ابوالحسن خرقانی

ابوالحسن خرقانی؛ عارف مشهور و اثرگذار در جامعۀ ایرانی.

ابوالحسن علی بن احمد خَرَقانی، از عارفان نام‌آور ایرانی در قرن چهارم و پنجم هجری است که در آزاداندیشی و مردم‌گرایی جهانی و وسعت نظر انسانی کم‌نظیر توصیف شده و سیرۀ عملی و اخلاقی او در طی حدود ده قرن متمادی، همواره مورد توجه، مطالعه و سرمشق عارفان، شاعران و اندیشمندان بوده است. در تاریخ اندیشه و ادبیات عرفانی، وی در کنار «بایزید بسطامی» و «بوسعید ابوالخیر» قرار دارد و احیاگر «حکمت خسروانی» دانسته می‌شود. نام این عارف ایرانی در فهرست جهانی نکوداشت‌های «یونسکو» ثبت شده و زمینۀ آشنایی بیشتر جهانیان با سرمایه‌های معنوی ایران را فراهم ‌آورده است.

زندگی‌نامه

ابوالحسن علی بن احمد خرقانی، در352ق در روستای «خَرَقان» قومس، از توابع بَسطام که امروزه در استان سمنان واقع شده، به دنیا آمد. وی در خردسالی به چوپانی گوسفندان و در جوانی به کشاورزی و باغ‌داری اشتغال داشت. همچنین گفته‌اند که شماری حیوان بارکش داشت که آنها را کرایه می‌داد و یا با آنها به حمل‌ونقل بار می‌‌پرداخت. خرقانی در جوانی ازدواج کرد و چند پسر داشت که یکی از آنها در زمان حیات خود وی کشته ‌شد. به نوشتۀ محققان، وی درس‌ناخوانده (اُمِی) بود، از شریعت چیزی نمی‌دانست و قرآن را نیاموخته ‌بود، اما پس از ورود به طریق عرفان برای او گشایشی حاصل شد و یک‌باره قرآن‌ را آموخت.

باورهای مذهبی

خرقانی پیرو فقه شافعی بوده است و در سلوک عرفانی خود را مقید به شریعت می‌دانست. وی برای نیایش و مناجات اهمیت بسیار قائل بود و در این زمینه قطعۀ کوتاهی از وی باقی مانده است. دعاهای او نمونۀ مناسبی برای خواجه عبدالله انصاری در تألیف الهی‌نامۀ معروف بوده ‌‌است.

خاستگاه فکری و تربیتی

1. به گواهی پژوهشگران، خرقانی به‌صوت رسمی و مستقیم شاگرد کسی نبوده است اما «بایزید بسطامی» را پیر و مقتدای خود می‌دانسته و اندیشه و شخصیت وی به شدت تحت تأثیر این عارف پرآوازۀ ایرانی بوده است. او همچنین افرادی چون جنید، شبلی و ابوعلی دقاق را ستایش کرده و تحت تأثیر آنها بوده است.
2. برخی از محققان، خرقانی را در زمرۀ عارفان «اویسی» می‌دانند؛ یعنی همان‌گونه که اویس قرنی بدون دیدار با پیامبر اسلام از روحانیت وی کسب فیض می‌کرد، خرقانی نیز به‌رغم فاصلۀ زمانی بسیار با بایزید بسطامی، از روحانیت او برخوردارشده و تربیت یافته بود.
3. بعضی نیز «ابوالعباس قصاب آملی» را پیر وی می‌دانند و بر این باورند که خرقانی از او اجازۀ تربیت مریدان را گرفت و ابوالعباس خود نیز به جانشینی او تصریح کرده است.

جایگاه معنوی

خرقانی در عرفان اسلامی از جایگاه بالایی برخوردار است به‌طوری که «شیخ ابوسعید ابوالخیر» عارف مشهور و «ابن سینا» فیلسوف نامی و «ناصر خسرو قبادیانی» شاعر و متفکر ایرانی به خرقان رفته و با او گفت‌وگو داشته و مقام معنوی او را ستوده‌اند. بر اساس برخی گزارش‌های تاریخی، سلطان محمود عزنوی نیز به دیدار او رفته و از وی نصحیت خواسته است. به باور پژوهشگران محبوبیت و شهرت خرقانی در جهان اسلام به اندازه‌ای است که زنجیرۀ ارادت به او در طول قرن‌های متوالی در حال گسترش بوده و در سراسر جهان اسلام او را به‌عنوان یکی از اولیای خدا می‌شناسند.

