رحم جایگزین

رحم جایگزین؛ از شیوه‌های نوین درمان ناباروری.

رحم جایگزین یا رحم اجاره‌ای از شیوه‌های نوین درمان ناباروری است که در آن با استفاده از رحم زن دیگر، امکان فرزندآوری برای زوج‌های نابارور فراهم می‌شود. این روش، هرچند از نظر بسیاری از فقهای شیعه و حقوق‌دانان پذیرفته شده، اما همچون سایر روش‌های باروری، دارای منافع و مشکلاتی است.

مفهوم‌شناسی

ناباروری، از دیرباز، یکی از اصلی‌ترین مشکلات خانواده‌ها در سراسر جهان بوده است. امروزه، با پیشرفت علم پزشکی، شیوه‌های متعددی در رابطه با تولیدمثل در آزمایشگاه‌ها ایجاد شده است. درمان‌های کمکی تولیدمثل، در مجموع به دو گروه کلی لقاح خارج رحمی و لقاح داخل رحمی تقسیم می‌شوند. این روش‌ها، با توجه به خصوصیات جسمانی زوجین نابارور و میزان سلامت گامت‌ها و نیز پیشرفت ناباروری، به زوجین پیشنهاد می‌شوند. در این میان، از جمله روش‌های نوین بارداری، استفاده از رحم جایگزین است. این روش، از جمله روش‌های کمک باروری در تولیدمثل، با استفاده از شیوۀ IVF است.</ref> و نیز پیشرفت ناباروری، به زوجین پیشنهاد می‌شوند. در جانشینی کامل رحم جایگزین، تخمک و اسپرم زوجین، از طریق لقاح آزمایشگاهی به جنین تبدیل شده و به رحم زن دیگری به‌عنوان رحم جایگزین انتقال داده می‌شود. در این روش، حامل بارداری، هیچ وابستگی تکوینی (از طریق تخمک) با کودک نداشته و تنها جنین زوج دیگری را در رحم خود پرورش داده و به دنیا می‌آورد.</ref> و نیز پیشرفت ناباروری، به زوجین پیشنهاد می‌شوند.

از رحم جایگزین، با عناوین دیگری همچون رحم میانجی، مادر اجاره‌ای، دایگی قبل از تولد، بارداری میانجی، مادر سفارشی، مادر جانشین، بارداری قراردادی و رحم اجاره‌ای نیز یاد می‌شود. در ایران، به‌دلیل مذموم بودن قید کرایه‌ای و اجاره‌ای در فرهنگ شرقی و اسلامی ایرانیان و نیز تباین این واژگان با کرامت ذاتی انسان، مفهوم «رحم جایگزین» دارای ارجحیت است. علاوه بر آن، واژگانی همچون کرایه‌ای و اجاره‌ای، از نظر بسیاری منجر به ابزارانگاری بانوان شده و معنایی تجاری و ناخوشایند به این کار می‌دهد؛ زیرا، در بیشتر موارد، زنان باردار با تمامی اجزای بدن و نیز با همراهی قلب و روح خود، در فرآیند فرزندآوری شرکت کرده و عنوان مادر، برای این گروه از زنان، مفهومی شایسته است. همچنین، واژگانی همچون جایگزین و جانشین، ترجمانی دقیق‌تر از ریشۀ لاتین این مفهوم در بردارند.

پیشینه

اولین مورد تولد کودک با استفاده از شیوۀ رحم جایگزین، در آمریکا و در سال 1985م انجام شده است. در ایران نیز این فرآیند کمک باروری، پس از دریافت اجازه از فقیهان و مراجع تقلید و ثبت قانونی آن، در تیرماه سال 1382ش، آغاز شد. جمهوری اسلامی ایران، امروزه براساس آمارهای جهانی، یکی از کشورهای موفق در درمان زوج‌های نابارور شناخته می‌شود و بیش از 90 درصد عوامل ناباروری با راه‎کار درمانی همراه شده است. به‌همین دلیل، بسیاری از زوج‌های نابارور سایر کشورها به‌خصوص کشورهای هم‌جوار نیز برای درمان به ایران سفر می‌کنند.

