حرمسرا
حرمسرا؛ مکان سکونت زنان متعدد حاکمان و شاهان.
حرمسرا، در گذشته با هدف زندگی و اسکان بانوان و محارم پادشاهان و خلفا شکل می‌گرفت و به‌منظور محفوظ ماندن بانوان و حریم آنها از دید نامحرمان، فقط افراد محدودی به این مکان رفت و آمد می‌کردند؛ اما معمولا شکل‌گیری حرم‌سراها با کژکارکرد هوس‌رانی حاکمان و استفادۀ ابزاری از زنان همراه می‌شد. این هدف امروزه با روش‌های مدرن در دنیای غرب توسط حاکمان و مردم برخی جوامع پیگیری می‌شود.
مفهوم‌شناسی
حرمسرا در لغت، به‌معنای اندرونی و سرای پسین [۱] و در اصطلاح به‌معنای محلی است که مادر، خواهر، زنان و دختران پادشاه و خلفا در آن زندگی می‌کنند.[۲] به‌کارگیری واژۀ عربی حرم برای چنین مکانی، بیانگر حرمتی است که مسلمانان در فرهنگ دینی خود برای این مکان و ساکنان آن، قائل بوده‌اند.[۳]
تاریخچه
اگرچه برخی پادشاهان و حاکمان ایران پیش از اسلام، زنان بسیار خود را در مکان‌های ویژه جای می‌دادند، [۴] اما اصطلاح حرمسرا، با اثرپذیری از زبان عربی و پس از پذیرش اسلام، در ایران رواج یافت. ایرانیان در گذشته، خانه‌های خود را به شکلی می‌ساختند که حریم خانواده از دید نامحرمان و بیگانگان در امان باشد و بانوان با آرامش به انجام امور شخصی و خانوادگی بپردازند. خلفای اموی و عباسی حرم‌سراهایی داشتند که اغلب محارم و خانوادۀ آنها در آنجا زندگی می‌کردند. با گذر زمان، کارکرد اصلی حرمسرا دچار دگرگونی شد و بسیاری از پادشاهان دورۀ عثمانی، صفوی و قاجار، حرمسرا را به محلی برای عیاشی و هوس‌رانی با همسران متعدد، تبدیل کردند. این امر تا آنجا پیش رفت که برخی از پادشاهان به‌جای پرداختن به امورات کشوری و لشکری بیشتر وقت خود را در حرمسرا و میان زنان و کنیزان می‌گذراندند.[۵]
معماری حرمسرا
حرمسرا، معمولاً بخشی از ساختمان کاخ‌های پادشاهان بود و برای حفاظت، آن را با دیوارهای بسیار بلند محصور می‌کردند. حرمسرا متشکل از چندین حیاط تو در تو، با تالار‌ها و اتاق‌‌های متعدد بود. [۶] زنان حرمسرا، با توجه به جایگاه و میزان محبوبیتی که نزد پادشاه داشتند در یکی از این حیاط‌ها با چند اتاق ساکن می‌شدند. محوطۀ حرمسرا دارای درختان متعدد، باغچه‌ها، فواره‌ها و آلاچیق‌هایی برای تفریح زنان بود. همچنین حیاط‌های حرمسرا با طاق‌نماها، سنگ‌ها و فرش‌های قیمتی تزیین می‌شدند. امکانات رفاهی حرمسرا به‌گونه‌ای بود که زنان را از بیرون حرمسرا، بی‌نیاز می‌کرد.[۷]
مدیریت حرمسرا
هزینۀ حرم‌سراها از طرف پادشاهان و خلفا تأمین می‌شد.[۸] برای ساکنان حرمسرا مقرری تعیین شده بود که ماهیانه یا سالانه به آنها پرداخت می‌شد. همچنین به‌دستور پادشاه برای خدمت در حرمسرا و نگهبانی از آن، مردان اخته‌شده‌ای می‌گماردند که به آنها خواجه یا زمام‌دار گفته می‌شد؛ آنها مسئول انجام امورات مربوط به بانوان در داخل و بیرون حرمسرا بودند.[۹]
کارکرد حرمسرا
حرم‌سراهای حکمرانان و پادشاهان مسلمان، اگرچه در ابتدا با هدف دور نگه‌داشتن بانوان دربار از مزاحمت‌ها، شکل گرفت، اما گزارش‌های تاریخی حاکی از آن است که اغلب حرم‌سراها مکانی برای نگهداری زنان متعدد پادشاهان به‌منظور ارضای میل جنسی آنها بوده است. همچنین زنان پادشاهان صرفاً برای جلوه‌گری برای پادشاهان و ارتباط جنسی با آنها در این مکان زندگی می‌کردند و روزمرگی را به پوچی، بیهودگی، تنبلی و حسادت می‌گذراندند.[۱۰] رواج فساد و بی‌بند و باری در حرم‌سراها امری مشهود بوده است.[۱۱]
