خلاقیت کودک
خلاقیت کودک؛ شکوفایی استعدادهای ذاتی کودک.
خلاقیت در کودک، مقوله‌ای ذاتی است که بروز و ظهور آن نیازمند تقویت و پرورش است؛ پرورش خلاقیت تا بازۀ سنی مشخصی سبب افزایش قدرت خلاقیت در کودک می‌شود. خلاقیت کودک در خانه، مهدکودک و مدرسه، با انجام دادن فعالیت‌هایی همچون انواع بازی‌ها، کشیدن نقاشی، ساخت کاردستی و قصه‌گویی می‌تواند پرورش یابد.
مفهوم‌شناسی
خلاقیت در لغت به معنای آفریدن و به‌وجود آوردن است[۱] و در اصطلاح، مجموعه فرآیندهای ذهنی و شخصیتی فرد است که منجر به تولید و آفرینش صورت‌های جدید می‌شود. هر کودکی توانایی‌ها و استعدادهای بالقوه‌ای دارد که با فراهم‌سازی زمینۀ شکوفایی آنها، خلاقیت در زندگی شکل می‌گیرد.[۲]
ویژگی‌های کودکان خلاق
روانشناسان میزان و کیفیت خلاقیت در کودکان را به یک میزان و یک نوع نمی‌دانند و جهت شناسایی کودکان خلاق، ویژگی‌ها و نشانه‌های آنان را اینگونه بیان می‌کنند:
میل به زیبایی و شناخت آن، شناسایی مسئله‌ها و سعی در حل آنها، میل به مخاطره، تمایل به چالش با بزرگترها، عادت به بررسی منابع مختلف، مشاهدۀ دقیق اشیاء، اشتیاق به صحبت دربارۀ کشف شده‌ها با دیگران، ایجاد رابطه میان چیزهای در ظاهر بی‌ارتباط، نشان دادن نشاط و هیجان خود از کشف چیزی، پرسش بسیار از اطرافیان، طرح سؤال‌های عجیب، اقدام مستقلانه، شهامت در سخن، دقت‌نظر داشتن، میل به کشف احتمالات و یادگیری از طریق ابتکار شخصی.[۳]
روش‌های پرورش خلاقیت در کودک
روش‌های پرورش خلاقیت را همان شیوه‌های موجود برای تقویت هوش دانسته‌اند که با برانگیختن حس بینایی، شنوایی، لامسه، تغییر در متغیرها و انجام آزمایش می‌توان خلاقیت کودک را پروراند.[۴] مهارت‌های لازم جهت تقویت خلاقیت، تقویت ارتباطات و کار گروهی، استدلال منطقی و پرورش قدرت تفکر، خیال‌پردازی و پرورش ایده و اجرای کار عملی به‌صورت فردی است.[۵] روانشناسان، پرورش قدرت خلاقیت را تا ده سالگی مؤثر می‌دانند؛ اما پس از آن، قدرت خلاقیت کاهش می‌یابد.[۶] استعداد کودکان در محیط خانه، مهدکودک و مدرسه با انجام دادن فعالیت‌هایی مانند؛ انواع بازی‌ها، نقاشی، قصه‌گویی و قصه‌سازی و کاردستی شکوفا می‌شود.
خلاقیت کودکان در خانه
والدین در ارتباط خود با کودک و در محیط خانه می‌توانند نقش مؤثری در تقویت خلاقیت کودک ایفا کنند از جمله مواردی که والدین در ارتباط با کودک باید لحاظ کنند، عبارت است از:
- صحبت کردن با کودک همراه با صبر و حوصله؛
- گوش کردن خیلی جدی به گفته‌های کودک؛
- تشویق به کنجکاوی و ابراز شادمانی از موفقیت کودک؛
- کمک به کودک جهت اعتماد به توانایی‌های خود؛
- ایجاد اعتمادبه‌نفس برای پی بردن به ارزش ذاتی خود؛
- پذیرش بدون قید و شرط و ایجاد حس امنیت؛
- ایجاد فرصت انتخاب و تصمیم‌گیری؛
- زمینه‌سازی فضا جهت به‌دست آوردن حس قدرت و عزت‌نفس؛
- یادآوری استعدادهای ذاتی کودک و تشویق به داشتن ایده‌های نو؛
- قرار دادن کودک در فضایی برای کسب تجربه، آزمایش و فعالیت‌های علمی؛
- عدم موفقیت در تجربه‌ها را تعبیر نکردن به شکست؛ [۷]
- قصه‌گویی و برقراری ارتباط دو سویه میان قصه‌گو و کودک.[۸]
خلاقیت کودکان در مهدکودک
کودک در دوران پیش‌دبستانی 4 تا 5 ساله است در این دوره پرورش خلاقیت در کودک را منوط به انجام بازی‌های مختلف و کسب برخی مهارت‌ها دانسته‌اند؛ به‌گونه‌ای که مربی نظاره‌گر فعالیت‌های کودک بوده و در صورت لزوم به‌صورت غیرمستقیم مداخله می‌کند. مبنای یادگیری در این دوران بر مدار کودک می‌چرخد و هر گونه فعالیتی که با اشتیاق دانش‌آموزان مواجه نشود، اثری در خلاقیت نخواهد داشت. کودک در قالب بازی با وسایل چوبی، فلزی و پارچه‌ای، مفاهیمی مانند اندازه، رنگ، وزن و شکل را می‌آموزد و برای کسب تجربه همزمان از دست و فعالیت ذهنی بهره می‌برد و چیستی اشیاء و تضادها را می‌آموزد.[۹]
