امام صاحب (زیارت)
امام صاحب (زیارت)؛ زیارتگاهی منسوب به امام حسین در کندوز افغانستان.
امام صاحب؛ زیارتگاهی است منسوب به امام حسین در ولسوالی (شهرستان) امام صاحب از ولایت کندوز در شمال افغانستان. حضرت امام‌صاحب، دومین زیارتگاه بزرگ در افغانستان به‌شمار می‌رود و مورد توجه مردمان آن سرزمین بوده و در ارتباط با آن، عقاید و باورهای عامیانه بسیاری وجود دارد.
پیشینه
بر اساس روایات تاریخی، بعد از واقعۀ کربلا، سر امام حسین را به عسقلان شام منتقل کردند. در قرن ششم هجری خلیفۀ فاطمی تصمیم گرفت آن سر را به مصر منتقل و در آنجا دفن کند. قبل از آن عده‌ای از ترکان سر را به تخارستان برده و آن را در محلی به‌نام ارهنگ دفن کردند.[۱] برخی نیز معتقدند که سلطان حسین‌میرزا (شاه تیموری هرات) بعد از بازسازی روضۀ منسوب به حضرت علی در مزارشریف، به تعمیر این بارگاه پرداخت و از آن تاریخ به بعد شایع شد که سر امام حسین در این محل مدفون است.[۲] برخی منابع دیگر معتقدند که این سر به حضرت یحیی (مدفون در سرپل) تعلق دارد. بر اساس این روایت فردی که حامل سر حضرت یحیی بود تا آن را به بغداد ببرد، در این منطقه به قتل رسید و مردم آن سر را در این محل دفن کردند. در سدۀ دوازدهم، برخی نویسندگان گزارش مفصّلى از عقاید و روایات رایج دربارۀ چگونگى شكل گرفتن این زیارتگاه آورده‌اند.[۳] در آن زمان، زیارتگاه داراى مرقد، گنبد و آثار دیگری بوده و حدود هزار خانوار در اطراف آن می‌زیسته‌اند.[۴]
نام‌گذاری
شهر آرهنگ در زمان سلطان حسین‌میرزا بعد از تعمیر زیارتگاه موجود در آن، ابتدا به آرهنگ حسین، سپس به حضرت امام و امام‌صاحب مشهور شد که تا امروز نیز همین نام را حفظ کرده است. برخی منابع شهرت این شهر به نام «امام» را تا سدۀ یازدهم میلادی پیش برده‌اند.[۵]
موقعیت
بر اساس منابع تاریخی، بارگاه حضرت امام‌صاحب در نزدیكى شهر قدیمى هُلْبَك (كولاب كنونى) و در كنار رود جیحون در ولایت تخارستان قرار داشته است.[۶] امروزه این بارگاه در مرکز ولسوالی امام‌صاحب و در ولایت کندوز در شمال افغانستان موقعیت دارد.[۷]
معماری
ساختمان امام صاحب نمای آجری ساده و فضای چهارگوشی است که قبه‌ای بر آن قرار دارد. این بارگاه از نظر معماری شبیه روضۀ سخی (در مزارشریف) و مشتمل بر چند بخش است. کتیبه‌ای در آن وجود دارد که مشتمل بر جملات «بسم الله الرحمن الرحیم، هذا مشهد سالار خلیل» به خط کوفی گرده‌دار برجسته است که اطراف درب را احاطه کرده‌است. در داخل بنا سه طاقچۀ گچ‌بری برجسته، محراب را احاطه کرده است. گچ‌بری‌های آن مشابه آثار بازمانده از مقبره‌های قرن پنجم است و در آن گونه‌های متنوعی از نگاره برجسته نیم‌رخ سر بز کوهی حکاکی شده است. بر ساقه گنبد دعای طولانی به خط کوفی حک شده است.[۸] در دو طرف بارگاه اتاق‌های متعددی وجود دارد که متولیان یا زوار از آنها استفاده می‌کنند. بارگاه امام‌صاحب دارای مسجدی است که در سمت شمال زیارتگاه قرار دارد. در فاصلۀ 20 متری زیارتگاه، نقاره‌خانه در یک مکان گنبدی شکل واقع شده است که هر هفته یک‌بار نقاره می‌زند. سازۀ این زیارتگاه در طول تاریخ، توسعه یافته و در اوایل دهۀ 1390ش نیز این بنا ترمیم شده است.[۹]
ساختار اداری
متولی بارگاه امام‌صاحب وزارت ارشاد، حج و اوقاف است که زیر نظر تعدادی از بزرگان محل به امور حضرت امام و موقوفات آن رسیدگی می‌کند.