زنان حرمسرا
در حرمسرا، همسران دائمی و صیغه‌ای و کنیزان پادشاه و نیز مادر و دختران پادشاه و گاه برخی دیگر از محارم او زندگی می‌کردند.[۱۲] مادر شاه، معمولا بانوی نخست حرم به‌شمار می‌رفت و اعتبار و نفوذ زیادی داشت. وی در بخش جداگانه‌ای در حرم زندگی کرده و خواجه‌‌ها و کنیزان زیادی در خدمت او بودند. مادر پادشاه در مسائل سیاسی و اقتصادی کشور نیز دخالت کرده و اغلب به‌صورت پنهانی با وزیران و صاحبان مناصب مهم در ارتباط بود.[۱۳] همچنین در حرمسرا تعدادی کنیز برای خدمت و عده‌ای رقاصه برای رونق بخشیدن به جشن‌ها و مهمانی‌های حرمسرا زندگی می‌کردند.[۱۴] همسران شاه که دلیل اصلی برپایی حرمسرا با هدف پاسخ‌گویی به امیال و هوس‌رانی پادشاه بودند، [۱۵] گاهی در چارچوب اهداف سیاسی[۱۶] و اقتصادی پادشاهان به دربار راه می‌یافتند. پادشاهان دخترانی از حکمرانان ایالت‌های مختلف، خان‌های بزرگ، درباریان و طبقات متنفذ را از گوشه و کنار کشور و حتی از کشورهای همسایه را به همسری برمی‌گزیدند تا از نفوذ سیاسی و اقتصادی خانوادۀ آنها برای تقویت حکومت خود بهره بگیرند.[۱۷] زنانی که به حرمسرا می‌آمدند به‌مرور زمان جایگاهی در دربار پیدا می‌کردند و به پشتوانۀ آن بسیاری از خویشاوندان و نزدیکان خود را در دربار مشغول به کار کرده و به آنها رتبه و مقام می‌دادند. این منافع سبب می‌شد که بسیاری از خانواده‌ها مشتاق وصلت با پادشاهان شوند و به آنها دختر بدهند.[۱۸]
کنشگری زنان حرمسرا
حرمسرا در تاریخ ایران به ویژه در دوران صفویه و قاجاریه نقش سیاسی و اجتماعی مهمی داشته است.[۱۹] حرمسرا نقش مؤثری در آموزش و تربیت شاهزادگان [۲۰] مطابق میل زنان حرمسرا به‌خصوص مادر پادشاه داشت.[۲۱] این امر حرمسرا را به کانون قدرت‌نمایی مادر شاه، همسران و خواجه‌سرایان تبدیل کرده بود. [۲۲] یکی از زنان معروف قدرتمند حرمسرا، مهدعلیا همسر محمدشاه، دومین شاه قاجار و مادر ناصرالدین‌شاه بود که بسیاری از مسائل سیاسی و اقتصادی کشور را در دست گرفته بود.[۲۳] دخالت‌های زنان حرمسرا در امور سیاسی و اقتصادی، گاهی کشور را تا مرز بحران پیش می‌برد. [۲۴] حسادت‌ها و رقابت‌های زنان حرمسرا نیز بار مالی سنگینی را بر اقتصاد کشور تحمیل می‌کرد.[۲۵] با وجود این، در دوره‌هایی از تاریخ، برخی بانوان آگاه در حرم‌سراها نیز بوده‌اند که با تکیه بر ارزش‌های دینی و هنجارهای فرهنگ اصیل ایرانی، اقدامات مثبتی انجام دادند که نقش‌آفرینی زنان حرم‌سراهای قاجاری در نهضت تنباکو و جنبش مشروطه، از آن جمله است.[۲۶] همچنین آنها نقش بسزایی در برپایی و گسترش اجتماعی تعزیه و مراسم سوگواری ایام محرم داشتند.[۲۷]
حرم‌سرای نوین در فرهنگ غربی
امروزه در فرهنگ غربی، حرم‌سراها به‌شکل نوینی ظهور پیدا کرده است. گسترش روز افزون روابط نامشروع با زنان و لذت‌جویی از آنها سبب شده تا به شکلی تازه، گسترده و فراگیر، استفادۀ ابزاری از زنان در جامعه ادامه یابد. روابط آزاد جنسی و تعدد و تنوع این روابط با اثرپذیری از فرهنگ غربی به امری عادی در بسیاری از جوامع تبدیل شده است.[۲۸]
پانویس
- ↑ . دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ حرمسرا.
