ایام فاطمیه

ایام فاطمیه، روزهایی معین برای عزاداری شیعیان به‌مناسبت شهادت فاطمه زهرا.

شیعیان در ماه‌های قمری جمادی‌الاولی و جمادی‌الثانیه به‌مناسبت شهادت فاطمه زهرا، دختر پیامبر اسلام، چندین روز به سوگواری می‌پردازند. این روزها در فرهنگ شیعیان، به «ایام فاطمیه» شهرت یافته است و با آداب‌ورسوم ویژه‌ای، گرامی داشته می‌شود.

مفهوم‌شناسی

واژه عربی «ایام» در فارسی به‌معنای روزها است. «ایام فاطمیه» به روزهای احتمالی درگذشت فاطمه، دختر حضرت محمد، گفته می‌شود. درگذشت حضرت فاطمه را برخی منابع تاریخی، هفتادوپنج روز و برخی نودوپنج روز بعد از رحلت پیامبر خدا، اعلام کرده‌اند. مطابق این گزارش‌های تاریخی، سیزدهم جمادی‌الاولی و سوم جمادی‌الثانیه، روزهای احتمالی شهادت فاطمه زهرا است که در فرهنگ سوگواری شیعیان، به فاطمیه اول و دوم معروف شده‌اند.

تعداد روزهای فاطمیه

در احادیثی از امام علی و امام رضا آمده است که مؤمنين در شادي ما شاد و در عزاي ما عزادار باشند. شیعیان با تکیه بر این دسته از روایات، در شهادت فاطمه زهرا سوگواری می‌کنند و مراجع تقلید شیعیان نیز در کمیت و کیفیت عزاداری، شیوۀ رایج نزد شیعیان را تأیید کرده‌اند. بسیاری از شیعیان، سیزدهم تا پانزدهم جمادی‌الاولی را «فاطمیه اول» و سوم تا پنجم جمادی‌الثانیه را «فاطمیه دوم» می‌دانند. در برخي از مناطق نیز، فاطميۀ اول را پنج روز و فاطميۀ دوم را نیز پنج روز در نظر می‌گیرند.

اهداف اقامه عزا در ایام فاطمیه

پژوهشگران در آیین سوگ فاطمی، اهداف زیر را مورد توجه قرار داده‌اند:

1. گسترش آموزه‌های اسلام و معارف اهل‌بیت؛
2. عدالت‌جویی و حق‌طلبی؛
3. ترویج سبک زندگی فاطمی؛
4. تقویت معنویت در جامعه؛
5. ارتقاء بینش دینی.

ایام فاطمیه در ادوار و جوامع مختلف

1. در روایات آمده است که امام علی هنگام دفن حضرت فاطمه محزون بود و اشک بر گونه‌هایش جاری شد. امام صادق نیز به یاد شهادت حضرت فاطمه عزاداری می‌کرد و آن‌قدر گریه می‌کرد که دستمال، محاسن و سینه او از اشک، تر می‌شد.
2. در دوران بعد از ائمه، عزاداری شیعیان برای فاطمه زهرا در مناطقی از جمله مصر، دمشق، بغداد، الرمله و عَکّا، گزارش شده است. در دولت‌های آل‌بویه در عراق، حمدانیون در سوریه و فاطمیون در مصر که مذهب شیعه گسترش یافت، فرهنگ عزاداری ویژۀ آنان نیز توسعه یافته بود.
3. در ایران، رونق رسمی ایام فاطمیه، در دوره قاجاریه به‌ویژه در عهد ناصرالدین‌شاه، ثبت ‌شده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، با پیشنهاد آیت‌الله وحید خراسانی و اعلام سوم جمادی‌الثانی به‌عنوان تعطیل رسمی، ایام فاطمیه از رونق بیشتری برخوردار شده است. در این ایام مردم در شهرهای مختلف ایران از جمله شهر قم، به سوگواری پرداخته و برخی از مراجعِ تقلید در قالب دسته‌های عزاداری به‌سمت حرم فاطمه معصومه پیاده‌روی می‌کنند.
4. در عراق از جمله در حوزه علمیۀ نجف، شیعیان در ایام فاطمیه، سوگواری می‌کنند. آخوند خراسانی، نقش برجسته‌ای در برپایی آیین سوگواری فاطمیه دوم داشته است. شیعیان عراق، بر اساس نقلی که شهادت فاطمه را ۴۰ روز بعد از رحلت پیامبر دانسته، در هشتم ربیع‌الثانی نیز عزاداری می‌کنند.
5. عزای فاطمه زهرا در ایام فاطمیه در کشورهایی چون دانمارک، آمریکا، نیجریه، کانادا، انگلیس، استرالیا، آلمان، پاکستان و مرکز اسلامی امام‌ علی در استکهلم سوئد به‌ویژه در فاطمیه دوم اقامه می‌شود.
6. در افغانستان، از دوره ابوالقاسم بابر (851ـ861ق) تا عهد شاه محمود دُرانی (نیمه سدۀ سیزدهم هجری)، شیعیان در مراسم خود از آزادی برخوردار بودند، اما در دوره‌های بعد از آن تعامل حکومت‌ها با شیعیان یکسان نبوده و فراز و فرود داشته است. در سال‌های اخیر، سوگواری ایام فاطمیه در شهرهای مختلف افغانستان از جمله مزارشریف، بامیان، دایکندی و کابل با تأکید بر حفظ وحدت مسلمانان، برگزار می‌شود.

