بازی‌های قوم بلوچ

بازی‌های قوم بلوچ؛ بازی‌ها و سرگرمی‌های رایج در میان قوم بلوچ.

بازی‌های قوم بلوچ، همچون دیگر بخش‌های فرهنگ این قوم، از تنوع زیادی برخوردار است و در مناسبت‌ها و رده‌های سنی مختلف انجام می‌شود. بازی‌های سنتی قوم بلوچ با توجه به سابقۀ طولانی در فرهنگ این مردم، می‌تواند جنبه‌های زیادی از فرهنگ این مردم را بازگو کند. این بازی‌ها دارای کارکرد اجتماعی در حفظ و انتقال فرهنگ به نسل آینده بوده و زمینه‌ساز اجتماعی‌کردن کودکان و زندگی مسالمت‌آمیز می‌شود.

جایگاه اجتماعی

بازی‌های سنتی مردم بلوچ با نام «بلوچی‌گوازی»، ریشه در فرهنگ این قوم دارد. مردم بلوچ به‌رغم پراکندگی در کشورهای مختلف، به کمک عواملی مانند بازی‌های سنتی، هویت قومی و فرهنگی خود را حفظ می‌کنند و روز دوم مارس را به‌عنوان روز جهانی فرهنگ بلوچ در کشورهایی که بلوچ‌ها حضور دارند، گرامی می‌دارند. بازی‌های سنتی و متنوع مردم بلوچ، امروزه نیز در جامعۀ بلوچ از اهمیت بالایی برخوردار است و در اوقات فراغت، دورهمی‌های کوچک و بزرگ و مناسبت‌های مختلف، وسیلۀ سرگرمی، نشاط و صمیمیت مردم بلوچ است.

انواع بازی‌ها

بازی‌های سنتی مردم بلوچ به‌دلیل بی‌نیازی از هزینه و امکانات زیاد، طرف‌داران بسیاری دارد. معروف‌ترین این بازی‌ها عبارت‌اند از:

کلاه‌چل‌چل

این بازی گروهی با یک عدد کلاه بین دو تیم چهار یا پنج‌نفره در ردۀ سنی جوانان و نوجوانان پسر زیر نظر داور، در فضای باز، در اوقات فراغت و دورهمی‌ها، برگزار می‌شود. در این بازی، تیم‌ها دو طرف دایره‌ای با قُطر یک‌و‌نیم متر و با فاصلۀ پنج قدمی می‌ایستند. داور که در کنار کلاه قرار دارد، شماره‌ای از تیم مهاجم و مدافع را با صدای بلند می‌خواند. شخص مدافع در کنار کلاه قرار می‌گیرد و با زدن دست و پا مانع ربودن کلاه می‌شود، اما شخص مهاجم برای ربودن کلاه تلاش می‌کند. اگر بدون آن‌که حریف بدن او را لمس کند، کلاه را به تیم خود برساند برنده است و حریف او حذف می‌شود و در صورت برخورد ضربۀ مدافع به مهاجم، مهاجم سوخته و از بازی حذف می‌شود و افراد گروه مدافع نیز جابه‌جا می‌شوند. این بازی تکرار می‌شود تا این‌که تمام افراد یک تیم، از بازی خارج شوند. جایزه گروه برنده سوارشدن بر دوش اعضای گروه بازنده است.

چل‌بازی

این بازی بین دو گروه پنج‌نفرۀ مردانه، در داخل آب رودخانه، دریا و یا استخرزیر نظر یک داور، با یک قطعه چوب 5 تا 10 سانتی‌متر، اجرا می‌شود. دو گروه در دو طرف آب قرار می‌گیرند. داور چوب را در داخل آب در وسط دو تیم می‌اندازد و افراد هر دو تیم، با شناکردن تلاش می‌کنند خود را به چوب رسانده و آن را پیدا کنند و با نشان دادن آن به دیگران آن را به محل تعیین شده برسانند. اعضای تیم حریف با پاشیدن آب از پیشروی او جلوگیری می‌کنند. هر گروه که تکه‌چوب را به مقصد برساند، برندۀ بازی است.

