، داماد یا خانواده وی، حجّ واجب یا چیزی دیگری را تعهّد کرده باشند، لازم الاجرا خواهد بود. فقها پیشکش‌های عروس را ذیل باب هبه دانسته و احکام آن را جاری می‌دانند؛ در صورتی‌که طلاق رخ دهد و زوج مطالبه هدیه‌های دوران عقد و عروسی را خواستار شود، اگر هدیه‌ها باقی باشد یا در هدیه، تغییر اساسی رخ نداده باشد و عروس از خویشاوند نسبی نباشد، می‌تواند هدیه‌ها را پس بگیرد.مگر اینکه شرط خاصی در هنگام هدیه دادن یا گرفتن هدیه کرده باشند که از باب هبه خارج شود که در این‌صورت پس گرفتن آن جایز نخواهد بود.

احکام حقوقی پیشکش عروس

در قوانین حقوقی جمهوری اسلامی ایران، هدیه دادن به زوجه توسط زوج، تحت عنوان هبه قرار می‌گیرد. اگرچه با هبه و قبض از سوی زوجه، به‌موجب ماده 797 قانون مدنی، هبه به ملکیت زوجه در می‌آید، اما با درخواست زوج، قابل استرداد است. اما در مواردی امکان استرداد وجود ندارد، مانند جایی که زوج و زوجه یا یکی از آنها از دنیا رفته باشند، ورثه شوهر، نمی‌توانند درخواست استرداد کنند. اگرچه هبه یک عقد جایز است و امکان رجوع وجود دارد، اما در برخی شرایط، مرد نمی‌تواند رجوع کند، مانند جایی که هدیه، معوّض بوده و در قبال آن عوضی داده شده باشد، یا زمانی که تغییر اساسی در هدیه رخ داده باشد یا هدیه از بین رفته باشد و یا اینکه زوج از خویشاوندان نسبی باشد.

نقش پیشکش عروس در روابط اجتماعی و خانواده

پیشکش‌ها به عروس به‌عنوان یک عادت و سنت قدیمی که در برخی فرهنگ‌ها و جوامع وجود دارد تاثیرهای مناسبی در روابط اجتماعی و خانوادگی دارد. نقش این پیشکش‌ها ممکن است در کشورها، شهرها و فرهنگ‌های مختلف متفاوت باشد که به برخی از موارد کلی آنها اشاره می‌شود:

1. نماد احترام و تشکر: پیشکش عروس نماد احترام و تشکر داماد و خانواده وی نسبت به عروس و خانواده وی است. پیشکش‌ها به عروس، جنبه خواستنی بودن و سنگینی و وقار عروس را افزایش می‌دهد.
2. تقویت ارتباط خانوادگی: پیشکش عروس می‌تواند رابطه خانوادة عروس و داماد را تقویت کند. با ارائه هدایایی به عروس این مطلب منتقل می‌شود که وی به‌عنوان عضو جدید خانواده پذیرفته شده است.
3. تسهیل تعاملات اجتماعی: پیشکش عروس می‌تواند تعاملات اجتماعی بین دو خانواده را تسهیل کند. این عمل، یک فرصت برای برقراری ارتباط، معرفی و آشنایی عروس و خانوادة داماد با یکدیگر را فراهم می‌کند و می‌تواند بستری برای تبادل نظر و همکاری در آینده باشد.
4. تقویت روابط وفاداری: با ارائه پیشکش عروس، روابط وفاداری بین دو خانواده تقویت می‌شود. این عمل نشان می‌دهد که داماد و خانواده او تمایل دارند در زمان‌های سخت و خوش برای یکدیگر حاضر باشند و با همدیگر همراهی کنند.

