امام صاحب
امام صاحب؛ منطقه‌ای تاریخی در شمال افغانستان.
امام صاحب، یکی از ولسوالی‌های (شهرستان‌های) تاریخی در ولایت (استان) کندوز در شمال افغانستان است. مردم این منطقه دارای سبک زندگی خاص خود هستند. جمعیت این ولسوالی از اقوام و مذاهب مختلف افغانستان تشکیل شده و دارای زندگی مسالمت‌آمیز هستند.
نامگذاری
امام‌صاحب تا دورۀ سلطان حسین میرزا، شاه تیموری هرات (849 - 885ش) به «ارهنگ» مشهور بوده است. بعد از تعمیر روضۀ حضرت امام صاحب توسط سلطان تیموری و پخش شایعۀ تعلق آن روضه، به سر حسین بن علی (نواده دختری پیامبر اسلام)، آن محل به ارهنگ حسین شهرت یافت. سپس به‌مرور زمان به حضرت امام و امام‌صاحب معروف شد. نام ولسوالی امروزی امام‌صاحب در کندوز، برگرفته از روضه‌ای است که در آن منطقه به همین نام شهرت دارد.[۱]
تاریخچه
نام و سابقۀ امام‌صاحب در منابع تاریخی به‌صورت‌هاى «آرْهَن»، «اَرهَنگ«، «اَهرَنگ» و «آرهَنگ» آمده است. این منطقه در تاریخ، سابقه‌ای طولانی دارد. این شهر در سال 330 قبل از میلاد توسط اسکندر بنا شده و شخصیت‌های رومی در آن نفوذ داشته‌اند. به‌خصوص که نام یکی از نزدیکان قیصر روم و نام یکی از نزدیکان گُشتاسپ بلخی (پادشاه زرتشتی بلخ) را «اَهرَن» ثبت کرده‌اند که بی‌ارتباط با نام سابق ولسوالی امام‌صاحب نیست.[۲]
نام امام‌صاحب اولین‌بار در زمان سلطان حسین میرزا (شاه تیموری هرات) در این محل مورد استفاده قرار گرفت. این شهر در سدۀ یازدهم هجری به امام‌صاحب شهرت داشت. امام‌صاحب در آن زمان بسیار آباد بود. مساجد و خانقاه بسیار داشت. در مدارس آنجا عدۀ زیادی به تحصیل مشغول بودند. [۳]
در دوران سلطنت احمدشاه ابدالى (1722-1773م) و جانشینان او، امراى محلى و مستقل ازبك اداره این منطقه را در دست داشتند. در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی، امام‌صاحب از شهرهاى تجارىِ قطغن و بدخشان محسوب می‌شد. در سال 1264ش این شهر از نظر وسعت با شهر قندوز (مرکز ولایت) برابرى می‌كرد. در جنگ‌هاى نیمۀ دوم همین سده، كه به تسلط كامل دولت افغانستان بر قسمت‌هاى جنوبىِ آمودریا انجامید، از رونق و جمعیت امام‌صاحب كاسته شد، به‌طورى كه در سال 1300ش در این شهر تنها 200 خانه وجود داشت و جمعیت شهر و 34 روستاى اطراف آن، در مجموع حدود پانزده هزار نفر بود. در اواخر قرن نوزدهم میلادی این مناطق به‌دست دولت مرکزی افغانستان افتاد.[۴]
جمعیت‌شناسی
در بین ولسوالی‌های کندوز، ولسوالی امام‌صاحب بیشترین جمعیت را دارد. بر اساس آمار اداره احصائیه و ریاست اداری ولایت کندوز، ولسوالی امام‌صاحب با 470000 نفر جمعیت، پرجمعیت‌ترین ولسوالی کندوز است. ساكنان این ناحیه ازبك، تاجیک، هزاره، ترکمن و پشتون هستند و به فارسى درى، ازبكى، ترکمنی و پشتو سخن می‌گویند.[۵]
موقعیت جغرافیایی
امام‌صاحب در مسیر جاده کندوز به شیرخان بندر، از شمال با کشور تاجیکستان، از غرب با السوالی قلعه‌زال، از شرق با ولسوالی خواجه‌غار و از جنوب با شهر کندوز ارتباط دارد. فاصلۀ امام‌صاحب با شهر کندوز 71 کیلومتر و با کابل 585 کیلومتر است. ارتفاع امام‌صاحب از سطح دریا از 350 متر تا 750 در نوسان است. امام‌صاحب دارای 1545 کیلومتر مربع مساحت و 124 روستا است.[۶]
اقتصاد