- ↑ . معصومی، «حرمسرا»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ . «حرمسرا»، ویکی فقه.
- ↑ . «حرمسرا»، ویکی فقه.
- ↑ . شافعی و همکاران، «نقش حرمسرا در سیاست خارجی صفویان»، 1401ش، ص119.
- ↑ . معصومی، «حرمسرا»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ . «حرمسرا»، ویکی فقه.
- ↑ . معصومی، «حرمسرا»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ . «حرمسرا»، ویکی فقه.
- ↑ . دلریش، زن در دورۀ قاجار، 1376ش، ج1، ص210-212.
- ↑ . معصومی، «حرمسرا»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ . «حرمسرا»، ویکی فقه.
- ↑ . معصومی، «حرمسرا»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ . «حرمسرا»، ویکی فقه.
- ↑ . معصومی، «حرمسرا»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ . حاجیان‌پور و دهقان، «کارکردهای سیاسی- اجتماعی حرمسرا در عهد قاجار»، 1388ش، ص53.
- ↑ . «حرمسرا»، ویکی فقه.
- ↑ . معصومی، «حرمسرا»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ . شافعی و همکاران، «نقش حرمسرا در سیاست خارجی صفویان»، 1401ش، ص119.
- ↑ . معاذالهی و صابر، «واکاوی نشانه‌های حضور حرمسرا در آثار فرنگی‌سازی مکتب نقاشی اصفهان»، 1401ش، ص463.
- ↑ . شافعی و همکاران، «نقش حرمسرا در سیاست خارجی صفویان»، 1401ش، ص119.
- ↑ . معاذالهی و صابر، «واکاوی نشانه‌های حضور حرمسرا در آثار فرنگی‌سازی مکتب نقاشی اصفهان»، 1401ش، ص463.
- ↑ . احمدزاده و کاظمی، «زن در عرصه سیاست ایران مطالعه موردی دوره قاجار نظریة آدلر و روان شناسی سیاسی مهدعلیای سوم»، 1401ش، ص2.
- ↑ . «حرمسرا»، ویکی فقه.
- ↑ . معصومی، «حرمسرا»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ . حاجیان‌پور و دهقان، «کارکردهای سیاسی- اجتماعی حرمسرا در عهد قاجار»، 1388ش، ص53.
- ↑ . «حرمسرا»، ویکی فقه.
- ↑ . «هفته تازه واردها و زوایای پنهان آزادی روابط جنسی در غرب»، خبرگزاری فارس.
منابع
- احمدزاده، محمدامیر و کاظمی، ظریفه، «زن در عرصه سیاست ایران مطالعه موردی دوره قاجار نظریة آدلر و روان‌شناسی سیاسی مهدعلیای سوم»، نشریۀ جستارهای سیاسی معاصر، شمارۀ 2، 1401ش.
- حاجیان‌پور، حمید و دهقان، معصومه، «کارکردهای سیاسی- اجتماعی حرمسرا در عهد قاجار»، نشریۀ زن در فرهنگ و هنر، شمارۀ 2، 1388ش.
- «حرمسرا»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 30 آبان 1402ش.
- دلریش، بشری، زن در دورۀ قاجار، تهران، سوره مهر، چاپ دوم، 1376ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 30 آبان 1402ش.
- شافعی، کیوان و همکاران، «نقش حرمسرا در سیاست خارجی صفویان»، پژوهش‌نامۀ تاریخ، شمارۀ 67، 1401ش.
- معاذالهی، بتول و صابر، زینب، «واکاوی نشانه‌های حضور حرمسرا در آثار فرنگی‌سازی مکتب نقاشی اصفهان»، نشریۀ زن در فرهنگ و هنر، شمارۀ 3، 1401ش.
- معصومی، محسن، «حرمسرا»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 30 آبان 1402ش.
- «هفته تازه واردها و زوایای پنهان آزادی روابط جنسی در غرب»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 13 مهر 1402ش.