حزین لاهیجی

حزین لاهیجی، شاعر و دانشمند مشهور ایرانی.

حَزِین لاهیجی، شاعر، مورخ و عالم مشهور شیعی در قرن دوازدهم است. از او که در علوم مختلف مهارت پیدا کرد، آثار زیادی به‌جا مانده است. اشعار وی را تجلیگاه عرفان اسلامی و مفاهیم برگرفته از آموزه‌های قرآنی دانسته‌اند. حوادث و سفرهای زیاد، مطالعۀ زندگی حزین را دارای اهمیت ساخته است.

نام‌گذاری

نام کامل وی، «محمدعلی بن ابی‌طالب» و تخلص او «حزین» است. تخلص حزین، با زندگانی واقعی وی که با درد و رنج ناشی از حوادث ناگوار، سفرهای مشقت‌بار و دوری از وطن همراه بوده است، نسبت واقعی دارد.

تولد و خاندان

حَزین لاهیجی، در 27 ربیع‌الآخر 1103ق در اصفهان به دنیا آمد. نسبت وی با شانزده واسطه به «شیخ‌ابراهیم زاهد گیلانی»، مرشد «شیخ صفی‌الدینِ اردبیلی» می‌رسد. وطن اصلی خاندان حزین آستارا بود، اما «شهاب‌الدین علی» جد هشتم وی، به لاهیجان مهاجرت کرد. پدر حزین، در ۲۰ سالگی با هدف تحصیل به اصفهان رفت و در آنجا ازدواج کرد که حاصل آن 4 پسر و نخستین آنها محمدعلی بود.

تحصیل

حزین لاهیجی تحصیلات خود را در کنار پدر و از چهارسالگی آغاز کرد. در مدت دو سال، خواندن و نوشتن را آموخت و در ۸ سالگی فن تجوید را نزد «ملک حسین» قاری اصفهانی فراگرفت و اصول، فقه، کلام، فلسفه، ریاضی و پزشکی را نزد استادانی مانند «خلیلالله طالقانی»، «محمدطاهر اصفهانی»، «محمدباقر صوفی» و «کمال‌الدین حسینی» آموخت.

تحقیق در ادیان

حزین پس از فراگیری علوم معمول دوران خود، پژوهش در ادیان مختلف و فرقه‌های اسلامی را آغاز کرد. وی با دانشمندان و کشیشان مسیحی آشنا شد و انجیل را از «خلیفه آوانوس» و کتاب مقدس را از «شعیب یهودی» آموخت. حزین پس از ملاقات با یکی از دانشمندان «زردشتی» در «بیضای» استان فارس، با آموزه‌های زردشتی نیز آشنا شد و بعد از آن دربارۀ اختلاف فرقه‌های مختلف اسلامی مطالعه و نسبت به آنها آشنایی حاصل کرد.

حوادث زندگی

پدر حزین در ۱۱۲۷ق درگذشت و مادر وی یک‌سال بعد از دنیا رفت. دو برادر جوان حزین نیز در ۱۱۳۴ق فوت شدند. حزین در محاصرۀ اصفهان توسط لشکر «محمود افغان»، بسیاری از دوستان خود را از دست داد و کلیۀ دارایی و کتابخانۀ وی به تاراج رفت. همچنین پادشاهی صفویه که پشتیبان اصلی او بود، به دست «نادرشاه افشار» منقرض شد. این حوادث، او را بیخانمان و آواره کرد.

سفرهای متعدد

حزین لاهیجی در محرم ۱۱۳۵ق با چند نفر از بزرگان شهر، از اصفهان خارج شد و به خوانسار و سپس به خرم‌آباد رفت و طی دو سال اقامت خود در آنجا، به ‌تدریس شرح اشارات، کافی و تفسیر بیضاوی پرداخت و در ۱۱۴۵ق به حج رفت. حوادث سیاسی و نظامی مختلف از جمله لشکرکشی عثمانی‌ها به‌مرزهای غربی ایران و تصرف آذربایجان، باعث شد که حزین لاهیجی بارها به شهرهای مختلف مانند همدان، شوشتر، تهران، کرمانشاه، تویسرکان و اصفهان در ایران و بصره و نجف در عراق سفر کند و در رفت‌وآمد باشد.

مهاجرت به هند

حزین لاهیجی در ۱۱۴۶ق مهاجرت بلندمدت خود به هند را آغاز کرد و دو سال در «مُلتان» ماند و سپس به دهلی پایتخت هند رفت. حزین در تمام این مدت بیمار بود و تا ۱۱۵۴ق که شروع به نوشتن زندگی‌نامۀ خود کرد، در دهلی سکونت داشت. «محمدشاه» برای حزین در دهلی «مقرری» تعیین کرد اما چون حزین مردم هندوستان را در اشعار خود هجو کرده بود، شاعران دهلی با این امر مخالفت کردند و حزین که اوضاع اجتماعی را برای ماندن مناسب نمی‌دید، به «بَنارَس» در شمال هند رفت و تا پایان عمر در آن‌جا زندگی کرد.