مالداری و زراعت: اقتصاد در امام‌صاحب برپایۀ زراعت و مالداری است اما تجارت نیز در زندگی مردم نقش داردیکی از امکانات با ارزش و حیاتی امام‌صاحب، بندر تجاری «شیرخان بندر» است. شیرخان بندر توسط «پل پنج» بر روی رودخانۀ «آمو دریا»، ارتباط افغانستان و تاجیکستان را برقرار می‌کند و بر اهميت اقتصادى کندوز مي‌افزاید. از افغانستان؛ میوۀ تازه، سِمِنت (سیمان)، قالین و سایر صنایع دستی به تاجیکستان صادر می‌شود و از آن طرف مواد نفتى، ساختمانی، صنایع دستی و مواد خوراکی وارد می‌شود. شاهراه شیرخان بندر- بغلان نیز شاهراه امنی است که نقشی اثرگذار در تقویت تجارت و افزایش عواید ملی افغانستان دارد.[۷]
امام‌صاحب به علت داشتن آب و هوای مناسب يک منطقۀ زراعتى است. بيشتر مردم آن، به زراعت و مالدارى اشتغال دارند. پسته، بادام و خربوزه به‌خصوص خربوزۀ عسقلانى (مشهور به قندک) امام‌صاحب شهرت دارند که به کابل و ساير ولايات و خارج از کشور نيز صادر مي‌شود. بیشتر زمین‌ها آبی و بخش کمی به شکل للمى (دیم) کشت مي‌شود. ٨٨ درصد اين منطقه را اراضى هموار و ١٢ درصد را کوهستانی و نیمه‌کوهستانی تشکیل داده است. زراعت این منطقه بیشتر پنبه، کنجد، گندم، جو، جواری (ذرت)، ارزن، ماش، نخود و برنج (شالى) است. گندم و برنج امام‌صاحب شهرت دارد و علاوه بر مصارف داخلی به دیگر ولایات نیز صادر می‌شود. کنجد و پنبه محصول درجه 1 امام‌صاحب هستند. سایر غلات، حبوبات، میوه‌ها و سبزى‌ها نیز در این ولسوالی کشت مي‌شود. برخی از اقلام کشاورزی امام‌صاحب چون پنبه در حجم زیاد صادر می‌شود. در این مناطق سبزیجات زیادی به عمل می‌آید.[۸]
در منطقۀ امام‌صاحب به‌دلیل وجود جنگل‌های طبیعی، میوه‌های زیادی به‌دست می‌آید. انگور، سیب، ناک، بهی، زردالو، شفتالو و آلبالو برخی از میوه‌جات باغ‌های امام‌صاحب است.[۹]
صنایع و تجارت: قالی امام‌صاحب مشهور است. از صنایع دستى نیز در گذشته، نمدمالى، بافتِ الچه (نوعى پارچه راه‌راه، مانند جاجیم)، كرباس، گلیم و ساخت جُل (پالان) رواج داشت؛ اما امروزه، برخی از صنايع دستى، جایگاه خود را از دست داده و برخی دیگر با تشویق برخی نهادهای اجتماعی، تولید می‌شود.[۱۰]
در امام‌صاحب مسگرى، زرگرى، پشمينه‌بافى و خامک‌دوزى، از صنايعى است که تعدادی از مردم در آن اشتغال دارند. گليم، دستکش، ژاکت، ليف، دستمال، چادر، لباس، شال سر، کلاه، پيراهن‌هاى مردانه و زنانه كه توسط زنان بافته مي‌شود، نه تنها در خانواده‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرد، بلکه به خارج از ولايت و حتى خارج از كشور نيز صادر مي‌شود. پوستين‌دوزى نيز يکى از صنايع مشهور منطقه است که از پوست حيواناتی که داراى پشم ثابت باشند دوخته مي‌شود. صنعت مسگرى در سال‌های اخیر گرچه به‌دلیل عدم توجه دولت، با ركود مواجه شده است اما مسگران اين منطقه نيز وسايل نجارى و ابزارآلات ديگر مانند بيل، کلنگ، تيشه، رنده، مارتول، جبل، ديگ، کاسه، آفتابه و لگن مي‌سازند. تاسیس مجتمع صنعتی پنبه پاک‌کنی و کارخانه روغن‌کشی که در زمان سردار محمدداوود (1352-1357ش) ساخته شد، منجر به توسعۀ کشاورزی شد. اين کارخانه، بعد از تنش‌ها و جنگ‌هاي سال 1370ش با ركود مواجه شد و درحال حاضر در آن حدود ٣٠٠ كارگر مشغول کارند و تنها روغن، كنجاره، پوستک و صابون توليد مي‌کند و پنبه را بسته‌بندی کرده و اين توليدات، به داخل و خارج از كشور صادر مي‌شود.[۱۱]
مراکز دینی و فرهنگی