زمینه‌های فرهنگی و اجماعی

خراسان بزرگ در زمان خرقانی از حیث فرهنگ و تمدن، در اوج بود و تعالیم عرفانی نیز در آن زمان رونق داشت. حالت زهد و ریاضت عارفانه در این دوره، با هویت جمعی، عشق و خدمت به مردم همراه بود و گوشه‌نشینی و دنیاگریزی در آن چندان راه نداشت. شخصیت و اندیشه‌های عرفانی خرقانی در این فضای فرهنگی و اجتماعی تکوین یافت و ماندگار شد.

دیدگاه‌ها

1. خرقانی برترین مرحلۀ سیر و سلوک را وصول به یگانگی خدا و شفقت بر خلق می‌داند و هم‌نظر با بزرگان دین و با استناد به حدیث «اَلْخَلْقُ كُلُّهُمْ عِيَالُ اَللَّهِ فَأَحَبُّ اَلْخَلْقِ إِلَيْهِ أَنْفَعُهُمْ لِعِيَالِهِ»، تمامی پدیده‌های هستی، از جمله انسان را جلوه‌ای از نور خداوند توصیف می‌کند. انسان در دیدگاه عرفانی وی فارغ از مرزبندی‌های قومی، زبانی، مذهبی و جغرافیایی دارای احترام است و بر اساس چنین دیدگاهی، مردم را به دوستی و خدمت به دیگران تشویق می‌کند.
2. وی با توجه به خاستگاه معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی خود، جوهره و حقیقت ادیان الهی را یکی و اختلاف میان مذاهب را در نظرگاه می‌داند و معقتد است که نسبت به پیروان ادیان و مذاهب دیگر باید با منطق قرآنی «جدال احسن» تعامل و از خشونت پرهیز کرد. به‌همین دلیل میان بینش و کنش خرقانی پیوند وثیقی وجود دارد و شعار وی نرنجاندن و آزار نرساندن به دیگران است.

ویژگی عرفانی

خرقانی در ابتدای سلوک عرفانی در انزوا زندگی می‌کرد و در خلوت به ریاضت می‌پرداخت، اما به‌تدریج به عرفان اجتماعی روی آورد و هویت عرفانی وی معطوف به جامعه و مردم بود. وی این رویۀ اجتماعی در عرفان را به پیروان خود نیز منتقل کرد و معتقد بود که از راه خودسازی به جامعه‌سازی بر مبنای توحید باید رسید. خرقانی بر خلاف خانقاه‌نشینان منزوی و ضد اجتماع، عرفان را به منبعی برای انسان‌دوستی، مهربانی و خدمت به مردم معرفی کرده و بر سر در خانقاه خود این جملۀ ماندگار را نوشته بود: «هر که در این سرا در آید نانش دهید و از ایمانش مپرسید، چه آن‌کس که به درگاه باری‌تعالی به جان ارزد البته بر خوان بوالحسن به نان ارزد». این فراز از سخنان او در طول تاریخ در کتاب‌ها، مقالات، حکایت‌نامه‌ها و پندنامه‌های بزرگان دین، مصلحان اجتماعی و هنرمندان مختلف، بازتاب گسترده پیدا کرده و تا امروز ادامه دارد. برخی صاحب‌نظران به‌دلیل نظرگاه والای انسانی که در این سخن خرقانی وجود دارد، پشنهاد داده‌اند که این جمله بر سر در سازمان ملل متحد نوشته شود. از دیگر ویژگی‌های عرفانی وی، کیش جوانمردی بوده که خود او آن را سخاوت، شفقت بر خلق و بی‌نیازی از خلق تعریف کرده است.