3. کاتلی

این بازی بین دو گروه حداکثر 6 نفری مردانه انجام می‌شود. چند خط موازی با فاصلۀ 3 متری به ‌نام «کشک» و یک خط متقاطع به نام «توکی» روی سطح زمین کشیده می‌شود. خط‌ها توسط اعضای یک گروه محافظت می‌شود. اعضای گروه دوم با چالاکی و مهارت باید از خطوط به‌گونه‌ای عبور کنند و به جای اصلی برگردند که بدن آنها با بدن اعضای تیم حریف تماس نگیرد. اگر یک نفر موفق شود تمام تیم برنده می‌شود. تیم برنده با کسب امتیاز می‌تواند بازی را دوباره آغاز کند.

4. بازی پشت‌مه‌پشت

بازی پشت‌مه‌پشت بین دو گروه مردانه با اعضای مساوی در اوقات فراغت و مراسم‌های شاد، انجام می‌شود. افراد یک گروه، در حالی‌که پشت‌به‌پشت هم چسپیده‌اند، یک دایره تشکل می‌دهند. اعضای تیم دیگر که آغازگر بازی هستند، با سرعت دور آنها حرکت می‌کنند و در یک فرصت مناسب تلاش می‌کنند تا تک‌به‌تک اعضای گروه حریف را از دایره خارج کنند. آنها با حمایت از یکدیگر اگر موفق به خارج‌کردن تمام اعضای حریف شدند، برنده می‌شوند.

5. بوتگ

این بازی بین دو گروه حداکثر 4 نفری نوجوانان و جوانان پسر با 6 یا 8 عدد سیبل که از قسمت پهن شاخۀ خرما درست می‌کند و به آن کپتک می‌گویند، انجام می‌شود. سیبل‌ها در دو ردیف و با فاصلۀ 20 متر پشت سرهم قرار داده می‌شوند. برای آغاز بازی قرعه‌کشی صورت می‌گیرد. گروه آغازگر تک‌به‌تک سیبل‌های دوطرف را با سنگ هدف قرار می‌دهد و اگر همۀ آنها را سرنگون کرد، برنده و حق آغاز مجدد بازی را دارد و در صورت شکست، گروه حریف وارد عمل می‌شود.

6. توتن‌سواری

توتن یک قایق محلی است که در گذشته مردم بلوچ از آن به‌منظور انتقال دام، علوفه و ماهی‌گیری در تالاب‌ هامون و رودخانه‌ها استفاده می‌کردند. بازی توتن‌سواری یک بازی مردانه است که در مناسبت‌های مختلف برگزار می‌شود. این بازی با بحران خشک‌سالی، رو به زوال است. ابزار بازی، توتن (وسیله‌ای شبیه قایق) است که از توتک خشک (نی‌ مخصوص) ساخته می‌شود و با یک پاروی دراز (پچو) هدایت می‌شود. در این بازی هر توتن‌سوار با پارو زدن تلاش می‌کند که خود را زودتر به خط پایان برساند. در مناسبت‌های خاص، جایزۀ این بازی یک رأس گوسفند است.

7. کَپَگ

این بازی بین دو گروه پنج یا شش نفری نوجوانان و جوانان، انجام می‌شود. در آغاز یک دایره‌ای روی زمین بازی ترسیم می‌کنند بعد سرگروه‌ها بهترین‌های گروه خود را وارد زمین بازی می‌کنند. بازیکنان با دست از انگشت یک پای خود می‌گیرند و با تنه زدن به بازیکنان گروه حریف، رقابت شروع می‌شود. کسی که بر زمین بیفتد از بازی خارج می‌شود و تیم حریف امتیاز می‌گیرد.