خلاقیت کودکان در مدرسه
ابتدا تصور بر این بود که خلاقیت امری ذاتی است و نمی‌توان آن را آموزش داد؛ اما امروزه دانشمندان معتقدند که این موهبت به نوعی در اختیار همگان قرار دارد و در صورت پرورش آن افزایش می‌یابد.[۱۰] معلمان می‌توانند با به‌کارگیری روش‌هایی، تفکر خلاق و حل مسئله را به کودکان بیاموزند و دانش‌آموزان را از چارچوب تفکر یکنواخت و متعارف نظام آموزشی خارج سازند.[۱۱] از جمله فعالیت‌هایی که برای پرورش کودکان در مدرسه بیان شده و معلمان می‌توانند آن را اجرا کنند، عبارت است از:
- معلم نام اشیاء مختلف را ببرد و دانش‌آموزان کارکرد آن را بیان کنند؛
- معلم سؤالاتی که پاسخ خاصی ندارند، بپرسد و پاسخ‌های خلاقانه را تشویق کند؛
- معلم چند کلمه را ارائه کند و از دانش‌آموزان بخواهد که مطلب طنز کوتاهی بنویسند؛
- مربی جملات نیمه‌کامل را بیان کند تا دانش‌آموزان آن را کامل کنند؛
- معلم کلاس را گروه‌بندی کند و از هر گروهی بخواهد که کاردستی آدم‌فضایی بسازند؛
- معلم تصویری از اشیاء رسم کند تا دانش‌آموزان ارتباط ظاهری آن را با موجودی زنده کشف کنند؛
- معلم داستان کوتاهی به دانش‌آموزان ارائه دهد تا آنها آن را اجرا کنند؛
- معلم طرحی ارائه کند تا دانش‌آموزان با گِل رس و خمیربازی آن را بسازند؛
- معلم از دانش‌آموزان بخواهد که به‌صورت گروهی داستانی بسازند.[۱۲]
انواع بازی‌ها
بازی بخشی از فرآیند خلاقیت است. کودکانی که خلاقیت دارند، با توجه به شرایط مکانی و امکانات موجود، نحوۀ بازی را تغییر می‌دهند، بازی‌های جدید طراحی و قوانینی بر آن وضع می‌کنند.[۱۳] از جمله بازی‌هایی که برای پرورش خلاقیت کودکان پیشنهاد کرده‌اند:
- بازی با ماکارونی و ساخت شکل و بستن نخ به آن؛
- بازی نور و آینه؛
- بازی آغشته کردن سبزی‌ها و دست یا پا به گواش و ایجاد اثر آن بر کاغذ؛
- بازی تفکیک حبوبات مختلف از هم و انداختن هر کدام در یک بطری خاص؛[۱۴]
- بازی با عروسک‌های نمایشی، حرکت دادن و صحبت با آنها؛
- ساخت شکل‌های مختلف با سنگ و رنگ‌آمیزی آنها؛[۱۵]
- لمس اشیاء با چشمان بسته؛
- خمیربازی؛
- پانتومیم‌بازی.[۱۶]
نقاشی
استفاده از ترسیم نقاشی با موضوع آزاد می‌تواند خلاقیت کودک را افزایش دهد؛ اما در جایی که کودک به رسم تصاویر تکراری بسنده کرد، از روش موضوع‌محور بدون اعمال محدودیت برای کشیدن نقاشی می‌توان استفاده کرد. استفاده از روش تکمیلی برای نقاشی در ابتدای شروع به یادگیری، می‌تواند مؤثر واقع شود اما در ادامۀ رشد کودک، تأثیر معکوسی در خلاقیت ایجاد می‌کند.[۱۷]
موانع پرورش کودک خلاق
منع کودک از خیال‌بافی و سرکوب کنجکاوی‌های او از موانع پرورش خلاقیت در کودکان است.[۱۸]
کلاس‌ها و دوره‌های پرورش خلاقیت کودکان
برای افزایش خلاقیت کودکان، دوره‌ها و کلاس‌هایی به‌صورت حضوری، آنلاین و آفلاین وجود دارد، که در بازه‌های سنی مختلف، مهارت‌های متنوعی را به کودکان می‌آموزد؛ این مهارت‌ها شامل تقویت هماهنگی حواس پنج‌گانه، ایجاد تمرکز، نقاشی خلاق و دیگر مهارت‌ها است.[۱۹]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ خلاقیت.
- ↑ رئوف‌مقدم، راهبردهای نو در آموزش روانشناسی از کودکی تا نوجوانی، 1389ش، ص69 و 71.
