تولّی و تبرّی؛ دوستی و دشمنی بر مبنای فطرت توحیدی.
تولّی و تبرّی، از آموزه‌های اجتماعی اسلام و از اصول اساسی سبک زندگی اسلامی است که ریشه در فطرت توحیدی انسان دارد. پذیرش این اصل علاوه بر جهت‌دهی زندگی فردی، در بهبود تعاملات و روابط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی نیز حائز اهمیت بوده و با مرتبط کردن مسلمانان با یکدیگر و تمایز روحی و روانی آنها از غیرمسلمانان موجب تحقق جامعۀ ایمانی منسجم و پیوسته می‌شود.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عربی تولّی به‌معنای نزدیکی[۱] و قرار گرفتن چیزی در کنار چیز دیگر به‌نحوی که فاصله‌ای در کار نباشد[۲] یا دوست، یاور و سرپرست[۳] همراه با تبعیت به کار رفته است. اصطلاح تولّی در متون دینی شامل تولای حق و تولای باطل می‌شود؛ تولّی حق، به‌معنای تسلیم‌شدن در برابر ارادۀ الهی و چنگ‌زدن به ریسمان محبّت او است.[۴] در مقابل، تولای باطل عبارت است از دوستی و نزدیکی با غیرمسلمان به‌گونه‌ای که در باورهای طرف مقابل، اثرگذار نباشد.[۵]
واژۀ تبرّی به‌معنای بیزاری‌جستن [۶] و کناره‌گیری از چیزی است که انسان از نزدیک شدن به آن تنفّر دارد. [۷] تبرّی در اصطلاح عبارت از دوری‌جستن از فرد و جریانی است که جهت الهی ندارد [۸] و در سه مرتبۀ بیزاری‌جستن قلبی، زبانی و عملی از باورها، ارزش‌ها و رفتارهای غیراسلامی، دشمنان خدا، پیامبر، پیشوایان معصوم و مؤمنان صورت می‌گیرد.[۹]
حقیقت تولّی و تبرّی
بر اساس آموزه‌های دینی، بر عالم هستی، قانون جذب و دفع حاکم است. تجلّی این قانون در انسان به‌نحو تولّی و تبرّی نمود می‌یابد. در این چارچوب، انسان نیازمند جذب‌هایی از قبیل معنویت، دوستی با خدا، اهل‌بیت، اولیای الهی و مؤمنین و دفع هر چیز ناسازگار با آنها است. [۱۰] از منظر فرهنگ اسلامی، جهان عرصۀ تقابل دو ولایت است؛ ولایت خدا و اولیای او و ولایت شیطان و پیروان او،[۱۱] که هدایت و ضلالت انسان در گرو پذیرش هر یک از آنها است.[۱۲]
تولّی و تبرّی در آموزه‌های اسلامی
1.قرآن
مسئلۀ تولّی و تبرّی از آموزه‌های قرآنی است؛ هر یک از اعمال عبادی و غیر عبادی انسان که در مسیر مستقیم الهی انجام شود مصداق دوستی با خدا و هر عملی که در خلاف این جهت صورت بگیرد از مصادیق دشمنی الهی تلقّی می‌شود. [۱۳] هم‌چنین در قرآن ابلیس،[۱۴] شیطان،[۱۵] یاران و دوستان‌شان، [۱۶] کفّار،[۱۷] مشرکان، [۱۸] یهودیان، [۱۹] فرعونیان، طاغوت و پیشوایان باطل [۲۰] به‌عنوان دشمنان خدا معرفی شده است.[۲۱]
2.روایات
در روایات امامان شیعه، تولّی و تبرّی نه به‌عنوان فروع دین، بلکه به‌عنوان تمام دین و ایمان معرفی شده است. [۲۲] فردی که برای خدا دوستی و دشمنی کند مانند کسی است که ایمان او کامل شده است. [۲۳] از سوی دیگر، استوارترین دستاویز ایمان، دوستی در راه خدا، پیروی از اولیای الهی و بیزاری‌جستن از دشمنان خدا است.[۲۴]
ملازمت تولّی و تبرّی
در اسلام، تولّی ملازم تبرّی است [۲۵] نادیده‌گرفتن تلازم این دو اصل به آفت قشری‌گرایی در دین می‌انجامد. [۲۶] این اندیشه باید در عمل نیز نمودار شود؛ بنابراین دشمنی خدا را در دل داشتن ولی انجام عمل در جهت خشنودی آنها باعث خروج از دایرۀ اهل ایمان می‌شود.[۲۷]