تغییرات معاصر در پیشکش عروس

در گذشته پیشکش‌ها برای عروس معمولا با لحاظ کردن شرایط اجتماعی و وسع مالی خانواده‌ها انجام می‌شد. اما امروزه با گسترش ابزارهای ارتباط جمعی، تبلیغات شرکت‌های تجاری، چشم و هم‌چشمی‌ها، تجملات و تشریفات در این عرصه افزایش یافته است. به‌عنوان مثال در گذشته در شب یلدا، مردم آذربایجان شرقی و غربی و اردبیل، خانچه‌ای تزیین شده را به‌همراه هندوانه تزیین شده که شال‌های قرمزی دور آن می‌گذاشتند، به خانه نوعروس می‌بردند. در گیلان طَبَقی که شامل میوه‌ها، خوراکی‌ها و تنقلات ویژه شب چله بود را به‌همراه یک ماهی بزرگ و سبزیجات تزیین می‌کردند و به خانه نوعروس می‌آوردند. این سنت‌ها در شهرهای دیگر نیز انجام می‌شده است که در عین سادگی، زیبایی‌های خاصی به‌همراه داشت. اما امروزه شب یلدایی عروس شامل موارد بسیاری است که معمولا تشریفات، تجملات و چشم و هم‌چشمی در آن دیده می‌شود. تزیینات خاص و هزینه‌بردار، خریدهای سنگین مانند خرید لباس‌های مختلف، کفش زمستانی، طلا، پارچه‌های مختلف، خرید آجیل‌های متنوع و میوه‌های خاص که هزینه زیادی را متوجه داماد و خانواده وی می‌کند. همین تجملات و تشریفات در بقیه پیشکش‌های عروس نیز دیده می‌شود.

چالش‌های پیشکش عروس

افزایش هزینه‌های ازدواج

یکی از چالش‌های جوانان در ازدواج، فراهم کردن هزینة پیشکش‌های عروس است. در گذشته، پیشکش‌های عروس ساده و بر اساس وسع خانواده‌ها انجام می‌شد و هدیه‌های خاص عروسی مانند خرید طلا، به‌جهت ارزان بودن آن، هزینه زیادی را متوجه خانوادة داماد نمی‌کرد. اما امروزه افزایش سطح تورّم و کاهش قدرت خرید مردم در کنار افزایش روزافزون تشریفات و تجملات و چشم و هم‌چشمی در سبک زندگی مردم، هزینه‌های پیشکش‌های عروس را به‌شدت افزایش داده است و لزوم تغییر در سبک زندگی، توجه به کاهش هزینه‌ها و گسترش فرهنگ قناعت احساس می‌شود. شاید هرکدام از هدایا در مجموع هزینه‌های ازدواج مبلغ کمی به‌نظر برسد، اما تجمیع آنها و دیدن این هزینه‌ها در کنار هزینه‌های دیگر ازدواج مانند هزینه‌های مهمانی، مراسم عقد و عروسی، هزینه مسکن، خرید حلقه، تهیه لوازم منزل، خرید گل و شیرینی و دیگر هزینه‌های ازدواج، هزینه آن را به‌شدت افزایش می‌دهد. یکی از نتایج تغییر سبک زندگی تجملاتی به سبک زندگی اسلامی ایرانی، تبدیل از مصرف‌گرایی به روحیه قناعت و استفاده بر اساس نیاز است که از ثمرات آن، کاهش هزینه‌های ازدواج است.

راهکارهای کاهش هزینه‌های پیشکش‌های عروس

صاحب‌نظران برای کاهش هزینه هدایای عروس، راهکارهای زیر را پیشنهاد می‌کنند:

1. تغییر در سبک زندگی: یکی از آسیب‌های تغییر سبک زندگی ایرانی اسلامی به سبک زندگی تجملاتی که توام با چشم و هم‌چشمی است، افزایش هزینه‌های ازدواج است. تغییر در سبک زندگی و تمرکز بر زندگی خود، به‌جای چشم و هم‌چشمی یکی از راهکارهای کاهش هزینه‌ها است.
2. صحبت‌های اولیه: اگر خانواده‌های دو طرف، در جلسات خواستگاری، در صدد کاهش هزینه‌های ازدواج باشند، می‌توانند صحبت‌هایی در این زمینه داشته و قول و قرار خود را مبنی بر آسان‌گیری قرار دهند.
3. انتخاب هدایای ساده‌تر: به‌جای هدایای گران‌قیمت و لوکس، هدایای زیبا و ساده، جایگزین مناسبی برای کم کردن هزینه‌ها و در عین حال، تقدیم هدایای مناسب شان عروس است.
4. خرید از کارگاه‌های محلی: کارگاه‌ها و مغازه‌های محلی عمدتا قیمت‌های پائینی نسبت به مغازه‌های مخصوص عروس و داماد با برندهای معروف دارند. این مغازه‌ها اجناس خود را با سود کمتری به‌فروش می‌رسانند و علاوه بر ارتقای اقتصادی محلی، خرید از اینها هزینه‌ها را کم می‌کند.
5. تولید هدایا: اگر داماد یا خانواده‌ وی، دارای مهارت‌های دستی خاصی هستند، می‌توانند کاردستی‌ها، نقاشی‌ها، زیورآلات ساده، تزئینات دیجیتال، شمع‌سازی و موارد دیگر را تولید کرده و به‌عنوان هدیه، به عروس تقدیم کنند.