مقدمات مراسم

1. جمع شدن هیئت‌امنا و یا تشکیل یک کارگروه برای برنامه‌ریزی و مدیریت مراسم؛
2. تدارک و تهیه امکانات مالی مورد نیاز برای برپایی مراسم؛
3. هماهنگی و دعوت از روحانیِ سخنران، مداح، نوحه‌خوان و اطلاع‌رسانی برای شرکت در مراسم؛
4. تمیز کردن، فرش کردن، آماده‌سازی دستگاه صوتی و آراسته کردن مساجد، حسینیه‌ها، منابر و یا خیمه‌ها با پوستر و پرچم‌های سیاه فاطمی همراه با رونوشته‌هایی از آیات و روایات مناسبتی؛
5. تهیه لباس مشکی، شال و یا پرچم عزا و پوشیدن آنها در هنگام شرکت در مراسم فاطمیه؛
6. آمادگی‌ مساجد و یا تعیین انتظامات مراسم و نیز افرادی برای خدمات و پذیرایی.

محتوای برنامه‌ها

1. سخنرانی؛ ذکر فضائل و معارف اهل‌بیت، احکام اسلامی، اخلاق، اعتقادات، مسائل سیاسی و اجتماعی با تأکید بر سیره فاطمی؛
2. مدیحه‌سرایی، ذکر دعای توسل و مصیبت‌خوانی؛ تبیین سیره، اخلاق و رفتار فاطمه همراه با شرح واقعه شهادت او؛
3. مرثیه‌سرایی و نوحه‌خوانی در رثای شهادت فاطمه زهرا همراه با سینه‌زنی، زنجیرزنی و هم‌خوانی؛
4. منقبت‌خوانی که در آن مداح یا مدیحه‌سرا یک عصایی از یک موسفید به‌دست گرفته، بین مستمعان راه رفته و اشعار جانسوزی را با آهنگ دل‌انگیزی می‌خواند. این رسم ویژه افغانستان بوده و در دیگر کشورها دیده نمی‌شود.
5. راه‌انداختن دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی در سطح شهر تا یک مکان مذهبی چون حرم امامان، امام‌زاده‌ها، مساجد جامع و یا در مسیر بین دو مسجد و تکیه‌خانه هیئت‌ها؛
6. اجرای تعزیه، شبیه‌خوانی و نمایش‌های مناسبتی در برخی از کشورها و شهرها؛
7. برگزاری همایش‌ها و نشست‌های علمی و تخصصی در راستای ترویج و تقویت فرهنگ فاطمی در برخی کشورها و شهرها؛
8. توزیع غذای نذری، چای، حلوا، شیرچای، شله شیرین و گوشت‌کوچه؛
9. برپایی موکب‌ها و اماکنی آراسته برای تبلیغ آموزه‌های اسلامی، پخش صوت و تصویر مراسم سوگواری، اطعام و توزیع نوشیدنی‌ها برای رفع تشنگی؛
10. برپایی نمایشگاه‌هایی با عنوان کوچه بنی‌هاشم و خانه فاطمه زهرا با نمایی از بقیع، غدیرخم و فدک، در برخی از کشورها و در برخی از شهرهای ایران مانند تهران و قم.
11. ذاکرخوانی و دیباچه‌خوانی؛ قبل از سخنران اصلی، فردی در پله اول منبر قرارگرفته و شعر کوتاهی می‌خواند که به آن ذاکر می‌گویند و یا فردی بر منبر بالا می‌رود، اندکی موعظه نموده و روضه می‌خواند که به آن دیباچه‌خوان گویند. این فرهنگ بیشتر بین شیعیان افغانستان رایج است.