مصادیق تولّی و تبرّی
در تفاسیر شیعی تولّی به‌معنای دوست‌داشتن و پذیرش ولایت خدا، پیامبر و ائمه آمده است و پیامبر اکرم نیز مودّت اهل‌بیت را پاداش رسالت خود قرار داده [۲۸] و تنها راه رسیدن به رستگاری و راهیابی به قرب الهی محبّت اهل‌بیت دانسته شده است. تبرّی نیز به‌معنای بیزاری‌جستن و فاصله گرفتن از طاغوت، باطل، بت‌ها، پیشوایان باطل و گمراه، شرک و دشمنان اولیاء الهی به‌کار رفته است که مصداق آن، تبرّی‌جستن از کسانی است که مانع تحقّق امامت و صورت حقیقی اسلام شدند. سایر مذاهب اسلامی، اصل تبرّی را پذیرفته اما در مصداق آن اختلاف دارند.[۲۹]
کارکردهای تولّی و تبرّی
الف-معنوی
بر اساس روایات، بهره‌مندی از حیات و مماتی مانند پیامبر، [۳۰] محشورشدن با اولیای الهی، [۳۱] برخورداری از شفاعت اهل‌بیت، [۳۲] امنیت در قیامت، [۳۳] ورود به بهشت، [۳۴] بخشیده‌‌شدن گناهان [۳۵] و پذیرفته‌‌شدن طاعت‌ها [۳۶] از کارکردهای معنوی پذیرش دو اصل مهم تولّی و تبرّی است.
ب-تربیتی
1.تقویت ایمان
اندیشمندان مسلمان، تقویت ایمان به خدا را از جمله آثار تربیتی تولّی و تبرّی و به‌عنوان محکم‌ترین دستگیره‌های ایمان معرفی کرده‌اند. [۳۷] در قرآن کریم ضمن اشاره به این مسئله [۳۸] بر حفظ پیوندهای الهی در برابر حفظ پیوندهای خویشاوندی که سبب دوری انسان از صراط حق و گرایش به طاغوت می‌شود تأکید شده است؛ [۳۹] زیرا محبّت به خدا و اولیای او عاملی برای حرکت در همۀ زمینه‌های اعمال خوب و صفات نیک و تربیت اسلامی است [۴۰] و منجر به تکامل روحی و معنوی انسان و حفظ سلامت جامعه می‌شود.[۴۱]
2.مایۀ هدایت و آرامش روان
هدایت انسان و قرار گرفتن در مسیر ولایت الهی سبب ایجاد حالت آرامش در روح و روان انسان می‌شود. آیات فراوانی از قرآن نسبت به این مسئله اشاره کرده [۴۲] و تنها راه هدایت به‌سوی رشد و کمال را در پذیرش ولایت الهی که اطاعت از اولیای الهی نیز از مصادیق آن محسوب می‌شود، بیان کرده‌اند؛ [۴۳] زیرا خدا تنها نقطۀ اتکایی است که در معرض تزلزل و سقوط نیست.[۴۴]
3.تعالی اخلاق و صفات انسانی
مسئلۀ تولّی و تبرّی به‌معنای دوستی خدا و دوستان او و بیزاری از دشمنان خدا، حالتی نفسانی است که نقطۀ آغاز تهذیب نفس و تربیت اخلاقی به‌شمار می‌آید. انسان با پذیرش ولایت و کنترل قوای نفسانی مانند خشم و غضب، امکان دستیابی به فضایل و ارزش‌های اخلاقی مانند رضا، تسلیم، ایمان، یقین، توکل و شکر را به‌دست می‌آورد.[۴۵]
4.ارائۀ الگوهای عملی مناسب
مکاتب الهی از جمله اسلام، با ارائۀ الگوهای مناسب به‌عنوان شاخص جهت‌دهی عواطف به‌سمت خداوند، سهم مؤثری در سازمان‌دهی رفتارهای افراد بر عهده دارند. الگوگیری از اسوه‌های حسنه مانند پیامبر، ائمه، عالمان و پیشوایان دین، در ارزیابی و تطابق رفتاری افراد مؤثر بوده و لازمۀ آن، همسان‌سازی رفتاری است.[۴۶]
5.برقراری پیوندهای درونی و عاطفی
