تکریم ایتام در جامعه مسلمان

تکریم ایتام در جامعه مسلمان؛ گرامی داشتن یتیمان و دستگیری از آنها در فرهنگ مسلمانان.

تکریم ایتام، شامل کمک‌های مادی و معنوی به افرادی است که از نعمت پدر و حمایت‌های او محروم شده‌اند. بر اکرام و نوازش ایتام، در ادیان بزرگ الهی تأکید شده است. آموزه‌های اسلام دربارۀ ایتام و مسائل مادی و معنوی آنها، سفارش‌های بسیاری دارد.

مفهوم‌شناسی

واژۀ عربی «یتیم» به‌معنای تنها و منفرد، در زبان فارسی به کودکی اشاره دارد که پدر خود را از دست داده یا بدون سرپرست است. امروزه در تعریف سازمان‌ها و نهادهای حمایتی ایران، دختران و پسران بی‌سرپرست یا پدر از دست‌داده تا سن 14 یا 15 سالگی در شرایط فرد یتیم قرار می‌گیرند.

واژۀ تکریم نیز به‌معنای گرامی‌داشتن، تعظیم و احترام کردن است و تکریم ایتام، به‌معنای گرامی داشتن افرادی است که سرپرست یا پدر خود را از دست داده‌اند.

پیشینه

در فرهنگ مردمان حجاز پیش از ظهور اسلام که قرآن از آن دوران با نام «عصر جاهلیت» یاد می‌کند، یتیمان جایگاهی نداشتند و خوردن مال یتیم، امری عادی به‌شمار می‌رفت. در صورت مرگ پدر، ارث تنها متعلق به فرزندان کبیر بود و خردسالان بهره‌ای نداشتند. در صورت نداشتن اولاد کبیر، گاهی ارث پدر به اولاد صغیر داده می‌شد، اما در بیشتر موارد، اموال یتیم توسط نزدیکان و اطرافیان او خورده می‌شد. همچنین، در صورتی‌که فرد یتیم، دختر بود با او ازدواج می‌کردند تا اموال او را تصاحب کنند و در صورت اتمام اموال، او را طلاق داده و رها می‌کردند. پس از ظهور اسلام، قرآن همگان را از این عادات زشت جاهلی نهی کرده و ظلم به ایتام و خوردن مال آنها را نکوهش کرد.

فلسفه تکریم ایتام

بر اساس آموزه‌های قرآنی، فرد یتیم اگرچه از نوازش‌های پدر محروم است، اما از رحمت خداوند بی‌نصیب نبوده و لطف پروردگار همیشه شامل حال او می‌شود. به این توجه و حمایت معنوی، در 23 آیه از قرآن اشاره شده است. کارشناسان، فلسفۀ تأکید اسلام بر اکرام ایتام را در دو چیز می‌دانند: 1. مسائل انسانی: در هر جامعه‌ای، همواره یتیمانی وجود دارند که نیازمند کمک دیگران هستند و این محرومیت، همواره در انتظار فرزندان دیگران نیز خواهد بود؛ 2. مشکلات اجتماعی: در صورت رسیدگی نکردن به ایتام، جامعه دچار مشکل می‌شود؛ اگر کودک یتیمی در جامعه، بدون سرپرست رها شود و از حمایت عاطفی کمک‌های مالی دیگران بی‌نصیب باشد ممکن است در آینده به فردی هنجارشکن تبدیل شود که درصدد انتقام از جامعه است. تکریم یتیمان در دیگر ادیان آسمانی نیز مورد توجه بوده و پیامبرانی همچون موسی و عیسی از حقوق ایتام حمایت کرده و ظلم به آنها را از جمله گناهان کبیره شمرده‌اند.