انگیزۀ زنان داوطلب رحم جایگزین

از جمله مباحث مهم در فرآیند رحم جایگزین این است که چطور و چگونه زنی راضی می‌شود تا در رحم خود، فرزند زوج دیگری را پرورش داده و پس از زایمان آن را به والدین حکمی او تحویل دهد. کارشناسان، در بررسی‌های متعددی، انگیزه‌های زیر را شناسایی کرده‌اند:

1. منافع مالی: انگیزۀ اصلی بسیاری از حاملان بارداری است؛
2. کمک به دوستان یا خویشاوندان.

قرارداد رحم جایگزین

این قرارداد، در مجموع، مشتمل بر سه نفر است: 1و2. مرد و زنی که به‌عنوان زوجین نابارور هستند؛ 3. مادر جانشین.

در این قرار داد، مادر جانشین رضایت می‌دهد تا از طریق باروری طبی و با جنین زوجین حامله شده و در ازای این کار، مبلغی را دریافت کند. مادر جانشین، باید جنین را طی 9 ماه حمل کرده و پس از زایمان، آن را به زوجین تحویل دهد. زوجین نابارور نیز توافق می‌کنند تا علاوه بر پرداخت تمامی مخارج پزشکی و سایر هزینه‌های دوران بارداری و زایمان، مبلغی را نیز به‌عنوان دستمزد به مادر جانشین بدهند. علاوه بر آن، زوجین نابارور، به موجب قرارداد، حضانت فرزند را نیز عهده‌دار خواهند بود. از شرایط دیگر این قرارداد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. تعهد مادر جانشین، مبنی بر عدم ادعای رابطۀ خویشاوندی با طفل؛
2. پذیرش شروطی همچون ترک استعمال دخانیات و مواد مخدر در دوران بارداری؛
3. مصرف نکردن مشروبات الکلی در دوران بارداری؛
4. استفاده نکردن بعضی غذاها و خوراکی‌های مضر برای جنین؛
5. در برخی موارد خطرناک، عدم نزدیکی با زوج خود در دوران بارداری.

ماهیت قرارداد رحم جایگزین

در رابطه با ماهیت قرارداد رحم جایگزین، اختلاف‌نظرهای بسیاری وجود دارد. برخی بر این باورند که این قرارداد، از نوع اجارۀ شخص یا قرارداد کار است. برخی دیگر آن را قراردادی از نوع خصوصی دانسته و گروهی دیگر نیز معتقدند که براساس اصل آزادی قراردادی، افراد آزاد هستند تا هر کدام از قالب‌های حقوقی اعم از عقود معین یا نامعین را برای موضوع رحم جایگزین در بارداری برگزینند. نکته آن است که در این نوع از قراردادها، تمامی آثار قرارداد براساس ارادۀ طرفین معین نشده و برخی آثار قهری نیز بر آن مترتب خواهد شد. از جمله مهمترین این آثار قهری می‌توان به قرابت و نسب حاصل از قرارداد رحم جایگزین اشاره کرد که به‌صورت قهری و غیرارادی حاصل می‌شود.

موارد استفاده از رحم جایگزین

پزشکان، در برخی موارد ضروری و به‌منظور تداوم نسل و بقای انسان، روش رحم جایگزین را به زوجین پیشنهاد می‌کنند:

1. در مواردی که زوجه، رحم ندارد؛ مانند مواردی که زن به‌صورت مادرزادی به این مشکل دچار باشد؛
2. در مواردی که زوجه به‌دلیل سرطان رحم و خونریزی، هیسترکتومی شده باشد؛
3. در مواردی که زوجین، پس از 6 تا 8 مرتبه انتقال جنین به روش IVF با شکست مواجه شده باشند؛
4. در مواردی که سقط‌های مکرر وجود داشته باشد؛
5. در مواردی که مشکلات جسمانی شدید در زوجه با حاملگی ایجاد می‌شود مانند نارسایی قلبی یا کلیوی.