در نگرش اسلامی، ایجاد و تحکیم پیوندهای روحی و عاطفی میان مسلمانان در جهت قرب به خداوند از مسائل ارزشی مورد تأکید است. زیرا برقراری چنین روابط عاطفی در سبک زندگی مؤمنانه، استوارتر و منجر به رعایت مسائل اخلاقی از قبیل گذشت، احسان و نیکی، صلۀ‌رحم، اکرام ایتام، حق همسایه، حفظ آبرو و حرمت یکدیگر، دوری از اهانت به همدیگر و رعایت اصول انسانی روابط اجتماعی از جمله احساس مسئولیت نسبت به یکدیگر می‌شود.[۴۷]
ج-اجتماعی
1.اتحاد و انسجام
با همگرایی بر پایۀ توحید و ولایت‌مداری و پرهیز از تفرقه، حس نوع‌دوستی و همکاری متقابل تقویت می‌شود و فتنه‌های اجتماعی ناشی از برتری‌جویی نژادی از بین می‌رود.[۴۸]
2.بهبود روابط اجتماعی
در جامعۀ الهی، توحید محور همۀ روابط اجتماعی به‌شمار می‌آید [۴۹] و انسان در سازگاری با سرشت توحیدی، سعی بر آراسته‌شدن به اخلاق و صفات نیک و دوری از زشتی‌ها دارد. [۵۰]
3.خدمت به مردم
در فرهنگ اسلامی، تولّی و داشتن محبّت به مؤمنین، عامل اصلی در خدمت‌رسانی به مردم است. [۵۱] در جامعه‌ای که تولّی و تبرّی از اصول مهم سبک زندگی آن به‌شمار آید؛ مسائلی هم‌چون خیرخواهی و دعا برای یکدیگر، [۵۲] ارتباط صمیمانه با دیگران و تلاش در رفع نیازهای آنها، دردها و نگرانی‌های موجود را کاهش داده و منجر به مستحکم شدن پیوندهای برادری و زنده نگه‌داشتن امید در افراد می‌شود. [۵۳]
4.امر به معروف و نهی از منکر
در جامعه‌ای که تولّی و تبرّی را در سبک زندگی مورد توجه قرار می‌دهد مؤمنان دوست و پشتیبان یکدیگر بوده و در برابر سرنوشت یکدیگر احساس مسئولیت دارند و یکدیگر را امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند.[۵۴]
5.امنیت اجتماعی
تولّی و تبرّی با آشکار ساختن مرز میان حق و باطل و شناسایی دشمنان از دوستان، انسان را نسبت به دسیسه‌های دشمنان آگاه ساخته و به حفظ استقلال و تمامیت ارضی جوامع اسلامی کمک می‌کند.[۵۵]
6.مشارکت اجتماعی
پایبندی به تولّی و تبرّی، متضمن مشارکت افراد جامعه بر پایۀ بِرّ و تقوی [۵۶] بوده و موجب قوام جامعه و رستگاری افراد می‌شود؛ [۵۷] برقراری پیوندهای برادری میان مسلمانان و رسیدگی به نیازمندان، نمونه‌هایی از تعاون و مشارکت اجتماعی است.[۵۸]
7.عدالت اقتصادی
در سبک زندگی اسلامی، اهتمام به روابط اقتصادی سالم با توجه به اصل تولّی سبب گسترش یافتن مسائلی مانند فرهنگ قرض‌الحسنه، کمک به هم‌نوعان، دوری از رباخواری و سودجویی در روابط اقتصادی شده و هرگونه اشراف‌زدگی، سرمایه‌داری، تکاثرگرایی، عدم پایبندی به احکامی مانند خمس و زکات را از تعاملات اقتصادی مسلمانان سلب کرده و عدالت اقتصادی را به همراه می‌آورد. [۵۹]
د-سیاسی
1.نفی حاکمیت طاغوت
تبرّی و دوری‌جستن به‌عنوان یک اصل و شاخص رفتاری در قول و فعل باید به‌گونه‌ای تنظیم شود که نماد هویتی مسلمانان باشد و هرگونه نمادهای شرک و کفر و ولایت طاغوتی را از فرد و جامعه دور سازد. [۶۰] در این چارچوب، آیین حج بهترین فرصت تبرّی از مشرکان و طاغوت است. [۶۱]
2.تنظیم روابط بین‌الملل