مهم‌ترین مرکز دینی امام‌صاحب، روضه حضرت امام صاحب و مسجد آن است که سابقۀ طولانی در منطقه دارد. جَهَندَه حضرت امام صاحب، همه ساله در روز دهم نوروز با شرکت هزاران نفر از نقاط مختلف کشور، فرهنگيان و مقامات دولتى با شور و هلهله برافراشته مي‌شود. امام‌صاحب دارای برخی از امکانات فرهنگی است که از جملۀ آنها به کتابخانۀ دولتی امام‌صاحب می‌توان اشاره کرد.[۱۲]
امام‌صاحب رسانۀ مستقل چاپی ندارد. در امام‌صاحب یک رادیو وجود دارد که به «جیحون» مشهور است و در سال 1383ش تاسیس شده است. جیحون در حال حاضر 15 کارمند دارد.[۱۳]
معارف و آموزش
در ولایت کندوز بيش از ٣١٠ هزار شاگرد به شمول ١١٨ هزار دختر، توسط ٦٤٠٠ معلم در ٤٧٠ مکتب مشغول به تحصیل‌اند که بخشی از آنان از ولسوالی امام‌صاحب هستند. در این ولسوالی یک تربیت معلم نیز وجود دارد که تعداد 560 تن محصل در آن مشغول تحصیل‌اند. 250 تن از محصلین آن مرکز را زنان تشکیل می‌دهند که در لیسه‌های نسوان مشغول تدریس هستند.[۱۴]
گردشگری
زیارت امام‌صاحب از آثار دیدنی این ولسوالی است. بر اساس کتیبه موجود، این بنای تاریخی متعلق به سر حسین بن علی (نواده پیامبر اسلام) است که در قرن ششم هجری به این محل منتقل و دفن شده است. در امام‌صاحب چندین منطقۀ تاریخی به ثبت رسیده است که از جمله به روضۀ امام‌صاحب، قلعه مهرنگار، بالاحصار، کهنه قلعه و ساحۀ رباط می‌توان اشاره کرد. بالاحصار در پانصد متری مرکز ولسوالى واقع است که بیانگر دورۀ اسکندر و یا باختری است. ساحۀ رباط نیز در نیم کیلومتری بالاحصار امام‌صاحب قرار دارد و حدود پنج جریب زمین مساحت دارد. در اطراف ساحۀ رباط منازل مسکونی ساخته شده است.[۱۵]
در امام‌صاحب یک معبد بودایی در سال 1315ش کشف شد و چندین مجسمۀ کوچک و بزرگ مربوط به قبل از اسلام از آن به دست آمد. این آثار نشان می‌دهد که ولایت کندوز و به‌خصوص امام‌صاحب از مراکز مهم بودایی‌ها بوده است.[۱۶]
«دشت آبدان»، واقع در ولسوالی «امام‌صاحب» یکی از زیباترین و بکرترین دشت‌های ولایت کندوز و افغانستان است که مناظر زیبای آن در بهار هزاران تن را از مناطق مختلف افغانستان به سوی خود می‌کشاند. این دشت در ساحل جنوبی رودخانه آمو واقع شده و دارای مراتع بسیار خوبی برای چرای دام‌های کوچ‌نشینان است. امام‌صاحب به‌جز دشت آبدان، دارای مناظر زیبا و دیدنی است. باغ‌ها، آبدات تاریخی، دشت‌ها، سبزه‌زاران، رودها، چشمه‌ها و رودخانۀ آمو، منظره خوبی برای گردشگران است.[۱۷]
زیرساخت
از حدود سال 1330ش در مرکز این ولسوالی مکاتب ابتدایی و حمام‌های مدرن ساخته شده است. از حدود 1350ش با تأسیس کارخانۀ پنبه پاك‌كنى، كارخانۀ روغن‌كشى و توسعه كشاورزى مرتبط با این صنایع بر رونق شهر افزوده شد، به‌طورى كه در 1352ش جمعیت شهر به 90000 نفر و تعداد مغازه‌هاى بازار به 660 باب رسید. امام‌صاحب از امکانات اداری برخوردار است و بسیاری از وزارت‌خانه‌ها و ادارات دولتی در این منطقه، نمایندگی دارند. بازار امام‌صاحب از مهم‌ترین بازارهای شمال کشور است. آب و برق، سرک‌های (جاده) مواصلاتی، مکاتب، تربیت معلم، شفاخانه، چند مرکز صحی جامع، 3 مرکز صحی اساسی و ٤ مرکز سیار بهداشتی در امام‌صاحب خدمات بهداشتی عرضه می‌کنند. 30 پوستۀ صحی در سطح روستاها و قصبات ولسوالی وجود دارد. تعدادی داكتر، کارمند صحی و پرسونل خدماتی، رسماً در چارچوب صحت عامۀ اين ولسوالی كار مى‌كنند.[۱۸] با این وجود، کمیت و کیفیت امکانات، کافی و مناسب نیست.[۱۹]
پانویس
- ↑ رهیاب، «امام‌صاحب»، در دانشنامۀ هزاره، 1399ش، ص835.