منابع

• «استرداد طلا از زوجه»، وب‌سایت مشاوره حقوقی دینا، تاریخ بازدید: 6 آذر 1402ش.
• «استفتاء از رهبر انقلاب درباره پس گرفتن طلاهای هدیه شده پس از طلاق»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 3 بهمن 1398ش.
• افتخاری، نیره، «جهیزیه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 13 بهمن 1398ش.
• بلوکباشی، علی، «بله‌برون»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 تیر 1399ش.
• بلوکباشی، علی، «جشن خانواده ایرانی در گذار کهنه به نو»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 28 آذر 1394ش.
• پوریوسفی، طاهره، «جشن شب یلدا»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1395ش.
• «تزیین سفره شب یلدا برای عروس و سفره آرایی شب چله تازه عروس»، وب‌سایت تصویر زندگی، تاریخ بازدید: 28 آذر 1402ش.
• «توصیه‌های مهم رهبری در رابطه با ازدواج/ لباس عروس کرایه‌ای ننگ نیست!»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 16 بهمن 1400ش.
• «حکم زیرلفظی و عمل به آن»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 6 آذر 1402ش.
• حسن‌زاده، مینا، «ازدواج آسان و ساده و رسیدن به احساس خوشبختی»، وب‌سایت گروه روانشناسی اینجا مکث، تاریخ درج مطلب: 8 دی 1400ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «آسان‌گیری»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 16 آبان 1386ش.
• خمینی، روح‌الله، «کتاب نکاح، هدایای ازدواج»، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1392ش.
• دمرچلی، محمد، «استرداد هدایای نامزدی و پس گرفتن طلاجات دوران عقد»، وب‌سایت گروه وکلای دادفر وکیل، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1400ش.
• رشنو، مریم، «عروسی»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ به‌روزرسانی: 7 اردیبهشت 1399ش.
• سامعی، مریم، «حنابندان»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 2 بهمن 1398ش.
• سامعی، مریم، «عقد، مراسم»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 11 اردیبهشت 1399ش.
• «سنت‌ها و مراسم ازدواج در کشورهای مختلف»، وب‌سایت مجله ویستا، تاریخ بازدید: 6 آذر 1402ش.
• «شب یلدا برای عروس چی می‌برن + لیست هدایای شب یلدا عروس»، وب‌سایت مجله افق کوروش، تاریخ درج مطلب: 21 آبان 1402ش.
• پشت‌دار، علی‌محمد و دهقان‌شیری، معصومه، «هدیه دادن و رسوم آن نزد ایرانیان با تکیه بر شاهنامه و تاریخ بیهقی»، در مجله متن‌پژوهی ادبی، سال 24، شمارة 85، پائیز 1399ش.
• «عیدی عروس چی می‌برن | 11 ایده عیدی عروس شهرهای مختلف»، وب‌سایت مجله افق کوروش، تاریخ درج مطلب: 15 اسفند 1400ش.
• «عیدی عروس در عید غدیر»، وب‌سایت مجله ویستا، تاریخ بازدید: 7 آذر 1402ش.
• کریمی، اصغر، «عروس»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 7 اردیبهشت 1399ش.
• «لباس عروس از رویای کودکی تا بازار دلالان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 18 مرداد 1398ش.
• «لیست کامل جهیزیه عروس با جزئیات»، وب‌سایت تصویر زندگی، تاریخ بازدید: 6 آذر 1402ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، «جامع المسائل»، وب‌سایت مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی دفتر آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 6 آذر 1402ش.
• «هبه (فقه)»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 6 آذر 1402ش.
• «هزینه یک ازدواج معمولی چقدر آب می‌خورد؟ +جدول»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 1 مرداد 1401ش.
• «یلدا هنوز همان یلداست؟!/ یک هدیه خانوادگی برای نو عروس!»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1402ش.