- ↑ کاکیا و دیگران، نگرشی دیگر به خلاقیت و نوآوری، 1387ش، ص33-35.
- ↑ رئوف‌مقدم، راهبردهای نو در آموزش روانشناسی از کودکی تا نوجوانی، 1389ش، ص69.
- ↑ «توضیحات دورۀ آموزشی پرورش خلاقیت با روش SAFE»، وب‌سایت ایواند.
- ↑ جمالی فیروزآبادی و دیگران، «تأثیر روش‌های آموزش نقاشی بر افزایش خلاقیت کودکان»، 1389ش، ص110.
- ↑ رئوف‌مقدم، راهبردهای نو در آموزش روانشناسی از کودکی تا نوجوانی، 1389ش، ص69-71.
- ↑ رادبخش و دیگران، «اثربخشی بازی و قصه‌گویی بر افزایش خلاقیت کودکان»، 1392ش، ص181.
- ↑ اوبالاسی و حسینی‌نسب، «بررسی تأثیر آموزش روش مونته‌سوری بر خلاقیت کودکان پیش‌دبستانی 4 و 5 سالۀ شهر تبریز»، 1393ش، ص84 و 95 و 96.
- ↑ رادبخش و دیگران، «اثربخشی بازی و قصه‌گویی بر افزایش خلاقیت کودکان»، 1392ش، ص180.
- ↑ کاکیا و دیگران، نگرشی دیگر به خلاقیت و نوآوری، 1387ش، ص12.
- ↑ رادبخش و دیگران، «اثربخشی بازی و قصه‌گویی بر افزایش خلاقیت کودکان»، 1392ش، ص183-184.
- ↑ جعفری و دیگران، «تأثیر بازی در افزایش خلاقیت کودکان پیش‌دبستانی در مهدکودک»، 1393ش، ص58-59.
- ↑ حیدری، «نه بازی فوق‌العاده برای تقویت خلاقیت کودکان»، وب‌سایت bestkid.
- ↑ «بازی‌هایی برای تقویت خلاقیت در کودکان»، وب‌سایت salamsch.
- ↑ «17 ایدۀ بازی‌های پرتحرک و خلاقانه برای کودکان در خانه»، وب‌سایت رایاد.
- ↑ جمالی فیروزآبادی و دیگران، «تأثیر روش‌های آموزش نقاشی بر افزایش خلاقیت کودکان»، 1389ش، ص109-110.
- ↑ رئوف‌مقدم، راهبردهای نو در آموزش روانشناسی از کودکی تا نوجوانی، 1389ش، ص72.
- ↑ «دورۀ پرورش خلاقیت کودک»، وب‌سایت stideas.
منابع
- «17 ایدۀ بازی‌های پرتحرک و خلاقانه برای کودکان در خانه»، وب‌سایت رایاد، تاریخ بازدید: 10 بهمن 1401ش.
- اوبالاسی، آناهیتا و حسینی‌نسب، سید داود، «بررسی تأثیر آموزش روش مونته‌سوری بر خلاقیت کودکان پیش‌دبستانی 4 و 5 سالۀ شهر تبریز»، نشریۀ علمی پژوهشی آموزش و ارزشیابی، سال هفتم، شمارۀ 28، زمستان 1393ش.
- «بازی‌هایی برای تقویت خلاقیت در کودکان»، وب‌سایت salamsch، تاریخ بازدید: 10 بهمن 1401ش.
- «توضیحات دورۀ آموزشی پرورش خلاقیت با روش SAFE»، وب‌سایت ایواند، تاریخ بازدید: 5 بهمن 1401ش.
- جعفری، اصغر و دیگران، «تأثیر بازی در افزایش خلاقیت کودکان پیش‌دبستانی در مهدکودک»، علوم رفتاری (ابهر)، شمارۀ 19، بهار 1393ش.
- جمالی فیروزآبادی، محمود و دیگران، «تأثیر روش‌های آموزش نقاشی بر افزایش خلاقیت کودکان»، تحقیقات روانشناختی، شمارۀ 7، پاییز 1389ش.
- حیدری، میلاد، «نه بازی فوق‌العاده برای تقویت خلاقیت کودکان»، وب‌سایت bestkid، تاریخ درج مطلب: 10 اسفند 1399ش.
- «دورۀ پرورش خلاقیت کودک»، وب‌سایت stideas، تاریخ بازدید: 5 بهمن 1401ش.
- دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ خلاقیت، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 5 بهمن 1401ش.
- رادبخش، ناهید و دیگران، «اثربخشی بازی و قصه‌گویی بر افزایش خلاقیت کودکان»، نشریۀ ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، دورۀ دوم، شمارۀ 4، 1392ش.
- رئوف‌مقدم، لیلا، راهبردهای نو در آموزش روانشناسی از کودکی تا نوجوانی، تهران، فرهنگ سبز، 1389ش.
- کاکیا، لیدا و دیگران، نگرشی دیگر به خلاقیت و نوآوری، تهران، بین‌الملل، 1387ش.