8. چوب‌بازی

این بازی در فضای باز توسط زنان و مردان جداگانه و گاهی مشترک انجام می‌شود. چوب‌بازی در مراسم‌ عروسی و جشن‌ تولد، با دهل، ساز و نفری دو تکه چوب بازی می‌شود. گروه بازیکنان، دایره‌ای تشکیل می‌دهند و هریک دو چوب به‌ دست می‌گیرند؛ سپس بازی با نوای دهل و ساز و حرکات منظم و آرام آغاز می‌شود و با تند شدن آهنگ حرکات بازی‌کنان نیز سریع می‌شوند. بازکنان دو قدم به جلو و قرار دادن دو چوب به‌شکل ضرب‌در در مقابل و یک قدم به عقب با بازی‌کن پشت سر خود نیز بازی می‌کنند و یک‌بار به دور خود می‌چرخند. در این بازی امتیاز خاص وجود ندارد.

9. کیچ‌زور

بازی کیچ‌زور به صورت گروهی میان دو گروه با اعضای 6 تا 8 نفری جوانان و نوجوانان پسر و یک سرگروه که به اصطلاح محلی به آن «سراستادک» می‌گویند، به‌طور معمول در شب‌های مهتابی با ابزار بازی کیچ (قطعۀ کوچک استخوان یا چوب و سنگ)، بازی می‌شود. شیوۀ امتیازگیری به این صورت است که اعضای هر گروه با فاصلۀ 8 الی 10 متر از محل ایستادن سرگروه‌ها می‌ایستند و یکی از سرگروه‌ها کیچ را به طرف بازیکنان پرتاب می‌کند. بازیکنان تلاش می‌کنند کیچ را پیدا کرده و به سرگروه خود برسانند، اما اعضای گروه رقیب مانع آن می‌شوند. در جریان بازی، بازیکنان کیچ را به هم‌گروه‌های خود می‌دهند تا بازیکن قوی آن را به سرگروه برساند. عضو هرگروه که موفق به رساندن کیچ به دست سرگروه خود شد، آن گروه برنده می‌شود. جایزۀ این بازی سوار شدن بر پشت بازیکنان تیم بازنده است که بلوچ‌ها به آن کِفتیکه می‌گویند.

10 ‌کَبَدی

این بازی گروهی، بین دو گروه 6 نفره نوجوانان و جوانان، در زمین 5 تا 12 متری بازی می‌شود. در آغاز دو گروه در دو طرف خطی که از وسط زمین کشیده شده، می‌ایستند. یک نفر از گروه آغازگر، وارد زمین حریف می‌شود و کلمۀ کَبَدی را با صدای بلند تکرار می‌کند و بدون قطعی نفس تلاش می‌کند تا به زمین خود برگردد اما اعضای تیم حریف تلاش می‌کنند، مانع برگشتن او شوند. اگر نفس شخص مهاجم قطع شود از بازی خارج می‌شود و اگر دست او به یکی از اعضای گروه حریف برخورد کند و او نتواند او را بگیرد، فردی که دست مهاجم به او برخورد کرده، باید زمین بازی را ترک کند.

11. کشتی‌کج‌گردان

این بازی مردانه بدون محدودیت سنی، میان دو شخص در یک میدان خاکی برگزار می‌شود و محدودیت زمانی ندارد. کشتی‌گیران، با پوشیدن لباس محلی، شال را در کمر می‌بندند و با گرفتن از شال کمر حریف، به زورآزمایی می‌پردازند. هرکدام که موفق شد حریف را بر زمین نشاند، برندۀ بازی می‌شود. به‌طور معمول جایزۀ برندۀ این بازی یک رأس گوسفنداست.

