چهل منبر
چهل منبر؛ از آیین‌های عزاداری روز تاسوعا و شب عاشورا در ایران.
آیین چهل‌منبر، نوعی مراسم نمادین است که عزاداران شهادت امام حسین در عصر تاسوعا یا شب عاشورا به یاد اسارت حضرت زینب و دشواری‌های خاندان امام حسین در واقعۀ کربلا، به چهل منبر در نقاط مختلف شهر می‌روند و با روشن‌کردن شمع، نذر خود را ادا می‌کنند.
مفهوم‌شناسی
آیین چهل‌منبر از جمله آیین‌های مذهبی رایج در برخی شهر‌های ایران است. این آیین عزاداری حسینی در روز تاسوعا و شب عاشورا برگزار می‌شود. عزاداران حسینی با نیت نذر، حاجت‌خواهی و توسل جستن؛ چهل شمع را روی منبرها یا مکان ویژه‌ای که در تکیه‌های عزاداری یا مجالس روضه‌خوانی قرار دارد، روشن می‌کنند.[۱] این آیین به نام‌های دیگری مانند «چهل‌منبران»، «شمع‌زنی»، «شمع‌گذاری» و «پا‌منبری» نیز معروف است. صاحبان منبر‌های مخصوص این مراسم را منبر‌دار و شرکت‌کنندگان در این آیین را شمع‌گذار می‌گویند.[۲]
پیشینه
آیین روشن‌کردن شمع در مکان‌های مقدس، اگرچه پیش از اسلام نیز نزد ایرانیان رایج بوده است، [۳] اما کارشناسان، قدمت آیین چهل‌منبر را به دوران قاجار بازمی‌گردانند؛[۴] اعتماد‌السلطنه در روزنامه خاطرات خود در شرح مراسم محرم سال ۱۳۰۰ق به برگزاری و شرکت در این مراسم اشاره کرده است.[۵] این آیین در ماه محرم نزد بزرگان حکومتی، درباریان و عامه مردم رایج بوده است. [۶] در سال‌های آغازین، آیین شمع‌گذاری منحصر به منبری بوده که در دهۀ اول محرم روی آن مراسم روضه‌خوانی برگزار می‌شد[۷] و سپس به چند منبر گسترش یافت.[۸] آیین چهل‌منبر در فهرست میراث معنوی ایرانیان ثبت شده است.[۹]
فلسفۀ آیین چهل‌منبر
واقعه کربلا و شهادت امام حسین، الهام‌بخش ایرانیان در بنیان‌نهادن آیین‌های سازگار با فرهنگ و سنت‌های بومی مناطق مختلف بوده است. مراسم چهل‌منبر یکی از این آیین‌های ایرانی است که با هدف بزرگ‌داشت قیام امام حسین[۱۰] و یادآوری اسارت حضرت زینب و اهل‌بیت برگزار می‌شود.[۱۱] کاروان اسیران همراه با سرهای شهیدان کربلا به سمت کاخ یزید حرکت داده شد و سپاهیان مشعل‌هایی را در شب روشن می‌کردند تا سرها بر روی نیزه دیده شوند و با این شرایط در چهل شهر سرها بر روی نیزه به نمایش گذاشته شدند.[۱۲] پژوهشگران، عدد ۴۰ را در این آیین، برگرفته از قداست عدد چهل در فرهنگ و سبک زندگی مسلمانان دانسته‌اند.[۱۳]
شیوۀ برگزاری
در شهرهایی که مراسم چهل‌منبر اجرا می‌شود، افراد از عصر روز تاسوعا تا تاریکی شب، به چهل تکیه، منبر و مجلس سوگواری امام حسین می‌روند و در هر کدام، شمعی می‌افروزند. آنها با هدف برآورده‌شدن حاجات، ۴۰ شمع نذر کرده و برای ادای نذر خود روی منبرها و در شهر خرمآباد در مکان‌های عزاداری که اصطلاحا سقاخانه نامیده می‌شود، شمع‌ها را روشن می‌کنند. [۱۴] با روشن‌کردن چهلمین شمع در آخرین مکان یا منبر عزاداری، نذر آنها به پایان می‌رسد.[۱۵]