خاستگاه فکری

1. محیط خانوادگی و اجتماعی

پدر حزین از نخستین مربیان وی محسوب می‌شود؛ او کتابخانه‌ای با 5000 جلد کتاب‌های مختلف داشت که اغلب آنها را حاشیه‌نویسی کرده بود. همچنین پدر حزین با متفکران و عالمان برجستۀ دینی تعامل اجتماعی و علمی داشت و حزین بسیاری از آنها را در خانۀ پدری ملاقات میکرد و این دیدارها و تلاقی افکار در شکل‌گیری شخصیت و روحیۀ متفاوت او تأثیر قابل توجهی داشت.

2. اساتید

حزین لاهیجی، تحصیلات ابتدایی خود را از شیخ خلیل‌الله طالقانی فراگرفت و جهان‌بینی عارفانۀ وی در زندگی روزمره و در ساختار و محتوای سروده‌های حزین مشاهده می‌شود. همچنین استاد وی با اهدای تخلصِ حزین به او، شاعری وی را آشکار کرد و وقتی حزین در مجلسی، در حضور پدر خود، در جواب اشعار محتشم کاشانی شعری خواند، پدرش نیز او را تشویق کرد در حالی‌که قبل از آن، با شاعری وی مخالف بود.

3. جهانگردی

حزین لاهیجی در اوج جوانی به شهرها و کشورهای مختلف سفر کرد و با فرهنگ، آداب و رسوم گوناگون و افکار اندیشمندان آشنا شد که در جهت‌دهی و تکامل اندیشه و شخصیت وی اثرگذار بود.

آثـار

از میان ده‌ها اثر حزین لاهیجی، ۶۸ اثر باقی مانده است. مشهورترین آثار وی عبارت‌ است از:

1. تاریخ؛ که شرح زندگانی او است و از نظر تاریخی نیز اهمیت زیاد دارد و گزارشی از احوال سیاست‌مداران، فقیهان و شاعران زمـان وی، در ایـن اثر آمده است؛
2. تذکرة ‌المعاصرین، شامل شرح زندگانی صد نفر از علما و شعرا است که در زمان اقامت در هندوستان در ۱۱۶۵ق نوشته است؛
3. سفینه، نام ۱۰۷ شاعر به‌ترتیب الفبا ا‌ز روی حرف اول اسم یا تخلص شاعر در این کتاب آمده اما تاریخ تألیف آن معلوم نیست؛
4. دیوان اشعار، شامل قصیده‌ها، غزل‌ها، مثنوی‌ها، رباعیات، شعرهای متفرقه و ابیات پراکنده، قطعه‌ها و ترکیب‌بند است. این اثر خود به ۵ دیوان تقسیم می‌شود.

سبک و ویژگی شعری

حزین لاهیجی در سبک غزل‌سرایی، پیرو شیوۀ حافظ، سعدی، مولوی و جامی بوده و در قصیده از سبک خاقانی پیروی کرده است. وی در اشعار خود از واژگان و شیوۀ بیان سبک هندی استفاده کرده است. از ویژگی‌های برجستۀ سروده‌های وی، روانی، تصویرسازی و مأنوس‌ بودن تخیل وی است که برای کشف معنای اشعار، نیاز به معمازدایی نیست.

مضامین شعری

1. آموزه‌های عرفانی

اشعار حزین دارای مضامین اخلاقی و اجتماعی است اما بن‌مایه‌های بیشتر اشعار به‌ویژه غزل‌های وی، آموزه‌های عرفانی است که با بهره‌گیری از مفاهیم و معارف قرآنی تبیین شده است.

2. تأثیرپذیری از قرآن

تأثیر قرآن بر سروده‌های حزین به‌شیوه‌های مختلفی مانند اقتباس الفاظ و مضامین، شبیه‌سازی ساختار و روش‌های بیانی قرآن است. همچنین، وی در اشعار خود به‌صورت مکرر به آیات قرآن استشهاد کرده و مفاهیم قرآنی «توکّل»، «تجلّی»، «استقامت»، «قُرب»، «فنا» و «بقا» را در اشعار خود آورده است.

درگذشت

حزین در ۱۱ جمادی‌الاولی ۱۱۸۰ق در بنارس درگذشت و در محله‌ای به‌نام فاطمان، به ‌خاک سپرده شد. آرامگاه او زیارتگاه بسیاری از مردم هند و بنارس بوده است.

اهمیت

1. حزین لاهیجی از پیشگامان مطالعات بینالادیانی است که مذهب را عالمانه و آگاهانه بررسی می‌کند. خود وی نیز مذهب شیعه را با تحقیق و دغدغه‌مندی برگزیده بود.
2. صداقت در اشعار مذهبی و پرهیز از تصنع، سفارش و تقلید موجب شده است که سروده‌های حزین به دل بنشیند.
3. حزین لاهیجی قصیده‌های زیادی در مدحِ پیامبر اسلام، امام علی، امام رضا و امام حسین سروده است.