تقسیمات استفاده از رحم جایگزین

استفاده از رحم جایگزین، در فرآیند تولیدمثل، بر پایۀ مقسم‌های متفاوتی مانند وجود یا عدم وجود ارتباط ژنتیکی بین والدین و فرزند و نیز کیفیت قرارداد یا آثار آن، به چند قسم تقسیم شده است:

جانشینی در بارداری

از رایج‌ترین شیوه‌های رحم جایگزین است که در آن، مادر جانشین با بچه هیچ ارتباط ژنتیکی نداشته و تنها به موجب توافق جانشینی در بارداری، اعم از تجاری یا غیرتجاری بودن آن، تخمک بارور شده یا جنین رشدیافته در خارج رحم را با استفاده از روش‌های کمکی منتقل شده در رحم خود، حمل می‌کند.

جانشینی با باروری مصنوعی

در این قسم، تخمک مادر جانشین با اسپرم مرد (پدر حکمی فرزند) بارور شده و مادر جانشین، تخمک بارورشدۀ خود را حمل می‌کند. در این حالت، مادر جانشین و پدر حکمی با بچه ارتباط ژنتیکی داشته و همسر زوج نابارور، مادر متقاضی به‌شمار می‌رود که هیچ ارتباط ژنتیکی با بچه نخواهد داشت. در این صورت، رابطۀ مادر با بچه از نوع رابطۀ فرزندخواندگی است. برخی بر این باورند که این نوع از جانشینی، در زمرۀ بارداری از طریق رحم جایگزین محسوب نمی‌شود زیرا مادر جانشین، در این قسم، صاحب تخمک، رحم و مادر اصلی فرزند خواهد بود. در این حالت، موضوع هبه یا فروش تخمک یا فرزند از سوی مادر نسبی در نظام حقوقی و فقهی طرح و بررسی می‌شود.

جانشینی با استفاده از تخمک یا جنین اهدایی

این قسم از جانشینی، بر پایۀ ارتباطی سه‌گانه میان والدین متقاضی، زوج یا اشخاص ثالث صاحب اسپرم و تخمک یا جنین و نیز مادر جانشین استوار است.

1. جانشینی با استفاده از جنین اهدایی: مادر جانشین و زوج نابارور در این قسم، هیچ ارتباط ژنتیکی با بچه نداشته و اسپرم و تخمک از زوج‌های دیگر یا مردان و زنان ثالثی که از هم بیگانه هستند، تهیه و در آزمایشگاه بارور شده است. درنهایت، پس از بارور شدن تخمک اهدایی، جنین بر مبنای قراردادی مشخص به رحم مادر جانشین منتقل شده و پس از زایمان، بچه به والدین متقاضی تحویل داده می‌شود.
2. جانشینی با استفاده از تخمک اهدایی: در این قسم، مادر جانشین و مادر متقاضی، هیچ ارتباط ژنتیکی با بچه نخواهند داشت. تخمک اهدایی از سوی زن ثالث، با اسپرم پدر حکمی بارور شده و در نهایت جنین شکل گرفته به رحم مادر جانشین منتقل می‌شود. کارشناسان بر این باورند که استفاده از این قسم نیز در مبحث رحم جایگزین رایج نیست.

چالش‌های اخلاقی

برخی کارشناسان، از جمله چالش‌های اخلاقی رحم جایگزین را روایی یا ناروایی اخلاقی این شیوه دانسته‌اند که منجر به بروز مباحث فقهی و حقوقی به‌خصوص برای خانواده‌ها می‌شود. در مورد ماهیت قرارداد رحم جایگزین، هیچ نص قانونی وجود نداشته و برای تعیین ماهیت آن باید به اصول کلی حقوقی و منابع فقهی در شناسایی نوع و ماهیت اعمال حقوقی مراجعه کرد. کارشناسان، ملاک اخلاقی بودن رحم جایگزین را سود جمعی حاصل از این عمل می‌دانند. هرچند، شیوۀ رحم جایگزین، متأثر از متغیرهای مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی بوده و همین امر، ارائۀ حکم کلی در رابطه با سودمندی عمومی را با چالشی جدی مواجه می‌کند.

