تقویت مثبت

تقویت مثبت؛ تثبیت رفتار مطلوب با پاداش‌دادن و تشویق‌کردن.

تقویت مثبت شامل همۀ موارد ستایش‌ها، تمجیدها، تشکرها، جایزه و یا پاداش‌ها در برابر رفتار مطلوب دیگران است. روش تقویت مثبت از سوی افراد مختلف به‌خصوص والدین، مربی، معلم و یا مدیر یک مجموعه و سازمان بسیار استفاده می‌شود. با این‌حال در صورت استفادۀ نادرست از روش تقویت مثبت، نه‌تنها تأثیر مثبتی نخواهد داشت بلکه ممکن است اثر معکوس بگذارد.

مفهوم‌شناسی

تقويت‌كنندۀ مثبت، محرکی است كه وقتى به رفتار یک فرد اضافه مى‌شود، احتمال تكرار آن رفتار را افزايش مى‌دهد. مانند اين‌كه فرد كارى انجام بدهد و به خاطر انجام آن كار پول دريافت كند؛ اما اگر آن محرک موجب افزایش رفتار نشود، هر چند برای دیگران لذت‌بخش باشد، اما نسبت به آن فرد تقویت‌کننده نیست.

واژۀ پاداش و تقویت مثبت در بسیاری موارد به صورت مترادف استفاده می‌شوند با این‌حال یکسان نیستند، زیرا پاداش در برابر کاری است که برای آن زمان و انرژی مصرف شده، اما تقویت‌کننده همیشه چنین نیست.

کاربردها

۱- یادگیری دانش‌آموزان

بعضی پژوهش‌ها نشان داده که روش تقویت مثبت نتایج مؤثرتری نسبت به روش تنبیه در یادگیری دانش‌آموزان داشته است.

۲- تقويت مثبت‌نگری در فرد

در یک مطالعه برای حذف رفتار منفی‌نگری و ايجاد رفتار مثبت‌نگری از روش تقویت مثبت استفاده شد به این‌صورت که در صورت مثبت حرف‌زدن، به او توجه شده (تقویت مثبت) اما در صورت منفی‌نگری به او توجهی نمی‌شد. در طول چند هفته، از منفی‌نگری به طور قابل ملاحظه‌ای کم شده و صحبت‌ها مثبت شد.

۳- رفتار خلاقانه

بعضی مطالعات نشان داده که از طریق تقویت مثبت می‌توان خلاقیت را در کودکان افزایش داد. در یک آزمایش هربار که کودکان با مکعب‌ها به طور خلاق بازی می‌کردند معلم آنها را با تشویق‌کردن تقویت می‌کرد، اما زمانی که بچه‌ها دوباره همان ساختمان را می‌ساختند معلم واکنشی نشان نمی‌داد. نتایج نشان داد با این روش می‌توان خلاقیت را در بچه‌ها افزایش داد.

۴- بهبود رفتارهای اجتماعی در کودکان عقب‌ماندۀ ذهنی

روش تقویت مثبت در بهبودی رفتار اجتماعی کودکان با عقب‌ماندگی ذهنی نتایج مثبتی نشان داده است. در یک آزمایش، پژوهشگران در ازای بازی با جمع و دادن توپ به دیگر هم‌بازی‌ها، کودکان با عقب‌ماندگی ذهنی را تشویق کرده و پاداش می‌دادند، اما در صورت بازی غیراجتماعی، پاداشی دریافت نمی‌کردند. بعداز مدتی رفتار اجتماعی آنها بهبود یافت.

۵- عادت مکیدن انگشت

در یک مطالعه برای درمان کودکانی که مشکل عادت مکیدن انگشت داشتند از روش تقویت مثبت استفاده شد و نتایج نشان از کاهش چشمگیر عادت مکیدن انگشت داشت.

۶- رسیدن به اهداف

توصیۀ بعضی محققان این است که اهداف بلندمدت را به اهداف کوتاه‌مدت روزانه، هفتگی و ماهانه تقسیم کرده و با روش تقویت مثبت، انگیزۀ رسیدن به هدف اصلی را تقویت کرد.

شرایط و چگونگی استفاده از تقويت مثبت

۱- تعریف روشن از رفتار مطلوب

لازم است رفتاری که قصد تقویت آن است به روشنی تشخیص داده و تعریف شود.

۲- تعریف رفتارهای نامطلوب

محققان توصیه کرده‌اند که رفتار نامطلوبی که قصد کاهش آن است تعریف شود تا در صورت وقوع رفتار نامطلوب به‌طور اشتباهی تقویت نشود.