ترکیب‌بند عاشورایی «رستاخیز قیامت» از حزین لاهیجی

طوفان خون ز چشم جهان جوش می‌زند

طوفان خون ز چشم جهان جوش می‌زند		بر چرخ، نخل ماتمیان دوش می‌زند!
یا رب! شب مصیبت آرام‌سوز کیست		امشب که برق آه، ره هوش می‌زند؟
روشن نشد که روز سیاه عزای کیست		صبحی که دَم ز شام سیه‌پوش می‌زند
بی نوش‌داروی دل غم‌دیدگان بُوَد		آبی که اشک بر رُخ مدهوش می‌زند
ساکن نمی‌شود نفس ناتوان من		زین دِشنه‌ها که بر لب خاموش می‌زند
گویا به یاد تشنه ‌لب کربلا، حسین		طوفان شیونی ز لبم جوش می‌زند
تنها نه من، که بر لب جبریل، نوحه‌هاست		گویا عزای شاه شهیدان کربلاست
شاهی که نور دیدۀ خَیرُالأنام بود		ماهی که بر سپهر مَعالی، تمام بود
شد روزگار در نظرش تیره از غبار		باد مخالف از همه‌سو بس‌که عام بود
آب از حسین گیرد و خنجر دهد به شمر		انصاف روزگار، ندانم کدام بود!
آبی که خار و خس، همه سیراب از آن شدند		آخر چرا بر آل پیمبر، حرام بود؟
خون، دیده‌ها چگونه نگرید بر آن شهید		کز خون به پیکرش کفنِ لعل‌فام بود
آن خضرِ اهل‌بیت به صحرای کربلا		نوشید آب تیغ، ز بس تشنه‌کام بود
تفتند زآتش عطش آن لعلِ ناب را		سنگین‌دلان مضایقه کردند آب را
ای مرگ! زندگانی از این پس وبال شد		جایی که خون آل پیمبر حلال شد
مهر جهان‌فروز امامت به کربلا		از بار درد، بدرِ تمامش هلال شد
شاخ گلی ز باغ امامت به خاک ریخت		زین غم، زبان بلبل گوینده لال شد
افتاده بین به خاک امامت ز تشنگی		سَروی کزآب دیدۀ زهرا نهال شد
تن زد در این شکنج بلا تا قفس شکست		بر اوج عرش، طائر فرخنده‌بال شد
از خون اهل‌بیت که شادند کوفیان		دل‌های قدسیان همه غرق ملال شد
آن ناکسان ز روی که دیگر حیا کنند		سبط رسول را چو سر از تن جدا کنند؟

بازتاب شعر حزین لاهیجی در موسیقی سنتی

قطعۀ «اسیری» لاهیجی در هنر موسیقی سنتی ایران بازتاب زیادی داشته و از جمله علی‌رضا افتخاری، آوازخوان مشهور ایرانی آن را در آلبوم «تازه به تازه» اجرا کرده است:

ای وای بر اسیری، کز یاد رفته باشد		در دام مانده باشد، صیاد رفته باشد
از آه دردناکی سازم خبر دلت را		روزی که کوه صبرم، بر باد رفته باشد
رحم است بر اسیری، کز گرد دام زلفت		با صد امیدواری، ناشاد رفته باشد
شادم که از رقیبان دامن کشان گذشتی		گو مشت خاک ما هم، بر باد رفته باشد
آه از دمی که تنها با داغ او چو لاله		در خون نشسته باشم، چون باد رفته باشد
خونش به تیغ حسرت یارب حلال بادا		صیدی که از کمندت، آزاد رفته باشد
پرشور از حزین است امروز کوه و صحرا		مجنون گذشته باشد، فرهاد رفته باشد

منابع

• حزین لاهیجی، ترکیب‌بند در مرثیۀ حضرت سید الشهدا، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 21 اسفند 1401ش.
• حزین لاهیجی، غزلیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 21 اسفند 1401ش.
• «حزین لاهیجی»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 21 اسفند 1401ش.
• سالک، معصومه، «حزین لاهیجی»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.
• سالک، معصومه، «حزین لاهیجی»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 5 آذر 1398ش.
• «عالمانِ شاعر(حزین لاهیجی)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 21 اسفند 1400ش.
• «قطعه «اسیری» به آواز دل‌انگیز علی‌رضا افتخاری»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ درج مطلب: 4 بهمن 1400ش.
• «مورخان ادبیات فارسی از اشعار مذهبی گذر کرده‌اند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۲ مرداد ۱۴۰۱ش.
• نعمتی، فاروق و کیانی، رضا، «جلوه‌های هنرآفرینی کاربرد مفاهیم قرآنی در اشعار عرفانی حزین لاهیجی»، مجلۀ پژوهش‌های ادب عرفانی، سال پانزدهم، شمارۀ دوم، پائیز و زمستان 1400ش.