چشمه‌علی
چشمه‌علی؛ یکی از نقاط باستانی، دیدنی و گردشگری تهران.
در گویش محلی چشمه‌علی را «چشملی» می‌گویند. چشمه‌علی در دامنه‌های جنوبی ارتفاعات البرز در جنوب شرق تهران و شمال شهرِری قرار دارد.[۱] بسیاری از جهانگردان به این چشمه اشاره کرده و تصویری از آن ارائه داده‌اند. چشمه‌علی در کنار اِبنِ‌بابِوَیه (381ق)، دژ رَشَکان، برج طغرل و در زیر دیوار شهرِری قرار گرفته است. این چشمه از تفریحگاه‌های مردم تهران بوده است. آب این چشمه که از گواراترین آب‌های ایران است، از قیطریه و جاجرود نشأت گرفته و بعد از اینکه از راه‌های زیرزمینی از درون صخره‌ای بزرگ جوشید وارد جنوب شرقی شهر می‌شود.[۲] شهرت اصلی این مکان به‌سبب لایه‌های پیش از تاریخی آن است. این چشمه سرمنشأ شکل‌گیری تمدن در منطقه باستانی شهرِری شده است. بخشی از این آثار در موزة ایران باستان قرار دارد.[۳] ساکنان منطقه چشمه‌علی در قدیم این آب را مقدس می‌دانستند و روزهای نزدیک سال نو فرش‌های خود را به این نیت که ناپاکی را از زندگی خود دور می‌کنند، در آن شستشو می‌دادند.[۴] چشمه‌علی در ۱۳۱3ش در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و به‌عنوانِ سومین اثر طبیعی استان تهران در فهرست آثار طبیعی کشور ثبت شده است.[۵]
نام‌گذاری
نام قدیمی این چشمه «سورین» است که برخی احتمال داده‌اند، به خاندان بزرگی به نام سورنا، در عصر اشکانیان و ساسانیان منسوب باشد.[۶] همچنین چشمه در نزدیکی معبد آناهیتا قرار داشت که امروزه با نام آرامگاه بی‌بی شهربانو شناخته می‌شود و شاید نام سورنا از اینجا آمده است.[۷] این چشمه، با ورود اسلام به ایران و به مناسبت نام امام اول شیعیان، به چشمه‌علی معروف شد[۸] و داستان‌هایی از حضور امام علی در این مکان، بر سر زبان‌ها افتاد.[۹]
تاریخچه
تاریخ چشمه‌علی به سه دوره تقسیم می‌شود؛ دوره پیش از تاریخ، دوره قبل از اسلام و دوره پس از اسلام.[۱۰]
دوره پیش از تاریخ
قدمت این منطقه به هشت هزار سال قبل می‌رسد. در آن زمان محوطۀ باستانی چشمه‌علی از سکونتگاه‌های مهم شمال فلات ایران بوده است.[۱۱] بر اساس حفاری‌های صورت گرفته در شرق و غرب تپه چشمه‌علی در سال 1377ش، آثار فرهنگی هزاره‌های ششم، پنجم و اوایل چهارم پیش از میلاد مشخص گردید. تپه فعلی چشمه‌علی از لحاظ زمانی به دوره‌های فرهنگی نوسنگی کالکولتیک انتقالی و کالکولتیک قدیم (6000 تا 4200ق.م) تعلق دارد.[۱۲]
دوره تاریخی پیش از اسلام
در زمان اشکانیان و ساسانیان بار دیگر این منطقه محل سکونت شد. یکی از شواهد این امر وجود نقش برجسته یکی از شاهان ساسانی و کتیبه‌ای به خط پهلوی روی قطعه‌سنگی بزرگ و صاف شده در بالای چشمه‌علی است.[۱۳] برخی گردشگران غربی در سفرنامه‌های خود تصویری از آن را آورده‌اند.[۱۴] برخی این تصویر را به اردشیر اول (حک: 226ـ241 میلادی) و برخی به شاپور اول (حک: 241ـ273میلادی) و گروهی به بهرامِ‌گور (حک: 420ـ 438میلادی) نسبت داده‌اند.[۱۵]
دوره تاریخی پس از اسلام