۳- شناسایی تقویت‌کننده

از آنجا که تقویت‌کننده‌ها بر افراد مختلف تأثیرات متفاوتی دارند، لازم است فرد قبل از ارائۀ تقویت‌کننده، اطلاعات لازم را کسب کند تا مطمئن شود تقویت‌کننده تأثیر لازم را بر رفتار او خواهد داشت. یک راه برای آگاهی از تأثیر تقویت‌کننده، کشف فعالیت‌های مورد علاقه از طریق مشاهدۀ فعالیت‌های روزانۀ فرد است.

۴- فوریت تقویت

تقویت بلافاصله بعداز رفتار مطلوب اهمیت دارد. تأخیر باعث کاهش اثر تقویت می‌شود. اگر تأخیر در تقويت‌کننده اجتناب‌ناپذیر است می‌توان از تقویت‌کننده‌های کلامی و مانند آن برای پر کردن خلأ استفاده کرد. برای مثال معلم در پایان هر روز به دانش‌آموزان موفق ستاره دهد و در آخر هفته با جمع ستاره‌ها تقویت‌کنندۀ اصلی ارائه می‌شود.

۵- حذف تقویت رفتارهای نامطلوب

برای تأثیر تقویت‌کننده، لازم است رفتارهای نامطلوب شناسایی شده و تقویت کننده‌های آن حذف شده و یا حداقل کاهش یابد.

۶- تعمیم تقویت‌کننده برای موقعیت‌های مختلف

برای بیشترین کارآمدی تقویت‌کننده، لازم است که تقویت در موقعیت‌های مختلف صورت گیرد. برای مثال، معلم، والدین، برادر و خواهرها، مربی و دیگر افراد مرتبط، رفتار هدف را تقویت کنند.

۷- توجه به تفاوت‌های فردی

لازم است در تقویت مثبت به تفاوت‌های فردی افراد توجه کرده و پاداش برای تلاش آنها داده شود نه موهبت‌های ذاتی.

۸- پاداش برای رفتار باشد

توصیۀ محققان این است که در تقویت، پاداش به خاطر عمل فرد باشد، همچنین فرد بداند برای چه کاری مورد تشویق و پاداش قرار گرفته است.

۹- امکان تکرار

همچنین در انتخاب تقویت‌کننده لازم است دقت شود که امکان تکرار استفاده از تقویت‌کننده وجود داشته باشد.

۱۰- تناسب تشويق و عمل

برای اینکه تقویت مثبت اثر مطلوب داشته باشد، لازم است تناسب ميانِ عمل و ميزان تقویت مراعات شود.امام علی ستايش‌ بيش از شايستگي را موجب تملق و چاپلوسي دانسته است.

انواع تقویت‌کنندۀ مثبت

تقویت‌کننده‌های مثبت دارای انواع مختلفی بوده که تفکیک آنها از یکدیگر و تشخیص موقعیت برای استفاده از هرکدام ضرورت دارد.

بعضی از تقویت‌کننده‌ها عبارت است از:

۱- تقویت‌کننده‌های نخستین

تقویت‌کننده‌هایی مانند آب، غذا، هوا و خواب که نیازهای فیزیولوژیکی انسان را برطرف می‌کنند.

۲- تقویت‌کننده‌های شرطی

تقویت‌کننده‌هایی که در اصل خاصیت تقویت‌کنندگی ندارند، اما بر اثر مجاورت با تقویت‌کننده‌های نخستین، خاصیت تقویتی پیدا کرده‌اند مانند نمره و مدرک.

۳- تقویت‌کننده‌های اجتماعی

تقویت‌کننده‌هایی که به‌وسیلۀ دیگران و در یک موقعیت اجتماعی به فرد داده می‌شود مانند توجه‌کردن، لبخند زدن و اظهارات محبت‌آمیز.

محدودیت‌های استفاده از روش تقویت مثبت

از آنجا که روش تقویت مثبت به کمک شرایط خارجی یک رفتار را در فرد ایجاد می‌کند مانند دارویی است که لازم است پس از مدتی از او گرفته شود تا تنها با انگیزه‌های درونی رفتار کرده و نیازی به تقویت مثبت نباشد. در صورت بی‌توجهی به محدودیت‌ها و استفادۀ افراطی از این روش، نه تنها به رشد فرد کمکی نخواهد کرد بلکه بر ضد انگیزه‌های درونی او عمل خواهد کرد. از این‌رو لازم است که به تقویت انگیزه‌های درونی فرد برای عمل توجه شود تا در آینده بدون تقویت عمل کند. برای این کار لازم است که تقویت گاه به گاه و نه دائمی باشد.