اثرگذاری

به نظر پژوهشگران، خرقانی در گسترش و انتقال هویت و معنویت به نسل‌های بعدی و عرفای بزرگ نقش مهمی داشته است؛ برای مثال:

1. از شاگردان ممتاز و مشهور وی خواجه عبدالله انصاری عارف سدۀ پنجم هجری است که به نظر پژوهشگران سال‌ها در خرقان زندگی و از خرقانی کسب فیض کرده و اندیشه و آثار او تحت تأثیر تعلیمات خرقانی بوده است. همچنین عین‌القضات همدانی و علاء‌الدولۀ سمنانی نیز تحت تأثیر خرقانی بودند و از وی با تکریم یاد کرده و به دفاع از برخی اقوال او پرداخته‌اند.
2. مولانا جلال‌الدین بلخی، عارف و شاعر برجستۀ ایرانی، تحت تأثیر ادبیات و معنویت خرقانی، داستان‌ها و حکایات زیادی از زندگانی وی را در مثنوی و کلیات شمس آورده و بر مبنای آن تمثیل‌ها و رموز معنوی و عرفانی را بیان کرده که مفاهیم عشق، نور، مهر و فیض از جملۀ آنها است.
3. نام و جایگاه عرفانی خرفانی در اشعار سعدی شیرازی، شاه نعمت‌الله ولی، اهلی شیرازی و بسیاری شاعران معاصر از جمله اخوان ثالث و نسترن قدرتی بازتاب پیدا کرده و در تکثیر معنویت و نگاه ژرف عرفانی به عالم و روابط انسانی اثرگذار بوده است.
4. به نظر پژوهشگران، خرقانی بازگوکنندۀ فلسفۀ اشراق در قرن چهارم بوده است؛ زیرا حکمت یونان باستان از طریق ذالنون مصری و سهل تستری و حکمت ایران باستان از طریق بایزید بسطامی، منصور حلاج و ابوالحسن خرقانی منتقل شده و این دو جریان خردگرایی در تفکر اشراقی به‌هم پیوسته و فلسفۀ اشراق را به‌ وجود آورده است. از این جهت، خرقانی را از نخستین حاملان فلسفۀ اشراق دانسته‌اند.

آثار

از خرقانی جملات قصار، شرح مراوده‌های او با بزرگان تصوف و عباراتی از موعظه‌ها و مجالس او در خانقاه بر جای مانده که در منابع و تذکره‌نامه‌های عارفان بزرگ ایران‌زمین گردآوری شده است؛ اما امروزه در برخی کتابخانه‌ها آثاری منسوب به او یافت می‌شود که عبارت‌اند از:

1. 3 برهان العارفین، در ۲۳ تا ۳۱ باب و در موضوعات عرفانی که نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ گنج‌بخش و برخی کتابخانه‌های دیگر پاکستان وجود دارد؛
2. 3 هدایت‌نامه، در ۸ فصل؛
3. توبه، که یک نسخه از آن نزد انجمن ترقی اردو در کراچی نگهداری می‌شود؛
4. رسالۀ فقرنامه، دربارۀ آداب درویشی و فقر که در ۷ یا ۹ باب نوشته شده است؛
5. رسالۀ ابوالحسن خرقانی، اثری عرفانی دربارۀ توبه، ایمان، و مسائل اعتقادی؛ یک نسخه از آن در کتابخانۀ دانشگاه لاهور موجود است؛
6. دیوان، که هیچ نسخه‌ای از آن در دست نیست؛
7. اسرار السلوک و بشارت‌نامه؛
8. نور‌العلوم، مشهورترین اثر این عارف است که در آن به ذکر مبانی عرفانی و روایی پرداخته شده و نمونه‌هایی از سخنان وی را یکی از پیروان او جمع‌آوری و تدوین کرده است. امروزه تنها گزیده‌ای از متن آن به‌صورت نسخۀ خطی فارسی در موزۀ بریتانیا موجود است که نخستینبار «برتلس» خاورشناس مشهور، آن را به زبان روسی ترجمه و منتشر کرد.
9. رسالة‌الخائف الهائم من لومة‌اللائم» كه به نظر محققان مانند آن در اصول طريقت صوفیه نوشته نشده است؛
10. فواتح الجمال.