میزبانان مراسم روضه‌خوانی امام حسین در هیئت‌ها و تکیه‌ها نیز منبری به شکل یک سازۀ دو- سه پله‌ای و یا چهارپایه‌ای را با پارچه‌ای سبز یا مشکی می‌پوشانند و بر روی آن، یک سینی یا ظرف محتوی گِل رُس قرار می‌دهند تا شمع‌ها در آن به درستی نشانده شوند.[۱۶] زنان و مردان ضمن پوشاندن صورت‌های خود به یاد اسرا و شهیدان کربلا، با تکرار نام خدا به روشن‌کردن شمع در منبرها اقدام می‌کنند[۱۷] و حاجات خود را از امام حسین و شهدای کربلا می‌طلبند. [۱۸] در برخی شهرها، منبرداران در کنار منبر، سینیِ دیگری شامل قند، خرما، نان و شکلات قرار می‌دهند و عزاداران به‌نیت تبرک از آن خوراکی‌ها مقداری بر می‌دارند. افراد در برخی شهرها، این مراسم را با پای برهنه و در سکوت یا همراه با ذکر آرام، برگزار می‌کنند.[۱۹]
شهر‌های میزبان آیین چهل‌منبر
چهل‌منبر یکی از مراسم‌ها و آیین‌های مذهبی عزاداری حسینی در ماه محرم است[۲۰] که در نقاط مختلف ایران مانند خرمآباد، بروجرد، گرگان،[۲۱] لاهیجان، اصفهان، مشهد، شهرضا، تهران، کاشان، بوشهر و اردبیل برگزار می‌شود.[۲۲]
برگزارکنندگان مراسم چهل‌منبر
شرکت‌کنندگان در مراسم چهل‌منبر با توجه به فرهنگ و آداب و رسوم هر منطقه متفاوت هستند. به‌صورت معمول چهل‌منبر آیینی فردی است[۲۳] و برگزارکنندگان اصلی آن اغلب زنان هستند. در شهرهایی مانند شهرضا و بوشهر، مردان نیز در این مراسم شرکت می‌کنند. در اردبیل نیز این آیین در بسیاری از دسته‌های عزاداری توسط مردان انجام می‌شود. همچنین در برخی مناطق مانند کاشان[۲۴] این آیین به‌صورت گروهی توسط افراد یا خانواده‌ها انجام می‌شود.[۲۵]
ظرفیت‌های فرهنگی
- همبستگی و تعامل اجتماعی: برگزاری آیین‌های مذهبی مانند چهل‌منبر یکی از راهکار‌های تبادل فرهنگی و تعامل اجتماعی میان افراد یک جامعه و ملت‌های مختلف است.[۲۶]
- معرفی فرهنگ دینی و مذهبی: در فرهنگ شیعیان، مراسم مذهبی خصوصاً مراسم دهۀ اول محرم، از اهمیت فراوانی برخوردار است، به‌طوری که بسیاری از آیین‌ها مانند چهل‌منبر با آن گره می‌خورد و فرهنگ دینی و مذهبی را بازنمایی می‌کند.[۲۷]
- زمینه‌سازی برای گرد‌همایی‌های مذهبی: مراسم چهل‌منبر، افراد مختلف جامعه را در کنار منبرها و تکیه‌های عزاداری گرد می‌آورد و مردم بدون محدودیت‌های ظاهری در این مراسم مشارکت می‌کنند و این آیین بومی را زنده نگه می‌دارند.[۲۸]
- ترویج گردشگری مذهبی: مراسم چهل‌منبر تأثیر بسزایی در تمایل گردشگران به مشارکت در مراسمات مذهبی مناطق مختلف، ایجاد انگیزه برای سفر‌های بعدی، آشنایی و معرفی فرهنگ، تاریخ، اعتقادات و باورهای مذهبی افراد یک منطقه دارد. [۲۹]
- بازنمایی رویدادهای دینی و مذهبی: مراسم چهل‌منبر، یادآور انتقال انتقال کاران اسیران کربلا همراه با سرهای شهدا به سمت کاخ یزید است و سبب انتقال مفاهیم دینی به نسل‌های بعدی می‌شود.[۳۰]
پانویس
- ↑ . «چهل منبر»، وب‌سایت ویکی‌شیعه.
- ↑ . مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۱۷۱.