12. لگوش

لگوش به‌شکل گروهی 5 تا 20 نفری نوجوانان مرد، در میان نخلستان‌ها در اوقات فراغت، با تکه‌چوب 80 الی 100 سانتی‌متر، انجام می‌شود. ابتدا همۀ افراد جمع می‌شوند و با شمارش اعداد 10، 20 تا 100، یک نفر را به‌عنوان گرگ انتخاب می‌کنند. بعد یک نفر آن تکه‌چوب را به سمتی پرتاب می‌کند تا بتواند گرگ را از نخل‌ها دور کند. در زمان رفتن گرگ به سمت چوب، دیگر افراد با چالاکی از درخت‌های خرما بالا می‌روند. گرگ تلاش می‌کند با زدن چوب، مانع پایین‌آمدن آنها شود. اگر شخصی موفق به پایین‌آمدن روی زمین و گفتن لگوش شود، به‌معنای پیروزی گروه در مقابل گرگ است و بازی از سر گرفته می‌شود؛ اما اگر گرگ موفق شود قبل از پایین آمدن شخصی را مورد ضرب چوب قرار دهد، پیروز است و نقش گرگ به شخصی که مورد ضرب قرار گرفته، داده می‌شود.

13. تیت

این بازی بین دو گروه 5 الی 8 نفری جوانان و نوجوانان بلوچ، در زمین مربع یا دایره‌ای بازی می‌شود. دراین بازی یک گروه به‌نام گرگ، مانع ورود اعضای گروه حریف در زمین بازی می‌شود و اگر یک نفر از گروه حریف وارد زمین شود و کلمۀ تیت را بگوید، تمامی اعضای گروه آزاد و بازی به نفع آنها ادامه پیدا می‌کند و اگر کسی نتواند وارد زمین شود، بازی به نفع تیم گرگ تمام می‌شود و جای گروه‌ها عوض می‌شود.

14. شترسواری

شتر در فرهنگ بلوچ، حیوانی نجیب و نماد صبر، بردباری، رزق و برکت است. بازی شترسواری علاوه بر رقابت، نمایشگاه شتر نیز محسوب می‌شود. این رقابت جمعی، بدون محدودیت سنی و جنسیتی برگزار می‌شود. هر شرکت‌کننده، سوار بر شتری که با انواع گل‌های نخی و صنایع دستی تزیین شده، تلاش می‌کند که مسافت تعیین شده را زودتر از حریفان طی کند.

15. خسوخسو

این بازی میان دو گروه 6 نفری مردانه در یک زمین مستطیل شکل که هر نیمۀ آن 8 الی 10 متر است، در دونیمۀ 20 دقیقه‌ای، بازی می‌شود. در دو طرف زمین، یک خط مربع یک‌متری به نام «اته» وجود دارد و یک گروه به‌عنوان مهاجم وگروه دیگر به‌عنوان مدافع بازی را آغاز می‌کنند. گروه مدافع دارای یک سردار است که با پیشانی‌بند مشخص می‌شود. اعضای هر گروه در حالی‌که شصت پای خود را در دست دارند، به‌منظور تسخیر هدف (اته) حرکت می‌کنند. گروه مهاجم برای بیرون کردن سردار تیم حریف نیز تلاش می‌کنند. در صورتی‌که دست سردار از شصت پا رها شود، گروه مدافع بازنده است و بازی باید از نو آغاز شود. اگر این فرد عضو عادی باشد، فقط همان عضو از بازی خارج می‌شود.

16. دلکی/ نشانه

این بازی با دو گروه پنج‌نفره مردانه و بدون محدودیت سنی، با یک قطعه‌چوب در حدود 20 سانتی‌متر و یک قطعه چوب یک‌متری، انجام می‌شود. ابتدا چاله‌ای به عرض 20 سانتی‌متر روی زمین ایجاد می‌کنند. اعضای گروه اول در فاصلۀ 10 متر با فاصلۀ یک متری پشت سرهم قرار می‌گیرند. تیم حریف چوب 20 سانتی را به‌گونه‌ای داخل چاله می‌گذارد که نصف آن داخل و نصف دیگر آن بیرون چاله قرار گیرد. بعد یک نفر با چوب یک‌متری به آن ضربه وارد می‌کند تا به هوا پرتاب شود بعد با ضربۀ دیگر آن را به سمت حریف پرتاب می‌کند. اگر تیم حریف آن را در هوا بگیرد برنده می‌شود و الا بازی از نو آغاز می‌شود.