خرقانی از منظر دیگران

1. سهرودی، خرقانی را در کنار قصاب آملی، حلاج و بایزید بسطامی، ادامه‌دهندۀ حکمت خسروانی ایرانی توصیف کرده است.
2. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، از ابوالحسن خرقانی در کنار بایزید بسطامی نام برده و عرفان خرقانی را متفاوت از عرفان مدعیان صوفی‌گری توصیف می‌کند.
3. برخی از محققان، اندیشه‌های عرفانی خرقانی را زیربنای اندیشه‌های حافظ، سعدی، مولانا، نظامی و جامی می‌دانند. همچنین به نظر آنها، خرقانی بازگو کنندۀ فلسفۀ اشراق در قرن چهارم و از نخستین حاملان این فلسفه بوده است.

درگذشت

خرقانی در دهم محرم 425ق در هفتادسالگی در همان روستای خرقان درگذشت و به خاک سپرده شد.

یادکردها

1. آرامگاه

آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی در زادگاه این عارف نامی، در میان باغی زیبا قرار دارد که به شیوه باغ ایرانی طراحی شده و نهر آبی در میان آن جاری است. ساختمان آجری آرامگاه که ورودی آن در میان دو ردیف از درختان بلند کاج طراحی شده، به بنای مقبره جلوه‌ای بیشتر بخشیده است. امروزه این مکان از جاذبه‌های گردشگری معناگرا محسوب می‌شود و به‌یژه در ایام نوروز حال و هوای خاصی پیدا می‌کند. این آرامگاه در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است.

2. مسجد و خانقاه

مسجد خرقانی در نزدیکی آرامگاه او قرار دارد. در محراب این مسجد به فارسی نوشته ‌شده است: «گفت علی شیخ قدس الله رحمه: قبله بر پنج است؛ کعبه، قبله مومنان است. بیت‌المعمور، قبلۀ فرشتگان است. عرش، قبله دعاگویان است و حق، قبله جوانمردان و دوستان.» خانقاه این عارف نیز در سمت غربی مجموعه موقعیت دارد که میزبان چله‌نشینی‌های متعددی در سال‌های سال بوده است.

3. کتابخانه

در سال 1373ش کتابخانه‌ای به نام این عارف ایرانی، جهت یادبود و بزرگداشت مقام معنوی او در محوطۀ آرامگاه وی در خرقان تأسیس شده است که کتاب‌های مرجع عرفان در آن نگهداری می‌شود.

4. ثبت در نکوداشت یونسکو

سال‌روز تولد ابوالحسن خرقانی در فهرست جهانی نکوداشت‌های 2022-۲۰۲۳م یونسکو به ثبت رسیده است.

5. تندیس

تندیس شیخ ابوالحسن خرقانی، توسط ادارۀ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سمنان ساخته شده و در جوار آرامگاه وی نصب شده است.

تصویرپردازی

شبکۀ «مستند» صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، در فیلم مستندی به بررسی زندگی و اعتقادات دینی، اخلاقی و عرفانی ابوالحسن خرقانی پرداخته است.

پژوهش دربارۀ خرقانی

دربارۀ شخصیت، زندگی و آثار این عارف بزرگ ایرانی مقالات و کتاب‌های متعدد نوشته شده است. در ذیل به دو نمونه اشاره می‌شود:

1. ذکر قطب السالکین ابوالحسن خرقانی (مقامات شیخ ابوالحسن خرقانی) دربارۀ احوال و اقوال خرقانی است که اصل آن به‌صورت نسخۀ خطی در کتابخانۀ مراد ملای ترکیه موجود بوده و در ایران نیز به کوشش شفیعی‌کدکنی همراه کتاب نوشته بر دریا به چاپ رسیده است. ‌
2. مقامات شیخ ابوالحسن خرقانی، توسط عبدالرفیع حقیقت در سال 1373ش نوشته و منتشر شده است.