امکانات رفاهی
امام صاحب امکانات و تسهیلات خوبی برای زائران دارد. این بارگاه دارای چشمه، نماز‌خانه و چندین اتاق است که زائرین و متولیان از آنها استفاده می‌کنند.[۱۰]
آداب زیارت
هرگاه کسی قصد زیارت حضرت امام داشته باشد ابتدا در چشمۀ قتور بلوغ رفته وضو می‌گیرد و سپس اولین قبر موجود در بارگاه را که به دوست دوم امام شهرت دارد زیارت کرده و سپس به نزد قبر بابه قشقار (دوست اول امام) رفته و دعا می‌کند. زائر سپس به بارگاه امام مشرف شده و به دعا و زیارت می‌پردازد.[۱۱]
نمادسازی‌ها
همگرایی مذهبی
مراکز دینی در افغانستان از جمله حضرت امام‌صاحب از نمادهای دینی مشترک بین مذاهب مختلف اسلامی در کشور است. با توجه به اعتقاد و احترام ویژۀ مردم افغانستان به اهل‌بیت پیامبر اسلام، همۀ مردم افغانستان و به‌خصوص اهل‌سنت توجه ویژه‌ای به این زیارتگاه دارند. ادارۀ امور، تولیت، حفاظت و مراقبت از آن مکان نیز در دست اهل سنت است.[۱۲]
تولیدات ادبی
این اثر مهم دینی و تاریخی در طول تاریخ در کتاب‌ها، جراید، سفرنامه‌ها، آثار ادبی و هنری بازخورد زیادی داشته است. از جمله محمدكاظم مروى در کتاب عالم‌آرای نادری و محمدنادرخان در کتاب قطغن و بدخشان شرح مفصلی از آن مکان آورده‌اند.[۱۳]
عَلَم
علم امام‌صاحب چوب بسیار بلندی است که در صحن مرقد قرار دارد. در آخر سال با بستن پارچه‌های سبزرنگ دست‌دوزی شده آن را تزیین می‌کنند.[۱۴] در روز دهم حمل/فروردین علم زیارتگاه با مشارکت مقامات محلی و زائران برافراشته شده و چهل روز جشن در شهر برگزار می‌شود. برافراشتن علم با سخنرانی مقامات و بزرگان حاضر و میان هلهله و فریاد مردم آغاز می‌شود. لحظۀ برافراشته‌شدن علم، با دعا و خواستن حاجات از صاحب علم (امام حسین) همراه است. در مراسم برگزاری میله/جشن، مردم سعی می‌کنند پارچه‌هایی را به قصد تبرک به علم ببندند.[۱۵]
نذورات
مردم در طول ایام میله/جشن یعنی از روز دهم نوروز تا چهل روز سعی می‌کنند نذورات و خیرات خود را به حضرت امام‌صاحب ادا کنند. آنان در این ایام نذورات نقدی خود را به متولی زیارتگاه تحویل می‌دهند.[۱۶]
موارد مشابه
گرچه شیعیان معتقدند که سر امام حسین همراه با پیکر آن حضرت در کربلا دفن شده است و مرقد امامان شیعه نیز در افغانستان وجود ندارد، اما بین مردم محلی اماکن مختلفی با نام «حضرت امام» مورد توجه قرار دارد که مشهورترین و مهم‌ترین آنها امام‌صاحب در کندوز است. موارد دیگر زیارتگاه حضرت امام منسوب به امام زین‌العابدین در شصت كیلومترى غرب مزارشریف و زیارتگاه حضرت امام در روستاى حضرت امام در 25 كیلومترى شمال‌غربى شهر سرپل است.[۱۷]
باورهای عامیانه
در ارتباط با حضرت امام‌صاحب انگاره‌هایی بین مردم وجود دارد، از جمله:
مردم باور دارند اگر علم/جهنده آن حضرت به آسانی برافراشته شد، سال نیک و پرباری در پیش خواهد بود، اما اگر جهنده به سختی در جای خودش نصب شود، سال سختی در پیش خواهد بود.[۱۸]
مردم به متبرک بودن پارچه‌های علم امام صاحب باور دارند و سعی می‌کنند تکه‌هایی از پارچۀ دست‌دوزی شدۀ سبزرنگ علم را به‌عنوان تبرک بردارند.[۱۹] مردم اعتقاد راسخی دارند که حضرت امام صاحب، بیماران را به‌خصوص در ایام میله/جشن شفا می‌دهد. بسیاری از مردم بیماران خود را به امید شفا در آن ایام به زیارت امام می‌برند.[۲۰]
مردم عقیده دارند اگر کسی با اخلاص در برابر بارگاه حضرت امام ایستاده و حاجت خود را از خداوند بخواهد، حاجت روا می شود.[۲۱]
پانویس
- ↑ گروتس باخ، جغرافیاى شهرى در افغانستان، 1368ش. ص101؛ ادریسی، نزهة المشتاق فى اختراق الآفاق، 1409ق. ج1، ص483؛ شمس بخارائى، تاریخ بخارا، خوقند و كاشغر، 1377ش، ص234.