در اوایل دوره اسلامی نیز تپه چشمه‌علی مسکونی شد.[۱۶] بخشی از بقایای دیوار قدیم شهرِری که در بالای تپه قرار گرفته و اکنون مرمت شده، متعلق به اوایل دوره اسلامی است.[۱۷] سفال‌های لعاب‌دار کشف شده در این تپه نیز متعلق به دوره اسلامی است.[۱۸] آخرین دوره اسکان در چشمه‌علی بر اساس سکة ضرب شده از دوره شاهرخ تیموری، حدود سال 880 ق بوده است.[۱۹] این چشمه، تفریح‌گاه پادشاهان قاجاریه بود.[۲۰] فتحعلی شاه قاجار، در سال 1246ق دستور داد نقش برجسته شاه ساسانی صاف و به جای آن نقش وی و فرزندان و درباریانش حک شود.[۲۱] در سال 1248ق، به دستور فتحعلی شاه، نقش برجستۀ دیگری در ضلع غربی تپه و بالای چشمه روی صخره‌ای بزرگ و زیر دیوار قدیم شهرِری ایجاد شد که در سراسر آن اشعاری فارسی نوشته شده است.[۲۲] اریک اشمیت آمریکایی و گروه او بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی در سال‌های ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۷ش، پیشینۀ سکونت در اطراف چشمه‌علی را در حدود شش‌هزار سال بیان کرده است؛ در این یافته‌ها، ظروفی منقش و سفالی به دست آمده که در حال حاضر تعدادی از آنها در موزه ملی ایران محافظت می‌شود.[۲۳]
جاذبه‌های گردشگری
یکی از تفریحاتِ این منطقه در فصل تابستان شنا در چشمه‌علی است علاوه بر شنا، برگزاری پیک‌نیک هم در نزدیکی سرچشمه رایج است. دیدن سایت‌های باستانی از جمله باروی ری در بالای تپه چشمه‌علی و کتیبۀ فتحعلی شاه روی دیواره تپه سنگی و کوچه‌هایی پلکانی‌شکل نیز، بخشی از جاذبه‌های چشمه‌علی است.[۲۴] از جاذبه‌های دیگر این چشمه، فضای باستانی با قدمت هفت هزار ساله، حرم عبدالعظیم حسنی، بازاری از دوره صفویه، دو قبرستان تاریخی اِبنِ‌بابِویه و امامزاده عبدالله است که تعداد زیادی از اشخاص مطرح ایران در آن به خاک سپرده شده‌اند. از آثار دوران پیش از اسلام می‌توان برج طغرل، دژ رشکان و تپه میل را نام برد. همچنین ده‌ها اثر دیگر مثل کوه و بقعة بی‌بی شهربانو، برج و باروی باستانی که شهرری را از نظر میراث فرهنگی و آثار ملی در جایگاه ویژه‌ای قرار داده و مسیر گردشگری جذاب و متنوعی را به وجود آورده است.[۲۵]
مستندسازی
لابراتوار مستندسازی کاخ گلستان با همکاری ایران و ژاپن، راه‌اندازی شده است و نگاتیو‌های شیشه‌ای مخزن اسناد چشمه‌علی به‌عنوان مکان تاریخی توسط کارشناسان ایرانی مستند نگاری می‌شوند.[۲۶]
خشک شدن چشمه‌علی
در سال‌های اخیر، چشمه‌علی خشک شده است. عده‌ای از کارشناسان نظرشان این است که جریان ساخت خط شش متروی تهران و عبور از شریان‌های آبی در مرداد سال ۱۳۹۶ش، سبب قطعی آب این چشمه شده است.[۲۷] بعضی دیگر، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی را عامل خشک شدن چشمه‌علی دانسته‌اند.[۲۸]
مسیر دسترسی به چشمه‌علی
برای رفتن به چشمه‌علی باید از بزرگراه شهید غیوری‌راد شهرِری، وارد خیابان 22 بهمن شد که این مسیر را با خودروی شخصی و یا مترو می‌توان طی کرد. سفر به این چشمه، هرچند در تمامی فصول امکان‌پذیر است؛ اما بهترین زمان مسافرت به چشمه‌علی، تابستان است که می‌توان از خنکی چشمه استفاده کرد.[۲۹]
سایر چشمه‌علی‌های ایران
در مناطق مختلف ایران، چشمه‌هایی هستند که به امام علی منسوب شده و به چشمه‌علی معروف‌اند. در باور مردم، بعضی از این چشمه‌ها مانند چشمه‌علی روستای آستانه، در جای پای ایشان[۳۰] به وجود آمده‌اند. در برخی از آنها نیز مانند چشمه‌علی دامغان، معتقدند که جای سُم اسب او مانده است.[۳۱] مردم این چشمه‌ها را مقدس و نظرکردۀ امام علی می‌دانند، پیدایش آنها را به کرامات او نسبت می‌دهند و ازاین‌رو، در حفظ آنها می‌کوشند. در مناطق دیگری از ایران، ازجمله قم[۳۲] و قزوین[۳۳] نیز چشمه‌هایی با نام چشمه‌علی وجود دارد.
پانویس
- ↑ ابن‌حوقل، صورة الارض، ۱۹۳۹م، ج2، ص378«همه چیز درباره چشمه علی (شهر ری)»، وبسایت بام تهران.
- ↑ «کتیبه چشمه‌علی؛ سنگ نگاره تاریخی راگا»، وبسایت ویکی تماس.
- ↑ «چشمه‌علی تهران کجاست و چه تفریحاتی دارد؟»، وبسایت مجله پینورست.