منابع

• «آداب و رسوم مردم افغانستان در عزاداری اباعبدالله الحسین»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1395ش.
• «آمادگی دو هزار مسجد و حوزه علمیه جهت برگزاری ویژه‌برنامه‌های ایام فاطمیه»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 17 اسفند 1394ش.
• «آمادگی هیئت‌های مذهبی جهت فضاسازی محیطی ویژه ایام فاطمیه»، وب‌سایت حلقه وصل، تاریخ درج مطلب: 24 آذر 1400ش.
• ابن‌اثیر، على بن محمد جزرى، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1385ق.
• ابن شهرآشوب، محمد بن علی‌، مناقب آل ابی‌طالب ، قم، علامه، 1379ق.
• «ارتقای بینش دینی مردم هدف اصلی برنامه‌های ایام فاطمیه»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: 8 اسفند 1394ش.
• انصاری زنجانی، اسماعیل، الموسوعه الکبری عن فاطمه الزهراء، قم، دلیل ما، 1429ق.
• «الأيّام الفاطميه أو موسم الأحزان الفاطميه»، شبکه الکفیل العالمیه، تاریخ درج مطلب: 18 ژانویه 2016.
• «ایام فاطمیه فرصت تقویت روح معنویت است»، خبر لنده، تاریخ درج مطلب: 9 فروردین 1393ش.
• «ایام فاطمیه»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 5 دی 1401ش.
• «برگزاری مراسم فاطمیه در اروپا و استرالیا»، وب‌سایت شورای جهانی مراکز شیعی، تاریخ بازدید: 8 دی‌ماه 1401ش.
• «پیاده‌روی و عزاداری دو تن از مراجع تقلید در قم»، وب‌سایت تابناک قم، تاریخ درج مطلب: 10 اسفند 1395ش.
• «ترویج سبک زندگی فاطمی از اهداف برگزاری مراسم‌های ایام فاطمیه»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 3 دی‌ماه 1401ش.
• «ترویج و تبیین سیره فاطمه از اهداف برگزاری مراسمات فاطمیه»، شبکه اطلاع‌رسانی دانا، تاریخ درج مطلب: 9 اسفند 1394ش.
• جوادی، قاسم و موسوی، سید محمدجمال، «مراسم عاشورا در کابل» مجله شیعه‌شناسی، س12، ش45، 1393ش.
• خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایه الکبری، بیروت، مؤسسه ‌البلاغ، ۱۴۱۹ق.
• حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1409ق.
• حسام‌مظاهری، محسن، فرهنگ سوگ شیعی، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.
• «دسته عزاداری فاطمیه همراه با پیاده‌روی آیت‌الله وحید خراسانی» خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 6 دی‌ماه 1401ش.
• «سخنرانی و خطابه؛ شاخص‌ترین برنامه ایام فاطمیه»، خبرگزاری بین المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: 24 فروردین 1393ش.
• «سومین نمایشگاه کوچه‌های بنی‌هاشم در قم برپا شد/ ساخت ماکت بقیع قبل از تخریب»، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: 25 اسفند 1392ش.
• «سیزدهمین نمایشگاه کوچه‌های بنی‌هاشم - فاطمیه 1401»، وب‌سایت موسسه ریحانه النبی، تاریخ بازدید: 28 بهمن 1401ش.
• سیف، سید مهدی، «تاریخچه رسم‌الخط قرآن و سیر و تحول آن»، رشد آموزش معارف اسلامی، شماره 44، 1388ش.
• غلامی، یوسف، «فرهنگ القاب فاطمه»، مجله فرهنگ کوثر، شماره 8، 1376ش.
• «فاطمیه اول و دوم چند روز است؟»، وبسایت پاسخ‌گویی به سؤالات دینی: هدانا، تاریخ درج مطلب: 14 دی 1399ش.
• فتحی، علی‌اشرف، «نگاهی تاریخی به ایام فاطمیه»، فصلنامه شهر قانون، سال دوم، شماره پنجم، ۱۳۹۲ش.
• قاضی، عبدالجبار بن احمد، تثبیت دلائل النبوه، مصر، دارالمصطفی، ۱۴۲۷ق.
• «گرامی‌داشت ایام فاطمیه در مزار شریف»، وب‌سایت شیعه نیوز، تاریخ درج مطلب: 1 اسفند 1395ش.
• «گزارش تصویری/ مراسم عزاداری ایام فاطمیه در اقصی نقاط دنیا»، وب‌سایت علمی تخصصی فاطمه زهرا، تاریخ بازدید: 8 دی 1401ش.
• لطفی، فاطمه، «ایام فاطمیه و مناسک شکل‌یافته پیرامون آن»، فصلنامه شهر قانون، شماره ۵، بهار ۱۳۹۲ش.
• «ماجرای تعطیل شدن روز شهادت حضرت زهرا»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 2 اردیبهشت 1391ش.
• «مجلس ایران تعطیلی سالروز شهادت حضرت فاطمه زهرا را تصویب کرد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1378ش.
• مجلسی، محمدباقر، مرآه العقول في شرح أخبار آل الرسول‌، تهران، دارالکتب اسلامیه، 1404ق.
• «مراسم عزاداری ایام فاطمیه در افغانستان برگزار شد»، بشارت‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1392ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 28 بهمن 1401ش.
• مفید، محمد بن محمد، الامالی، قم، كنگره شيخ مفيد، 1413ق.
• «نوحه و روضه‌خوانی ایام فاطمیه» فلاح: پایگاه نشر و تبلیغ قرآن کریم و معارف اهل بیت، تاریخ درج مطلب: 24 فروردین 1392ش.