از دیدگاه اسلام برقراری روابط با جوامع غیرمسلمان به‌گونه‌ای سامان می‌یابد که منافع، استقلال، توسعه و رشد مسلمانان دچار اختلال نشود. اصل تبرّی اقتضاء دارد که ارتباط مسلمانان با غیرمسلمانان به‌نحوی صورت گیرد که به مصلحت جامعۀ اسلامی بوده و هویت اسلامی، یک‌پارچگی و عزت‌مندی خود را در ارتباط با بیگانگان حفظ کنند. [۶۲] به‌همین دلیل در ایدئولوژی اسلامی، صلح و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز، اصل عدم مداخله در امور یکدیگر، عدم توسل به زور، حل‌وفصل مسالمت‌آمیز اختلاف‌ها و تألیف قلوب از اصول کلی حاکم در روابط صلح‌آمیز مسلمانان با کافران است.[۶۳]
3.جهاد و مبارزه
در فرهنگ اسلامی، جهاد از دستاوردهای تولّی و تبرّی است که با انگیزۀ ولایت و دوستی خدا و خیرخواهی نسبت به تمام بشریت انجام می‌شود. جهاد در اسلام، برای برقراری صلح یا رهایی از سلطۀ ظالمان و استکبار صورت می‌گیرد و مخالف با انسان‌دوستی نبوده [۶۴] بلکه یکی از شاخصه‌های مهم حمایت از دین است. [۶۵] امروزه در سبک زندگی دینی، جهاد تبیین با قدرتِ جریان‌سازی‌های اجتماعی یکی از عناصر اصلی خنثی‌سازی توطئه‌های دشمنان و حرکت روشنگرانه است.[۶۶]
جایگاه تولّی و تبرّی در سبک زندگی
تولّی و تبرّی موجب سامان‌دهی سبک زندگی افراد شده و تحت تأثیر عواملی هم‌چون شرایط اجتماعی و اوضاع اقتصادی تغییر نمی‌یابد. اهتمام به تولّی و تبرّی منجر به گام نهادن در مسیر سبک زندگی اسلامی و پرهیز از سبک زندگی غربی می‌شود. [۶۷] البته در مقام ترویج سبک زندگی اسلامی، تولی و تبری را می‌بایست به‌درستی به کار گرفت زیرا هر مکتبی برای نفوذ در قلوب مردم نیازمند جاذبه بوده و ملایمت و همراهی با عواطف انسانی، آنها را جذب می‌کند. [۶۸] به‌همین دلیل در سبک زندگی اسلامی برای ارتباط با غیرمسلمانان توصیه به مدارا و دوری از هرگونه توهین، سبّ، لعن آشکار و جدال غیرأحسن شده [۶۹] تا ضمن تأکید بر مبانی و اصول اسلامی، اخلاق نیک موجب جلب آنها به سمت حق و ایمان شود.[۷۰]
تولّی و تبرّی مبنای تفکر مهدوی
در فرهنگ شیعی عصر حاضر، عصر امامت و ولایت امام مهدی بوده و مؤمنان مؤظف هستند به ریسمان ولایت مهدوی تمسک کرده و مناسبات فردی و اجتماعی خود را بر محور خواست و رضایت آن امام سامان دهند. در مقابل، تمدن غرب با خصلت سلطه‌جویی و برتریطلبی درصدد حاکمیت خود بر سراسر جهان است. صاحب‌نظران شیعه این رویکرد تمدن غرب را در تقابل با ولایت حقیقت‌‌طلب، معنویت‌گرا و عدالت‌محور مهدوی دانسته و همگان را از پذیرش آن برحذر می‌دارند.[۷۱]
چالش‌های تحقق اصل تولّی و تبرّی
امروزه تنظیم مناسبات جامعۀ اسلامی بر اساس اصل تولّی و تبرّی با چالش‌های زیر مواجه است:
- غرب‌زدگی در روابط اجتماعی که فاصله‌گرفتن مسلمانان از معناگرایی و روی‌آوری به منفعت‌گرایی فردی و بی‌تفاوتی در برابر مشکلات دیگران را در پی دارد؛
- ضعف ایمان در رقابت‌های سیاسی که زمینۀ بروز تخریب شخصیت، توهین، تهمت و دروغ می‌شود؛
- حرکت در مسیر منافع سیاسی احزاب بدون درنظرگرفتن مصلحت امت و جامعۀ اسلامی؛
- افراط و تفریط در واقع‌گرایی و ارزش‌گرایی؛
- تقابل تعهدات بین‌المللی با إلزامات حکومت اسلامی؛
- ضعف در تنظیم روابط خارجی حکومت اسلامی مانند تعیین خط‌مشی سیاسی و اجرای آن.[۷۲]
پانویس
- ↑ جوهری، تاج اللغۀ و صحاح العربیۀ، 1376ق، ج6، ص2528.