- ↑ . «چهل منبر»، وب‌سایت ویکی‌شیعه.
- ↑ . «آشنایی با آیین چهل‌منبر در لرستان»، وب‌سایت همشهری آنلاین.
- ↑ . بلوک‌باشی، «تکیه»، 1387ش، ج۱۶، ص۱۱۱.
- ↑ . «چهل منبر»، وب‌سایت ویکی‌شیعه.
- ↑ . «آشنایی با آیین چهل‌منبر در لرستان»، وب‌سایت همشهری آنلاین.
- ↑ . بلوک‌باشی، «تکیه»، 1387ش، ج۱۶، ص۱۱۱.
- ↑ . «چهل منبر»، وب‌سایت ویکی‌شیعه.
- ↑ . امیری و همکاران، «ارزیابی نقش شاخص‌های فرهنگی - مذهبی در توسعه گردشگری با تاکید بر آئین چهل منبر شهرستان خرمآباد»، 1401ش، ص327.
- ↑ . یاراحمدی، «چهل‌منبر رسمی دیرینه مردم خرمآباد در تاسوعای حسینی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ . مسی، «مراسم چهل منبر بروجرد»، وب‌سایت شبونه.
- ↑ . بلوک‌باشی، «تکیه»، 1387ش، ج۱۶، ص۱۱۱.
- ↑ . یاراحمدی، «چهل‌منبر رسمی دیرینه مردم خرمآباد در تاسوعای حسینی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ . مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۱۷۱.
- ↑ . «چهل منبر»، وب‌سایت ویکی‌شیعه.
- ↑ . «آشنایی با آیین چهل‌منبر در لرستان»، وب‌سایت همشهری آنلاین.
- ↑ . یاراحمدی، «چهل‌منبر رسمی دیرینه مردم خرمآباد در تاسوعای حسینی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ . مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۱۷2.
- ↑ . مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۱۷۱.
- ↑ . «آشنایی با آیین چهل‌منبر در لرستان»، وب‌سایت همشهری آنلاین.
- ↑ . مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۱۷۱.
- ↑ . «چهل منبر»، وب‌سایت ویکی‌شیعه.
- ↑ . مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۱۷2.
- ↑ . یاراحمدی، «چهل‌منبر رسمی دیرینه مردم خرمآباد در تاسوعای حسینی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ . امیری و همکاران، «ارزیابی نقش شاخص‌های فرهنگی - مذهبی در توسعه گردشگری با تاکید بر آئین چهل منبر شهرستان خرمآباد»، 1401ش، ص325.
- ↑ . امیری و همکاران، «ارزیابی نقش شاخص‌های فرهنگی - مذهبی در توسعه گردشگری با تاکید بر آئین چهل منبر شهرستان خرمآباد»، 1401ش، ص326.
- ↑ . امیری و همکاران، «ارزیابی نقش شاخص‌های فرهنگی - مذهبی در توسعه گردشگری با تاکید بر آئین چهل منبر شهرستان خرمآباد»، 1401ش، ص335.
- ↑ . امیری و همکاران، «ارزیابی نقش شاخص‌های فرهنگی - مذهبی در توسعه گردشگری با تاکید بر آئین چهل منبر شهرستان خرمآباد»، 1401ش، ص326.
- ↑ . مسی، «مراسم چهل منبر بروجرد»، وب‌سایت شبونه.
منابع
- «آشنایی با آیین چهل‌منبر در لرستان»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: 1 شهریور 1399ش.
- امیری، علی و همکاران، «ارزیابی نقش شاخص‌های فرهنگی - مذهبی در توسعه گردشگری با تاکید بر آئین چهل‌منبر شهرستان خرمآباد»، تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، شماره 65، 1401ش.
- بلوک‌باشی، علی، «تکیه»، در دانشنامه بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- «چهل‌منبر»، وب‌سایت ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: 23 تیر 1402ش.
- مسی، «مراسم چهل‌منبر بروجرد»، وب‌سایت شبونه، تاریخ درج مطلب: 29 ژوئن 2023م.
- مظاهری، محسن، فرهنگ سوگ شیعی، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.
- یاراحمدی، محمد، «چهل‌منبر رسمی دیرینه مردم خرمآباد در تاسوعای حسینی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: 18 شهریور 1398ش.