17. اشکاتلی

این بازی میان دو گروه 4 یا 5 نفری جوانان و نوجوانان پسر، بازی می‌شود. در این بازی، 6 الی 8 خانه به ابعاد 5 متر مربع در دو ردیف، یک راه‌رو طولی و 4 یا 5 راه‌رو عرضی با عرض 50 سانتی‌متر، روی زمین ترسیم می‌شود. سرگروه گروه مدافع به نام دوره‌گرد می‌تواند در راه‌رو طولی و راه‌رو اول عرضی تردد کند، اما باقی اعضا فقط در راه‌روهای ردیف دو تا پنج حق تردد دارند. سرگروه‌ گروه ‌مهاجم با اجازۀ مدافعان وارد خانۀ اول می‌شود و به دنبال آن یک یا دو بازی‌کن با تشخیص سرگروه، به‌هدف سرگرم کردن مدافعان وارد خانه‌ها می‌شوند تا با عبور از سد مدافعان، خود را به آن‌سوی خانه‌ها رسانده و دوباره برگردند. در صورت عبور و برگشت تمام بازیکنان بدون برخورد با مدافعان، برنده‌اند، اما اگر یکی از بازیکنان توسط مدافعان زده شود، بازی متوقف و جای گروه‌ها تغییر می‌کند.

18. هلاری

این بازی بین دو گروه با اعضای مساوی و یک سرگروه که به آن ماتوکان می‌گویند، با توپی از برگ خرما و دستک چوب، بازی می‌شود. در این بازی، دو دایره در میدان بازی با فاصلۀ 100 متر ترسیم می‌شود. گروه‌ آغازگر، داخل دایره و اعضای گروه حریف در میدان قرار می‌گیرند. یک عضو گروه میدان، توپ را برای گروه آغازگر می‌اندازد و اعضای آن گروه توپ را با دستک چوب می‌زند. هر نفر حق یک‌بار زدن را دارد اگر دستک به توپ نخورد، بازی‌کن می‌سوزد و داخل دایره می‌ماند تا توپ توسط هم‌گروه او به فاصلۀ دورتر انداخته شود. در این صورت فرد سوخته تلاش می‌کند خود را به مقصد رسانده و به مبدأ برگردد. اگر برنگردد منتظر فرصت بعدی همان جا می‌ماند. اگر حریف توپ را در هوا بگیرد، امتیاز محسوب می‌شود.

کارکردها

الف) فردی

کارشناسان براین نظراند که بازی‌های سنتی علاوه بر سرگرمی و ایجاد شور و هیجان، در پرورش جسم و ایجاد آرامش روانی هم اثرگذار است. این گونه از بازی‌های سنتی در تقویت دوندگی و سرعت با یک‌پا یا دوپا، افزایش توان جسمی، تمرکز حواس، نگهداری و مسؤلیت‌پذیری، افزایش حس همکاری، قدرت هدف‌گیری، توان حرکت در آب، بالارفتن مهارت سوارکاری، زورآزمایی، قدرت تخمین، هوشیاری، افزایش توان دید چشم، استقامت و جسارت، ایجاد تعادل و هماهنگی در عمل، آشنایی با محدودیت و تنگناها، پرورش قوای ذهنی و هوش‌آزمایی، تأثیر قابل توجه دارند.