مؤلفه‌های تکریم ایتام

سرپرستی

سرپرستی کودکان یتیم، از جمله امور پسندیده در قرآن و روایات محسوب می‌شود و پیشوایان دین، همواره مسلمانان را به این امر، سفارش کرده‌اند. آیاتی از قرآن، محیط خانواده را بهترین محیط برای ایتام خوانده و بر اساس روایتی از پیامبر اسلام، جای دادن به ایتام در منزل و نیز تأمین نیازمندی‌های او، موجب قبولی اعمال انسان‌ها در پیشگاه خداوند می‌شود. کارشناسان بر این باورند که هرچند، امروزه، در بسیاری از نقاط ایران و جهان، مراکزی برای نگهداری و حمایت از کودکان بدون سرپرست و ایتام بنا شده، اما هیچ محیطی همچون محیط خانواده نمی‌تواند به رفع نیازهای روحی و جسمی کودک کمک کند. کودکی که توسط خانواده‌ای به فرزندخواندگی پذیرفته شده، در آینده نیز می‌تواند با جامعه و اطرافیان ارتباط بهتری برقرار کند.

رفتار نیکو

قرآن، به ازدواج با دختران یتیم سفارش کرده و از مردان خواسته است تا رفتاری عادلانه با آنها داشته باشند. در آیاتی دیگر نیز خداوند به سرپرستان ایتام هشدار داده تا از ستم کردن به آنها پرهیز کرده و با نیکی با آنها رفتار کنند. خداوند، همچنین، به مؤمنان سفارش کرده تا در تأمین خوراک و پوشاک کودکان یتیم تلاش کرده و نیز آنها را در همه‌جا گرامی داشته، به آنها پناه داده و هرگز با قهر با آنها رفتار نکنند. در روایتی از امام علی بیان شده است که هرگاه فردی از روی مهربانی، دست بر سر یتیمی بکشد، خداوند به عدد هر مویی که دست خود را روی آن بگذارد، یک ثواب برای او می‌نویسد. همچنین، در روایات آمده است که یکی از سفارش‌های امام علی پیش از شهادت، توجه و رسیدگی به ایتام در جامعه بوده است و به فرزندان خود هشدار داد که مبادا یتیمان جامعه، گاهی با شکم گرسنه سر بر بالین گذارند و نشاید که در اثر بی‌توجهی، آنها از بین بروند.

حفظ اموال

قرآن به مسلمانان تأکید می‌کند که اموال یتیمان را هرگاه به حد رشد رسیدند به آنها واگذار کنند و هرگز اموال آنها را با اموال خود، مخلوط نکنند و از بین نبرند. هشدارهای قرآن دربارۀ اهتمام جامعه به حفظ مال یتیم، با این نوید همراه است که نیکی انسان‌ها در پاسداشت اموال یتیمان، از سوی خدا پاداشی شایسته خواهد داشت.

آثار تکریم ایتام

در فرهنگ مسلمانان، خدمت‌رسانی و کمک به ایتام، تکلیفی اجتماعی دانسته می‌شود که پیامدهای مثبتی برای حامیان یتیمان نیز دارد. از جمله آثار تکریم ایتام به موارد زیر اشاره شده است:

1. نرمی دل و برآورده شدن حاجت‌ها؛ در روایتی از پیامبر اسلام آمده است که او برای نرم شدن قلب و رسیدن به حاجات، به یکی از اطرافیان خود سفارش می‌کند تا با یتیمان به محبت رفتار کرده و از غذای خود به آنها بدهد.
2. بهشت: در روایتی از امام علی آمده است که هر کسی یتیمی را سرپرستی کند تا جایی‌که او بی‌نیاز شود، خداوند بهشت را بر او واجب می‌کند. پیامبر خدا نیز کوچک‌ترین حمایت عاطفی در حق یتیمان را موجب بزرگ‌ترین پاداش‌های اخروی دانسته است.
3. برکت در خانه: در روایات اسلامی، بهترین خانه‌ها، خانه‌ای دانسته شده که در آن به ایتام احسان و کمک می‌شود.
4. کامل شدن ایمان: در روایتی از امام علی آمده است که مهرورزی به یتیمان، موجب کامل‌شدن ایمان می‌شود.
5. بخشش گناهان والدین: یتیم‌نوازی در فرهنگ اسلامی، چنان ارزشمند است که علاوه بر تخفیف در عذاب، منجر به ترفیع درجۀ اموات احسان‌کننده، به‌خصوص والدین او نیز می‌شود.
6. جلوگیری از ضایع شدن اموال جامعه: طبق دیدگاه برخی مفسران در اصل مالکیت اموال به عموم جامعه تعلق دارد و در مرتبۀ بعدی خداوند آن را به افراد خاص اختصاص داده است. طبق این قاعده گفته شده است که حفظ اثر مال یتیم این است که از ضایع شدن مال عمومی جلوگیری می‌شود.