از دیگر چالش‌های اخلاقی شیوۀ رحم جایگزین می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. احتمال تجاری شدن درمان: جنبۀ تجاری شدن این مسئله زمانی عیان می‌شود که زنان فقیر توسط همسر، پدر یا خود، مجبور به این امر شوند. این در حالی است که ضمانت اخلاقی درمان با رحم جایگزین، در گرو انجام آن با شیوه‌ها و انگیزه‌های بشردوستانه (رایگان) است. هرچند، برخی دیگر بر این باورند که پرداخت درآمد، در راستای تقبل باروری و پذیرش خطرات ناشی از آن صورت می‌گیرد.
2. از بین رفتن اصل و نسب: با اجرای این شیوه، سردرگمی بسیاری در مورد مسائل مربوط به خویشاوندی، پیش خواهد آمد.
3. نگرانی دربارۀ سلامت مادر جانشین: به خطر افتادن سلامت جسمی و روحی مادر جانشین، حقوق و رضایت همسر و فرزندان او از دیگر چالش‌های اخلاقی این مسئله است.
4. کاهش یا عدم تمایل به فرزندخواندگی با رواج این شیوۀ درمانی؛
5. بهره‌کشی از زنان به‌ویژه در کشورهای ثروتمند با استفاده از این امکانات ارزان در کشورهای فقیر؛
6. ناسازگاری با فرهنگ جامعه؛
7. وجود ابهامات در رابطه با صدور شناسنامه برای بچه؛
8. احتمال بی‌توجهی مادر حامل در بارداری نسبت به سلامت جنین؛
9. احتمال نپذیرفتن جنین از سوی والدین متقاضی به‌خصوص در صورت وجود مشکلات جسمانی نوزاد.

منافع

از جمله مهمترین منافع شیوۀ درمانی رحم جایگزین می‌توان به امکان فرزنددار شدنِ زوج‌های نابارور، امکان استفاده از اسپرم یا تخمک زوجین نابارور، قانونی بودن فرزند، ایجاد حس نوع‌دوستی، کاهش آمار طلاق در زوج‌های نابارور و حل مشکلات روحی زوجین اشاره کرد. احساس اعتماد به نفس و خودارزشمندی برای زنان حامل جنین و درگیر شدن آنها در فرآیند فرزندآوری از دیگر منافع این شیوۀ درمانی است.

مشکلات

از جمله مشکلات شیوۀ رحم جایگزین نیز می‌توان به عدم پذیرش فرهنگی در بسیاری از نقاط ایران و جهان، احتمال انتقال برخی بیماری‌ها از مادر جایگزین به نوزاد، احتمال انتقال بیماری از زوجین اهداکنندۀ جنین مانند برخی از انواع بیماری‌های عفونی به جنین و سپس به مادر جایگزین، مسائل و مشکلات مالی، مشکلات روانی در کودکان تازه متولد شده، مشکلات قانونی و در نهایت ایجاد اختلافات خانوادگی اشاره کرد.