شعر اخوان ثالث در ستایش خرقانی

ای پاکزاد و پاکتر از پاک		وی خاکسار برتر از افلاک
مسجود کعبه شد خرقانت		چونین که کرد، بوالحسن، الّاک؟
هم عیسئی و خیل خران ران		هم شهسوار عرصۀ ادراک
هم عارف معارف هستی		هم نایب ولایت لولاک
چون تو گلی منور و عطار		بی‌خار، کم برآمده از خاک
کم چون تو بر ز اوج پریده است		در شطح ای پرندۀ چالاک
در حرب ماورای طبیعت		شطحت چو تیغ، گرم چکاچاک
در شعر، با خدای چخیدن		گستاخ چون تو نبود و بی‌باک
ما را تویی زبان و زبانه		ای برکشانده شعله به افلاک
دیدم که در شکار سماوات		بس لاشه بسته‌ای تو به فتراک
بس خرقه پوش دون که کشف‌وار		از عقل و نقل یاوه کند لاک
از عقل و نقل یاوه تو رستی		که ات عشق داد: خرقه و پوشاک
تو شهریار ملکت عشقی		نار و نعیم، رانده ز املاک
شعر عروج و شادی انسان		گفتی بسی و سینه ز غم چاک
اندوه را تو کوهی و بشکوه		طوفان به گاه شادی و کولاک
قدر بشر ز عرش فراتر		بردی و روفتی، خس و خاشاک
تاج شکوه بار خدایی		هشتی به تارک پسر خاک
شعرت شراب تور و طهور است		آب از چه چشمه‌ای خوردت تاک؟
طاب ثراک و طیب فاک، ار		گویم تو را چه کرده‌ام؟ امساک
شکر تو را چگونه گزارد		امید، ای شکایت غمناک؟
در حق تو جزین نسزد گفت:		ای خاکزاد پاک‌تر از پاک

منابع

• «آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی»، وب‌سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: 9 شهریور 1402ش.
• «استان سمنان، سرزمین عارفان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۷ فروردین ۱۴۰۱ش.
• ابراهیم، علی‌رضا، «خرقانی»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف اسلامی، تاریخ درج مطلب: 18 دی 1398ش.
• ابن‌ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث الدينية، قم، سیدالشهدا، 1403ق.
• بالو، فرزاد و عباسی، حبیب‌الله، «تحلیل رابطۀ انسان و خدا در میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی با الهام از نظریۀ من و توی مارتین بوبر»، دوفصلنامۀ ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، سال هفتم، شمارۀ 12، بهار و تابستان 1394ش.
• برتلس، یوگنی ادواردویچ، تصوف و ادبیات تصوف، ترجمۀ سیروس ایزدی، تهران، ۱۳۸۲ش.
• «بیانات در دیدار مردم شاهرود»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 20 آبان 1385ش.
• «تندیس جدید شیخ ابوالحسن خرقانی در زادگاهش رونمایی شد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۷ خرداد ۱۳۹۲ش.
• «ثبت ابوریحان بیرونی، شیخ خرقانی و دیدار شمس و مولانا در فهرست نکوداشت‌های یونسکو»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 22 آبان 1400ش.
• حقیقت، عبدالرفیع، مقامات شیخ ابوالحسن خرقانی، تهران، کومش، 1383ش.
• «خرقانی»، وب‌سایت شبکۀ مستند، تاریخ بازدید: 12 شهریور 1402ش.
• دامادی، سیدمحمد، ابوسعیدنامه، تهران، دانشگاه تهران، 1374ش.
• «شاهرود» دیار معلمان دین و اخلاق میزبان بزرگان ادب و فرهنگ می‌شود»، وبسایت دانشنامۀ بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 30 خرداد 1397ش.
• «شخصیت‌ها و بزرگان»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 28 بهمن 1390ش.
• «شهرام ناظری: جمله مشهور ابوالحسن خرقانی باید بر سر در سازمان ملل متحد حک شود»، خبرگزاری پانا، تاریخ درج مطلب: 3 تیر 1397ش.
• عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکرة الاولیاء، به کوشش محمد استعلامی، تهران، بی‌نا، ۱۳۶۶ش.
• «منتخب نورالعلوم»، همراه احوال و اقوال شیخ ابوالحسن خرقانی، به کوشش مجتبى مینوی، تهران، ۱۳۸۱ ش.
• محمد بن منور، اسرار التوحید، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، آگاه، ۱۳۶۶ش.