- ↑ صدقی، شهرهای آریانا، 1354ش، ص141؛ یمین، افغانستان تاریخی، 1388ش، ص89.
- ↑ شمس بخارائى، تاریخ بخارا، خوقند و كاشغر، 1377ش، ص234.
- ↑ مروى، عالم آراى نادرى، تهران، 1364ش، ج3، ص1129.
- ↑ محمدنادرخان، راهنماى قطغن و بدخشان، 1367ش، ص15؛ دولت‌آبادى، شناسنامۀ افغانستان، 1382ش، ص209؛ ناهض، قاموس جغرافیائى افغانستان، 1956م، ص214؛ جفرسون، فرهنگ جغرافیاى تاریخى و سیاسى افغانستان، 1388ش. ج4، ص264 و 267.
- ↑ اصطخری، المسالک والممالک، 1375ش، ص275؛ حدودالعالم من المشرق الی‌المغرب، 1342ش، ص205؛ شمس بخارائى، تاریخ بخارا، خوقند و كاشغر، 1377ش، ص233؛ مارکوارت، وهرود و ارنگ، 1368ش، ص233؛ ادریسی، نزهة المشتاق فى اختراق الآفاق، 1409ق. ج1، ص483.
- ↑ ناهض، قاموس جغرافیائى افغانستان، 1956م، ص214. جفرسون، فرهنگ جغرافیاى تاریخى و سیاسى افغانستان، 1388ش. ج4، ص264 و 267.
- ↑ عظیمی، آشنایی با بناهای تاریخی افغانستان، 1389ش، ص141؛محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.
- ↑ محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.
- ↑ . محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.
- ↑ محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.
- ↑ محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.
- ↑ مروى، عالم‌آراى نادرى، تهران، 1364ش، ج3، ص1129؛ محمدنادرخان، راهنماى قطغن و بدخشان، 1367ش، ص291. 21. محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.
- ↑ محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.
- ↑ گروتس باخ، جغرافیاى شهرى در افغانستان، 1368ش. ص101؛ ادریسی، نزهة المشتاق فى اختراق الآفاق، 1409ق. ج1، ص483؛ شمس بخارائى، تاریخ بخارا، خوقند و كاشغر، 1377ش، ص233.
- ↑ محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.
- ↑ محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.
- ↑ عابدوف، آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان، 1393ش، ص125.
- ↑ عابدوف، آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان، 1393ش، ص125.
- ↑ عابدوف، آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان، 1393ش، ص125.
- ↑ محمود، «امام صاحب»، وبلاگ افغانستان فردا.
منابع
- ادریسی، محمد، نزهة المشتاق فى اختراق الآفاق، بیروت، 1409ق.
- اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، المسالک والممالک، تهران، ایرج افشار، 1375ش.
- جفرسون، توماس، فرهنگ جغرافیاى تاریخى و سیاسى افغانستان، ترجمه عبدالله محمدی، تهران، عرفان، 1388ش.
- حدودالعالم من المشرق الی المغرب، ترجمۀ میرحسین‌شاه حسنیار، كابل، 1342ش.
- دولت‌آبادى، بصیر‌احمد، شناسنامۀ افغانستان، تهران، عرفان، 1382ش.
- شمس بخارایى، تاریخ بخارا، خوقند و كاشغر، تهران، محمداكبر عشیق، 1377ش.
- صدقی، محمد‌عثمان، شهرهای آریانا، کابل، بیهقی، 1354ش.
- عابدوف، داداجان، آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان، ترجمۀ بهرام امیر‌احمدیان، کابل، انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان، 1393ش.
- عظیمی، محمد‌عظیم، آشنایی با بناهای تاریخی افغانستان، کابل، فرهنگ، 1389ش.
- گروتس باخ، اروین، جغرافیاى شهرى در افغانستان، ترجمۀ محسن محسنیان، مشهد، آستان قدس، 1368ش.
- مارکوارت، ژوزف، وهرود و ارنگ، ترجمۀ داود منشی‌زاده، تهران، بنیاد افشار، 1368ش.
- محمدنادرخان، راهنماى قطغن و بدخشان، برهان‌الدین كوشككى، تهران، منوچهر ستوده، 1367ش.
- محمود، شاه محمود، «امام صاحب»، وبلاک افغانستان فردا، تاریخ درج مطلب: 25 دی‌ماه 1392ش.
- مروى، محمدكاظم، عالم آراى نادرى، تهران، محمدامین ریاحى، 1364ش.
- ناهض، محمد‌حكیم، قاموس جغرافیایى افغانستان، كابل، انجمن آریا دائرةالمعارف، 1956م.
- یمین، محمد‌حسین، افغانستان تاریخی، کابل، سعید، 1388ش.