محققان پیشنهاد داده‌اند که استفاده از روش تقویت، در طول زمان دریافت کاهش ‌یابد. برای مثال اگر روز اول بعد از هر رفتار مطلوب تقویت دریافت می‌کرد بعد از مدتی بعد از هر سه رفتار مطلوب، یک تقویت دریافت کند، سپس بعد از هر پنج رفتار، تقویت دریافت کند و به همین ترتیب برنامۀ دریافت تقویت کم می‌شود.

تقویت مثبت در آموزه‌های دینی

در آموزه‌های دین میان رفتار شایسته با ناشایست تفاوت گذاشته شده و با روش‌های مختلف، رفتارهای شایسته در جامعه تقویت می‌شود. روایات اسلامی، پاداش برای کارِ نیکِ نیکوکاران را بر حاکمان لازم دانسته و آن‌را موجب زیاد شدن اشتیاق به کار نیک و بازداشتن خطاکاران از عمل ناپسند دانسته است. همچنین توصیۀ امام علی به منصوبان خود این بود که کارهای نیک مردم را تحسین کنند تا آنها با قوت بیشتری عمل نیک انجام دهند و موجب ترغیب بی‌عملان به کار و تلاش شود. همچنین در آموزه‌های دینی، رفتاری که موجب تقویت مثبت شده بیان می‌شود. برای مثال در قرآن کریم پس از مدح رسول خدا دلیل آن را خلق عظیم ذکر کرده و یا ضمن تحسین حضرت ایوب، علت آن را أَوّاب بودن وی برشمرده است. از سوی دیگر آموزه‌های دینی به‌گونه‌ای تربیت می‌کند تا افراد تمام دارایی خود را از فضل پروردگار دانسته و آن را در مسیر رضایت الهی و خدمت به نیازمندان به‌کار گرفته، و حتی در خلأ تقویت مثبت، رفتار نیکو داشته باشند. برای نمونه امام علی در روايتی توصیه کرده که ناشکری دیگران در مقابل کار نیک تو، سبب بی‌رغبتی به کار نیک نشود. این آموزه در فرهنگ و گفتار عامیانه نیز انعکاس یافته که شعر

تو نیکویی کن و در دجله انداز

که ایزد در بیابانت دهد باز

از جمله موارد آن است.

از این‌رو برخلاف بعضی نظریات دانشمندان غربی که تنها از طریق عوامل بیرونی و مادی مانند افزایش پاداش سعی می‌کنند بهره‌وری نیروی کار را در جامعه افزایش دهند، در فرهنگ دینی، مؤمنان با انگیزههای درونی، در مقابل همۀ دستورات الهی احساس تعهد کرده و برای رسیدن به محبت الهی کار را نیکو و محکم انجام داده و بهره‌وری را افزایش می‌دهند.

ابزارهای تقویت مثبت در آموزه‌های دینی

بعضی ابزارهای تقویت مثبت در آموزه‌های دینی عبارت است از:

۱- تحسین کردن

تحسين موجب زنده‌شدن شخصیت و دل‌گرم شدن برای ادامۀ کارهای نیک است. در روایتی نقل شده که هر وقت امام سجاد کودکان را در حال علم‌آموزی می‌دیدند، تحسین کرده و آفرین می‌گفتند.

۲- تشکر

تشکر از فرد نیکوکار، احتمال تکرار آن کار نیک و نیز انجام رفتارهاى نوع‌دوستانه را در جامعه افزایش می‌دهد. در فرهنگ دینی بر تشکر کردن بسیار تأکید شده و بعضی روایات تشکر از مخلوقات را شرط تشکر از نعمت‌های پروردگار دانسته است و افرادى را كه از ديگران تشكر نمى‌كنند، شديداً مورد نكوهش قرار داده است.

۳- اعلام رضایت

اعلام رضايت از شیوه‌های تقویت مثبت رفتار بوده که ضرورت دارد پدر و مادر، آموزگار و مربي، نسبت به كودك و نوجوان و یا حتی مدیر نسبت به كارمندان یک سازمان، در صورت مشاهدۀ رفتار شایسته، اعلام رضایت کنند. خداوند در قرآن کریم در بعضی موارد رفتارهای شایسته را با اعلام رضایت تأیید و تقویت کرده است.

۴- دعا کردن

از شيوه‏‌هاي تقویت مثبت رفتار نیک دیگران که در آموزه‌های دینی بیان شده، دعا كردن است كه موجب آرامش روان فرد بوده و او را به ادامه‌دادن رفتار شايسته مصمم مي‌کند. برای مثال سفارش قرآن كريم به پيامبر اكرم این است که پس از دریافت صدقه از مردم، براي آنها دعا كند.