ب) اجتماعی

این بازی‌ها در کنار کارکردهای شخصی، موجب تقویت و حفظ انسجام اجتماعی، انتقال میراث فرهنگی به نسل‌های آینده، حفظ هویت و زبان آنها می‌شود. همچنین باعث غنی‌سازی اوقات فراغت، زمینه‌سازی برای دورهمی‌های فامیلی و عمومی و در نهایت زمینه‌ساز زندگی مسالمت‌آمیز و امنیت اجتماعی می‌شود.

منابع

• «آشنایی با بازیهای بومی سیستان و بلوچستان»، وبسایت روزنامۀ هم‌شهری، تاریخ درج مطلب: 25 دی 1398ش.
• «آشنایی با بازی‌های بومی سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت مجلۀ پاورست، تاریخ درج مطلب: 12 اسفند 1398ش.
• اربابی، اسحاق، «بازی لموشت یا لگوش یا آنجالسکی»، وبلاگ بازی‌های بومی و محلی بلوچستان، تاریخ درج مطلب: 9 آذر 1394ش.
• «بازیهای قومی بلوچی رو به فراموشی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 31 شهریور 1395ش.
• «بازی‌های بومی و محلی، ابزاری برای انسجام اقوام و تقویت امنیت مناطق مرزی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 مهر 1392ش.
• «بازی‌های بومی و محلی حلقه ارتباط نسل‌های مختلف»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 اردیبهشت 1397ش.
• «بازیهای محلی سیستان و بلوچستان»، پایگاهخبری عالیگرد، تاریخ درج مطلب: 19 بهمن 1401ش.
• «بازی لموشت یا لگوش یا آنجالسکی»، وبلاگ بازیهای بومی و محلی بلوچستان، تاریخ درج مطلب: 19 آبان 1394ش.
• بلوچ‌زهی، محمد، «فصلی برای طنازی و تاخت و تاز زیبا شتران بلوچ»، وبلاگ سرزمینم بلوچستان، تاریخ درج مطلب: 27 مهر 1390ش.
• «توتن‌سواری ورزش مفرح بومی محلی سیستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 24 بهمن 1391ش.
• «توتن (قایق) یکی از صنایع دستی سیستان دریاچه هامون چشم‌انتظار حیات دوباره آن است»، باشگاه خبری خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 11 شهریور 1395ش.
• «چوب‌بازی‌ بلوچ‌ها سبک سیستانی»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 23 آبان 1402ش.
• «رقص چوب سیستان»، وب‌سایت ایران توریسم، تاریخ درج مطلب: 26 بهمن 1400ش.
• «روحیه نشاط و شادابی با بازی‌های بومی محلی»، خبرگزار جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 11 مهر 1397ش.
• «روزجهانی فرهنگ بلوچ»، خبرگزاری علم و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1402ش.
• «سیستان و بلوچستان مسابقه شترسواری زنان بلوچ در تالاب خشک جازموریان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 28 بهمن 1396ش.
• شهرنازدار، محسن، «مطالعات انسانشناختی بلوچستان»، وبسایت انسانشناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1401ش.
• «فراموشی بازی‌های بومی و محلی در پی بی‌تدبیری مسئولان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 6 مرداد 1397ش.
• «فرهنگ بومی مردم بلوچ»، وب‌سایت ایران یزد، تاریخ بازدید: 22 آبان 1402ش.
• کریم‌زایی، هاشم، «آداب و رسوم بلوچی»، وبلاگ بلوچستان، تاریخ درج مطلب: 1 شهریور 1391ش.
• «کلاچل‌چل بازی سنتی سیستان و بلوچستان»، پایگاه تحلیلی خبری شهرستان سراوان، تاریخ درج مطلب: 5 فروردین 1399ش.
• «کشتی بومی و محلی کچ‌گردان سیستان»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا، تاریخ درج مطلب: 29 خرداد 1390ش.
• «نگاهی به‌ بازی محلی کبدی کبدی ویژه منطقه سیستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 5 اسفند 1391ش.
• «هلاری بازی محلی در سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت سیری در ایران، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1395ش.