- ↑ آکادمی علوم افغانستان، آریانا، 1386ش، ص727؛ جوزجانی، حدود العالم من المشرق الی المغرب، 1342ش، ص158.
- ↑ شمس بخارائى، تاریخ بخارا، خوقند و كاشغر، 1377ش، ص234.
- ↑ باخ، جغرافیاى شهرى در افغانستان، 1368ش، ص95؛ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، 1374ش، ج 1، ص362؛ نادرخان، راهنماى قطغن و بدخشان، 1367ش، ص15.
- ↑ رهیاب، «امام‌صاحب»، در دانشنامۀ هزاره، 1399ش، ص835.
- ↑ ناهض، قاموس جغرافیایى افغانستان، 1335ش، ص151؛ دولت‌آبادی، شناسنامۀ افعانستان، 1387ش، ص236.
- ↑ عظیمی، جغرافیای تاریخی افغانستان، 1391ش، ص255؛ آکادمی علوم افغانستان، آریانا، 1386ش، ص727.
- ↑ آکادمی علوم افغانستان، آریانا، 1386ش، ص728.
- ↑ آکادمی علوم افغانستان، آریانا، 1386ش، ص728.
- ↑ رهیاب، «امام‌صاحب»، در دانشنامۀ هزاره، 1399ش، ص835؛ نادرخان، راهنماى قطغن و بدخشان، 1367ش، ص57.
- ↑ رهیاب، «امام‌صاحب»، در دانشنامۀ هزاره، 1399ش، ص835.
- ↑ یمین، افغانستان تاریخی (فلسفه نامگذاری شهرها، شهرکها ، کوه‌ها و دریاهای افغانستان)، 1388ش، ص201.
- ↑ رهیاب، «امام‌صاحب»، در دانشنامۀ هزاره، 1399ش، ص835.
- ↑ رهیاب، «امام‌صاحب»، در دانشنامۀ هزاره، 1399ش، ص835.
- ↑ باخ، جغرافیاى شهرى در افغانستان، 1368ش، ص101؛ یمین، افغانستان تاریخی (فلسفه نامگذاری شهرها، شهرکها ، کوه‌ها و دریاهای افغانستان)، 1388ش، ص201.
- ↑ رهیاب، «امام‌صاحب»، در دانشنامۀ هزاره، 1399ش، ص835.
- ↑ رهیاب، «امام‌صاحب»، در دانشنامۀ هزاره، 1399ش، ص835.
- ↑ رهیاب، «امام‌صاحب»، در دانشنامۀ هزاره، 1399ش، ص835.
- ↑ رهیاب، «امام‌صاحب»، در دانشنامۀ هزاره، 1399ش، ص835؛ آکادمی علوم افغانستان، آریانا، 1386ش، ص727.
منابع
- آکادمی علوم افغانستان، آریانا، کابل، ریاست دایرة المعارف، 1386ش.
- باخ، اروین گروتس، جغرافیاى شهرى در افغانستان، ترجمه محسن محسنیان، مشهد، آستان قدس رضوی، 1368ش.
- جوزجانی، حدود العالم من‌المشرق الی‌المغرب، ترجمه میرحسین‌شاه، كابل، بی‌نا؛ 1342ش.
- دولت‌آبادی، بصیراحمد، شناسنامۀ افعانستان، تهران، عرفان، 1387ش.
- رهیاب (بلخی)، حسین، «امام‌صاحب»، در دانشنامۀ هزاره، کابل، بنیاد دانشنامه، 1399ش.
- شمس بخارایى، تاریخ بخارا، خوقند و كاشغر، تهران، چاپ محمداكبر عشیق، 1377ش.
- عظیمی، محمد‌عظیم، جغرافیای تاریخی افغانستان، کابل، خراسان، 1391ش.
- غبار، غلام‌محمد، افغانستان در مسیر تاریخ، تهران، عرفان، 1374ش.
- نادرخان، محمد، راهنماى قطغن و بدخشان، تهران، موسسه فرهنگی جهانگیری، 1367ش.
- ناهض، محمد‌حکیم، قاموس جغرافیایى افغانستان، کابل، انجمن آریانا دایرة المعارف، 1335ش.
- یزدى، شرف‌الدین على، ظفرنامه: تاریخ عمومى مفصل ایران در دوره تیموریان، تهران، چاپ محمد عباسى، 1336ش.
- یمین، محمد‌حسین، افغانستان تاریخی (فلسفه نامگذاری شهرها، شهرکها، کوه‌ها و دریاهای افغانستان)، کابل، بی‌نا، 1388ش.