- ↑ «بیست سالی است که آب خوش از گلوی «چشمه‌علی» پایین نرفته»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «بیست سالی است که آب خوش از گلوی «چشمه‌علی» پایین نرفته»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ ابن‌حوقل، صورة الارض، ۱۹۳۹م، ج2، ص 378اسفندیاری، «جایگاه فرهنگ چشمه‌علی در فلات مرکزی ایران»، ۱۳۷۸ش، ص15.
- ↑ «چشمه‌علی تهران کجاست و چه تفریحاتی دارد؟»، مجله پینورست.
- ↑ «بیست سالی است که آب خوش از گلوی «چشمه‌علی» پایین نرفته»، خبرگزاری ایسنا؛ «چشمه‌علی»، دانشنامه جهان اسلام
- ↑ ماسه، «معتقدات و آداب ایرانی»، 1355ش، ص 229.
- ↑ «چشمه‌علی تپه»، دائره المعارف بزرگ اسلامی؛ «چشمه‌علی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ «چشمه‌علی تپه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «چشمه‌علی تپه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ مقدم، «چشمه‌علی تپه»، وبسایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی
- ↑ مقدم، «چشمه‌علی تپه»، وبسایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ مقدم، «چشمه‌علی تپه»، وبسایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ اسفندیاری، «جایگاه فرهنگ چشمه علی در فلات مرکزی ایران»، 1378ش، ص 15.
- ↑ مقدم، «چشمه‌علی تپه»، وبسایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ مقدم، «چشمه‌علی تپه»، وبسایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ اسفندیاری، جایگاه فرهنگ چشمه‌علی در فلات مرکزی ایران، 1378ش، ص15.
- ↑ «بیست سالی است که آب خوش از گلوی «چشمه‌علی» پایین نرفته»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ مقدم، «چشمه‌علی تپه»، وبسایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ مقدم، «چشمه‌علی تپه»، وبسایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «بیست سالی است که آب خوش از گلوی «چشمه‌علی» پایین نرفته»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «چشمه‌علی تهران کجاست و چه تفریحاتی دارد؟»، مجله پینورست.
- ↑ ستوده، «چشمه‌علی، ظرفیت معطل گردشگری»، وبسایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ ستوده، «چشمه‌علی، ظرفیت معطل گردشگری»، وبسایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «آشنایی با چشمه‌علی شهر ری»، مجله تیتر برتر؛ «چشمه باستانی ایران همچنان خشک است»، خبرگزاری تابناک.
- ↑ «دلایل خشکی چشمه‌علی»، وبسایت کجارو.
- ↑ «چشمه‌علی تهران کجاست و چه تفریحاتی دارد؟»، مجله پینورست.
- ↑ ماسه، معتقدات و آداب ایرانی، 1355ش، ص410.
- ↑ اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، 1368ش، ج4، ص۲۲۱۲.
- ↑ اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، 1368ش، ج۴، ص۲۲۱۷- ۲۲۱۸.
- ↑ گلریز، «مینودر یا باب‌الجنة قزوین»، 1337ش، ص817.
منابع
- «آشنایی با چشمه‌علی شهرِری»، مجلۀ تیتر برتر، تاریخ درج مطلب: 23 خرداد 1400ش.
- «بیست سالی است که آب خوش از گلوی «چشمه‌علی» پایین نرفته»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 2 آذر 1400ش.
- «چشمه‌علی تهران کجاست و چه تفریحاتی دارد؟»، مجله پینورست، تاریخ بازدید: 7 مهر 1401ش.
- «دلایل خشک شدن چشمه‌علی شهرری چیست؟»، وبسایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 30 شهریور 1396ش.
- «همه چیز درباره چشمه‌علی (شهرری)»، وبسایت بام تهران، تاریخ بازدید: 7 مهر 1401ش.
- ابن‌حوقل، محمد، صورة الارض، لیدن، ۱۹۳۹م.
- اسفندیاری، آذرمیدخت، جایگاه فرهنگ چشمه‌علی در فلات مرکزی ایران، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۸ش.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به‌کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، دانشگاه تهران، 1368ش.
- اولئاریوس، آدام، اصفهان خونین شاه صفی (سفرنامه)، ترجمۀ حسین، کردبچه، تهران، کتاب برای همه، 1379ش.
- ستوده، رضا، «چشمه‌علی، ظرفیت معطل گردشگری»، وبسایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 11 اسفند 1394ش.
- کریمی، اصغر، سفرنامۀ دشت کویر، سمنان، حبله‌رود، 1389ش.
- گلریز، محمدعلی، مینودر یا باب‌الجنة قزوین، تهران، انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۳۷ش.
- ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن‌‌ضمیر، تبریز، شفیعی، 1355ش.
- مقدم، عباس، «چشمه‌علی تپه»، وبسایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 18 دی 1399ش.
- موریه، جیمز، سفرنامه، ترجمۀ ابوالقاسم سری، تهران، توس، 1386ش.
- هنری، آتلیه، «کتیبه چشمه‌علی؛ سنگ‌نگاره تاریخی راگا»، وبسایت ویکی تماس، تاریخ درج مطلب: 23 اردیبهشت 1400ش.