طرح اکرام ایتام در ایران

کمیتۀ امام خمینی در ایران از سال 1378ش، طرحی را با نام «اکرام ایتام» آغاز کرده است که در چارچوب آن، حمایت از کودکان یتیم و تأمین نیازمندی‌های آنها در زمینه‌های معیشی، تحصیلی و درمانی را پیگیری می‌کند. بر اساس این طرح، افراد نیکوکار و خیّر در ایران، هزینه‌های مالی یک تا چند یتیم را دست‌کم به‌مدت یک سال، به‌عهده می‌گیرند. «حامی» می‌تواند با هماهنگی کمیتۀ امداد، از محل سکونت ایتام مورد نظر بازدید کرده و به رفع سایر مشکلات آنها نیز بپردازد. افراد می‌توانند از سه روش به این طرح بپیوندند:

1. نام‌نویسی حضوری؛
2. ثبت‌نام در وب‌سایت ekram.emdad.ir؛
3. فرستادن عدد یک به سرشمارۀ 30003333.

در این طرح که امروزه، با رشد 18 درصدی مواجه بوده، هر سرپرست به‌صورت میانگین، در حدود 3 یتیم را حمایت می‌کند. همچنین در تهران، «خانۀ ایتام» راه‌اندازی شده است که هدف آن، تسهیل در دریافت و پرداخت کمک‌های نیکوکاران به یتیمان است.

روز تکریم ایتام

در ایران، روز پانزدهم ماه رمضان، مصادف با ولادت امام حسن مجتبی، با الگوپذیری از سیره آن امام، به‌عنوان روز اکرام یتیمان مورد توجه قرار گرفته است. همچنین، هفتۀ اطعام نیازمندان و اکرام ایتام، از همین روز آغاز و تا روز شهادت امام علی در 21 ماه رمضان، ادامه می‌یابد.

منابع

• قرآن کریم.
• «آغاز هفتۀ اطعام نیازمندان واکرام ایتام»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگذاری: 2 تیر 1395ش.
• «اکرام ایتام چه آثار و برکاتی دارد؟»، وب‌سایت پاسخگویان، 30 اردیبهشت 1401ش.
• «تکریم ایتام»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1402ش.
• «جایگاه اکرام ایتام در سیرۀ معصومین»، وب‌سایت آیین رحمت، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1402ش.
• «خانۀ اکرام برای حمایت از ایتام در تهران راه‌اندازی شد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1402ش.
• «دلیل تأکید اسلام بر اکرام ایتام»، وب‌سایت آئین رحمت، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1402ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1402ش.
• شیخ صدوق، ثواب‌ الاعمال، تهران، اخلاق، 1393ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الفروع من الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1375ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، طاووس بهشت، 1393ش.
• «کمک به ایتام- کمک به کودکان نیازمند»، وب‌سایت آبشار عاطفه‌ها، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1402ش.
• قمی، شیخ عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، تهران، اسوه، 1365ش.
• طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، بنیاد علمی و فرهنگی علامه طباطبایی، 1367ش.
• طباطبایی، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374ش.
• طبرسی، علی بن حسن، مشکاه‌الانوار، نجف، کتابخانۀ حیدریه، 1385ق.
• «طرح اکرام کمیتۀ امداد امام خمینی»، وب‌سایت وزارت امور خارجۀ ایران، دبیرخانۀ شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1402ش.
• علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1396ش.
• علمچی میبدی، ملیحه، یتیم در قرآن و حدیث، تهران، بین‌الملل، 1387ش.
• «مشارکت مردمی در طرح اکرام ایتام 18 درصد افزایش یافت/ پذیرش 3 یتیم از سوی هر سرپرست»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ بارگذاری: 22 فروردین 1402ش.