- ↑ إبن‌فارس، معجم مقاییس اللغۀ، 1404ق، ج6، ص141.
- ↑ إبن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج15، ص407.
- ↑ امیری، «کمال انسان و انسان کامل»، وب‌سایت پرتال امام خمینی.
- ↑ نیک‌خواه بهرامی، «انسان‌ها را دوست بداریم و مؤمنین را دوست‌تر»، وب‌سایت روزنامۀ جوان.
- ↑ زمخشری، أساس البلاغه، 1979م، ج1، ص249.
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات فی الألفاظ القرآن، 1412ق، ص121.
- ↑ خامنه‌ای، حدیث ولایت، 1370ش، ص15.
- ↑ فلسفۀ تبرّی در اسلام»، وب‌سایت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
- ↑ «تولّی و تبرّی، حد تعالی قانون جذب و دفع برای انسان‌هاست»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 257.
- ↑ «تولّی و تبرّی؛ دو رکن انتظار»، خبرگزاری مهر.
- ↑ حسینی، «اهمیت تولّی و تبرّی در قرآن»، وب‌سایت کیهان.
- ↑ سورۀ کهف، آیۀ 50.
- ↑ سورۀ اعراف، آیۀ 27؛ سورۀ فاطر، آیۀ 6.
- ↑ سورۀ کهف، آیۀ 50.
- ↑ سورۀ نساء، آیۀ 144.
- ↑ سورۀ مائده، آیۀ 82.
- ↑ سورۀ مائده، آیۀ 51.
- ↑ سورۀ نحل، آیۀ 36.
- ↑ احمدی، «مصادیق و معیارهای تولّی و تبرّی در قرآن و حدیث»، 1393ش، ص50.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص125.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص124.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعۀ، 1409ق، ج16، ص178.
- ↑ «تولّی و تبرّی در اسلام هم‌سنگ‌اند»، وب‌سایت خبری مفتاح.
- ↑ فردباستانی، «دین‌داران و اعلام برائت از اهل باطل در گور پوسیده»، وب‌سایت تریبون مستضعفین.
- ↑ حسینی، «اهمیت تولّی و تبرّی در قرآن»، وب‌سایت کیهان.
- ↑ سورۀ شوری، آیۀ 23.
- ↑ جوادی آملی، «فلسفۀ تولّی و تبرّی از نگاه قرآن و روایات»، 1387ش، ص8.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج23، ص123.
- ↑ سورۀ هود، آیۀ 98؛ سورۀ انفال، آیۀ 37.
- ↑ طوسی، الأمالی، 1414ق، ص298.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج24، ص367.
- ↑ عروسی حویزی، تفسیر نورالثقلین، 1415ق، ج5، ص292.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج44، ص24.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج27، ص172.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعۀ، 1409ق، ج16، ص178.
- ↑ سورۀ مجادله، آیۀ 22، سورۀ توبه، آیۀ 23.
- ↑ آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، 1415ق، ج14، ص822.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، 1378ش، ج1، ص370.
- ↑ اندیشه و عابدی، «آثار تربیتی تبرّی در قرآن و حدیث»، 1398ش، ص5.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 257؛ سورۀ مائده، آیۀ 16
- ↑ سورۀ سجده، آیۀ 24.
- ↑ جعفری تبریزی، روان‌شناسی اسلامی، 1378ش، ص108.
- ↑ «بررسی ارزش اخلاقی تولّی و تبرّی از منظر محقق طوسی»، وب‌سایت مجمع عالی حکمت اسلامی.
- ↑ جمعی از نویسندگان، شاخص‌های سبک زندگی اسلامی، 1394ش، ص346-349.