۵- پاداش‌دادن

پاداش‌‏ها بسیار گوناگون بوده و می‌تواند مادي يا غيرمادي باشد. قرآن کریم پاداش هر کار نیک دیگران را احسان در حق او بیان کرده است.

۶- اظهار محبت

یکی از شیوه‌های تقویت مثبت، اظهار محبت در برابر رفتار نیک دیگران است. در قرآن كريم از اين شيوه براي تربيت و تثبیت رفتار شایسته بسیار استفاده شده و به نیکوکاران، متقیان، عدالت‌ورزان، بردباران، توبه‌کنندگان و پاکیزگان اظهار محبت شده است.

منابع

• قرآن کریم.
• ابراهیمی، نسرین، رابطۀ یادگیری خودتنظیمی و اهمال‌کاری با تشویق در مدرسه بر دانش‌آموزان مقطع متوسطه، تهران، هورین، چ۲، ۱۴۰۲ش.
• توده رنجبر، محسن و عراقی، فاطمه، «بررسی تأثیر تشویق در افزایش یادگیری دانش‌آموزان»، مجله پیشرفت‌های نوین در روان‌شناسی، علوم تربیتی و آموزش و پرورش، دورۀ ۱، شمارۀ ۶، ۱۳۹۷ش.
• «جايگاه اتقان در عمل و محكم‌کاری در تعاليم اسلامي»، وب‌سایت دفتر حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید:۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
• حائری شیرازی، محی‌الدین، راه رشد، قم، دفتر نشر معارف، چ۱، ۱۴۰۲ش.
• خامنه‌ای، سيدعلی، «مؤمن واقعی در مقابل همه احکام خدا احساس تعهد می‌کند»، پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آيت‌الله‌ خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۱تیر ۱۳۹۴ش.
• خامنه‌ای، سيدعلی، «بیانات در دیدار مسئولان وزارت امور خارجه و سفرا و کارداران جمهوری اسلامی ایران»، پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آيت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۱ مرداد ۲۳۶۹ش.
• ساکیانی، زهرا و قاسمی، مجتبی، «دلالت‌های نظریه انتخاب عقلانی در تصمیم‌گیری‌های قضات»، دانشنامه حقوق اقتصادی، شمارۀ ۲۲، ۱۴۰۱ش.
• سعدی، مشرف‌الدین مصلح بن عبدالله، مثنویات، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۳۱ فروردین ۱۴۰۳ش.
• سیف، علی‌اکبر، تغییر رفتار و رفتار درمانی نظریه‌ها و روش‌ها، تهران، دوران، چ۱۸، ۱۳۹۲ش.
• شجاعی، محمد صادق، روان‌شناسی در قرآن و حدیث، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چ۲، ۱۳۹۸ش.
• شعبانی، حسن، مهارت‌های آومزشی و پرورشی، تهران، سمت، چ۲، ۱۳۹۴ش.
• ضیایی مقدم، پریسا و دیگران، «اثربخشی رفتاردرمانی در کنترل عادت مکیدن انگشت در کودکان»، مجله دانشکده پزشکی اصفهان، دورۀ ۲۵، شمارۀ ۸۷، ۱۳۸۶ش.
• فيض‌الاسلام اصفهانی، على‌نقى، نهج البلاغه، تهران، سازمان چاپ و انتشارات فقیه، ۱۳۶۸ش.
• كليني، محمد بن یعقوب، الكافي، تهران، دارالكتب الإسلامية، چ۴، ۱۴۰۷ق.
• مجلسی، محمّد باقر، بحار الأنوار، لبنان، مؤسسة الوفاء، چ۲، ۱۴۰۳ق.
• محدثی، جواد، «تشويق از دیدگاه اسلام و روایات»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۵فروردین ۱۳۹۵ش.
• میلتن برگر، ریموند، شیوه‌های تغییر رفتار، ترجمه علی فتحی آشتیانی و هادی عظیمی، آشتیانی، تهران، سمت، چ۱۴، ۱۳۹۱ش.
• نجفی‌پور، فرشاد، روش‌های اصلاح رفتار، تهران، نسل نو اندیش، چ۱، ۱۳۸۶ش.
• هاشملو، جعفر، «شيوه‏هاي تشويق در اسلام»، وبلاگ روان‌شناسی هاشملو، تاریخ درج مطلب: ۳۰ فروردین ۱۳۹۶ش.