- ↑ اسماعیلی، تولّی و تبرّی از نگاهی دیگر، 1384ش، ص25-26.
- ↑ محمدی و اکبرپناه، «اهمیت و کارکردهای اجتماعی تولّی و تبرّی در سبک زندگی اسلامی»، 1399ش، ص104-105.
- ↑ ماهروزاده، «فطرت توحیدی مبنای تبرّی در روابط اجتماعی از منظر قرآن کریم»، 1395ش، ص68-72.
- ↑ محمدی و اکبرپناه، «اهمیت و کارکردهای اجتماعی تولّی و تبرّی در سبک زندگی اسلامی»، 1399ش، ص106-107.
- ↑ سورۀ انسان، آیۀ 8.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج3، ص196.
- ↑ محمدی و اکبرپناه، «اهمیت و کارکردهای اجتماعی تولّی و تبرّی در سبک زندگی اسلامی»، 1399ش، ص110-111.
- ↑ جمعی از نویسندگان، شاخص‌های سبک زندگی اسلامی، 1394ش، ص354-356.
- ↑ محمدی و اکبرپناه، «اهمیت و کارکردهای اجتماعی تولّی و تبرّی در سبک زندگی اسلامی»، 1399ش، ص107-108.
- ↑ سورۀ مائده، آیۀ 2.
- ↑ نیکویی، «آثار تربیتی، سیاسی و اجتماعی تولّی و تبرّی»، 1384ش، ص214-215.
- ↑ «فلسفۀ تعاون و همکاری از نگاه قرآن کریم»، وب‌سایت اسلام کوئست.
- ↑ اسماعیلی، تولّی و تبرّی از نگاهی دیگر، 1384ش، ص34.
- ↑ حسینی، «ضرورت‌های مرزبندی با دشمنان از نگاه قرآن»، وب‌سایت کیهان.
- ↑ «نظام حج در اسلام»، وب‌سایت آیت‌الله جوادی آملی.
- ↑ مخبر، «سیاست و روابط خارجی در اندیشۀ امام خمینی»، وب‌سایت پرتال امام خمینی.
- ↑ میرداداشی، حدود ارتباط با کافران، 1383ش، ص67-79.
- ↑ نیکویی، «آثار تربیتی، سیاسی و اجتماعی تولّی و تبرّی»، 1384ش، ص155-159.
- ↑ «بدون تولّی و تبرّی حمایت حقیقی از دین شدنی نیست»، وب‌سایت آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه.
- ↑ «آن‌چه در طول تاریخ، جریان حق را زنده و بقای آن را تضمین نموده، عنصر جهاد است»، وب‌سایت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها.
- ↑ محمدی و اکبرپناه، «اهمیت و کارکردهای اجتماعی تولّی و تبرّی در سبک زندگی اسلامی»، 1399ش، ص103.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1371ش، ج13، ص231.
- ↑ پناهی و رضوی، «بررسی تقابل و جایگاه آموزه‌های مدارا و تبرّی با تکیه بر آیات و روایات»، 1398ش، ص7-8.
- ↑ «جایگاه مدارا و تولّی و تبرّی در اسلام»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «تولّی و تبرّی؛ دو رکن انتظار»، خبرگزاری مهر.
- ↑ اسماعیلی، تولّی و تبرّی از نگاهی دیگر، 1384ش، ص77-90.
منابع
- قرآن کریم.
- آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
- «آن‌چه در طول تاریخ، جریان حق را زنده و بقای آن را تضمین نموده، عنصر جهاد است»، وب‌سایت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، تاریخ درج مطلب: 16 اسفند 1400ش.
- إبن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغۀ، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، 1404ق.
- إبن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
- احمدی، فاطمه، «مصادیق و معیارهای تولّی و تبرّی در قرآن و حدیث»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، ایلام، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، 1393ش.
- اسماعیلی، مهدی، تولّی و تبرّی از نگاهی دیگر، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، 1384ش.
- امیری، علی‌نقی، «کمال انسان و انسان کامل»، پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 20 خرداد 1396ش.
- اندیشه، هاشم و عابدی، احمد، «آثار تربیتی تبرّی در قرآن و حدیث»، نشریۀ آموزه‌های تربیتی در قرآن و حدیث، شمارۀ 2، زمستان 1398ش.
- «بدون تولّی و تبرّی حمایت حقیقی از دین شدنی نیست»، وب‌سایت آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه، تاریخ درج مطلب: 8 شهریور 1399ش.
- «بررسی ارزش اخلاقی تولّی و تبرّی از منظر محقق طوسی»، وب‌سایت مجمع عالی حکمت اسلامی، تاریخ درج مطلب: 8 اسفند 1399ش.
- پناهی، علی و رضوی، رسول، «بررسی تقابل و جایگاه آموزه‌های مدارا و تبرّی با تکیه بر آیات و روایات»، نشریۀ مشکوۀ، شمارۀ 144، پاییز 1398ش.
- «تولّی و تبرّی، حد تعالی قانون جذب و دفع برای انسان‌هاست»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ درج مطلب: 1 شهریور 1393ش.
- «تولّی و تبرّی؛ دو رکن انتظار»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 7 شهریور 1399ش.
- «جایگاه مدارا و تولّی و تبرّی در اسلام»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 2 شهریور 1392ش.
- جعفری تبریزی، محمد تقی، روان‌شناسی اسلامی، تهران، پیام آزادی، 1378ش.
- جمعی از نویسندگان، شاخص‌های سبک زندگی اسلامی، قم، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1394ش.
- جوادی آملی، عبدالله، «فلسفۀ تولّی و تبرّی از نگاه قرآن و روایات»، نشریۀ پاسدار اسلام، شمارۀ 325، زمستان 1387ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعۀ، قم، مؤسسۀ آل‌البیت، 1409ق.
- حسینی، منصور، «اهمیت تولّی و تبرّی در قرآن»، وب‌سایت کیهان، تاریخ درج مطلب: 15 بهمن 1401ش.
- حسینی، منصور، «ضرورت‌های مرزبندی با دشمنان از نگاه قرآن»، وب‌سایت کیهان، تاریخ درج مطلب: 4 آذر 1401ش.
- خامنه‌ای، علی، حدیث ولایت، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1370ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی الألفاظ القرآن، بیروت، دارالعلم، 1412ق.
- زمخشری، محمود بن عمر، أساس البلاغه، بیروت، دار صادر، 1979م.
- طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، قم، دارالثقافۀ، 1414ق.
- عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، قم، اسماعیلیان، 1415ق.
- فردباستانی، محمدعلی، «دین‌داران و اعلام برائت از اهل باطل در گور پوسیده»، وب‌سایت تریبون مستضعفین، تاریخ درج مطلب: 22 آوریل 2012م.
- «فلسفۀ تعاون و همکاری از نگاه قرآن کریم»، وب‌سایت اسلام کوئست، تاریخ درج مطلب: 20 شهریور 1394ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیۀ، 1407ق.
- ماهروزاده، طاهره، «فطرت توحیدی مبنای تبرّی در روابط اجتماعی از منظر قرآن کریم»، نشریۀ مطالعات قرآنی نامۀ جامعه، شمارۀ 120، زمستان 1395ش.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالأنوار، بیروت، دار التراث العربی، 1403ق.
- محمدی، روح‌الله و اکبرپناه، فرزانه، «اهمیت و کارکردهای اجتماعی تولّی و تبرّی در سبک زندگی اسلامی»، نشریۀ اسلام و مطالعات اجتماعی، شمارۀ 29، تابستان 1399ش.
- مخبر، محمد حسن، «سیاست و روابط خارجی در اندیشۀ امام خمینی»، وب‌سایت پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 16 آذر 1395ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسۀ الإمام علی بن ابیطالب، 1378ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیۀ، 1371ش.
- میرداداشی، مهدی، حدود ارتباط با کافران، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، 1383ش.
- «نظام حج در اسلام»، وب‌سایت آیت‌الله جوادی آملی، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1395ش.
- نیک‌خواه بهرامی، محمود، «انسان‌ها را دوست داریم و مؤمنین را دوست‌تر»، وب‌سایت روزنامۀ جوان، تاریخ درج مطلب: 10 مرداد 1394ش.
- نیکویی، علی، «آثار تربیتی، سیاسی و اجتماعی تولّی و تبرّی»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، قم، دانشکدۀ اصول‌الدین، 1384ش.
- «وحدت در پرتو تولّی و تبرّی»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 21 آبان 1398ش.