علاوه بر آن، بروز برخی مشکلات روانی مانند افسردگی، خشم و احساس گناه در زنانی که بدون آگاهی از جوانب امر، اقدام به پذیرش قرارداد مادر جانشین کرده‌اند نیز به چشم می‌خورد. از دیگر مشکلات قرارداد رحم جایگزین می‌توان به مشخص نبودن محدودیت‌های سنی حداقلی و حداکثری برای والدین حکمی و مادر جانشین، نامشخص بودن سطح دخالت درمانگاه‌های درمان ناباروری در قراردادهای جانشینی و مشاوره‌های درمانی و غیردرمانی، عدم شفافیت قانون دربارۀ اجارۀ رحم زن تابع ایران به اتباع دیگر کشورها، فقدان قانون دربارۀ عدم تسلیم کودک به والدین ژنتیکی یا محرومیت از حمایت‌های قانونی و حق زایمان برای زن حامل، عدم تعیین سرپرست قانونی در صورت فوت والدین حکمی جهت حفظ حقوق کودک در قرارداد، نامشخص بودن حفظ حقوق و رضایت همسر و فرزندان زن حامل و در نهایت روشن نبودن تکالیف عمومی و قانونی طرفین در این قراردادها، اشاره کرد.

چالش مفهوم مادری در رحم جایگزین

بسیاری از تردیدهای صورت‌گرفته در مبحث رحم جایگزین، متأثر از تضاد پیش‌آمده در مفهوم مادری است؛ برخی بر این باورند زنی که جنین را حمل کرده و زایمان می‌کند، مادر کودک خواهد بود. برخی دیگر نیز زن صاحب تخمک را مادر کودک محسوب می‌کنند. گروهی دیگر نیز در این زمینه، نظریۀ دو مادری را برگزیده و به هر دو زن درگیر در این فرآیند، نقش مادری داده‌اند.

براساس علم فقه و در میان فقهای شیعۀ معاصر نیز مفهوم مادری در این میان با چالش مواجه شده است. برخی همچون آیت‌الله اردبیلی و آیت‌الله صادقی تهرانی، نظریۀ دومادری را برگزیده و برخی دیگر همچون آیت‌الله خوئی و آیت‌الله اراکی به‌همراه بسیاری از فقهای اهل سنت، مادر را زنی دانسته‌اند که کودک را حمل کرده و به دنیا آورده است. در مقابل، بسیاری دیگر از فقهای شیعه و اهل‌سنت نیز مادر را زن صاحب تخمک در این فرآیند معرفی کرده‌اند. این گروه، در توجیه فتوای خود بر این عقیده هستند که در ملاک مادر بودن، همچون ملاک پدر بودن، نخستین مرحلۀ آفرینش کودک مهم است. این نخستین مرحله، از لقاح اسپرم مرد و تخمک زن نشأت می‌گیرد. در نتیجه، نخستین مرحلۀ وجود کودک از زوجین نابارور بوده و تغذیۀ کودک، در دوران بارداری تنها سبب رشد او خواهد شد.

رحم جایگزین در مستندات فقهی

امروزه، اختلاف‌نظرهای بسیاری در میان فقهای اهل سنت و شیعه، در رابطه با فرآیند رحم جایگزین وجود دارد. از منظر برخی فقها، شیوۀ باروری رحم جایگزین مشروط بر اینکه اتفاقات غیرشرعی در این فرآیند رخ ندهد، منع شرعی نداشته و بیشتر فقها، اجازۀ این شیوۀ باروری را صادر کرده‌اند. همچنین، از نظر آنها، پرداخت اجرت به مادر جانشین نیز صحیح است. در این میان، بسیاری از فقها با شیوه‌ای از رحم جایگزین که در آن جنین موردنظر از تخمک زن بیگانه یا مادر جایگزین شکل بگیرد، مخالف بوده و بر این باورند که نطفه و به تبع آن جنین باید با تلقیح تخمک و اسپرم زن و مردی تشکیل شود که بین آن دو رابطۀ زوجیت اعم از دائم یا موقت وجود داشته باشد. آنها همچنین معتقد هستند که استفاده از اسپرم غیرشوهر مجاز نبوده مگر آنکه براساس قانون نفی عسر و حرج، بر حکم ثانوی رأی داده شود. علاوه بر آن، اختلاف‌نظرهایی نیز در رابطه با نسب و مادر کودک وجود دارد. برخی از علما معتقدند که صاحب رحم حق نسبی با فرزند نداشته و نمی‌تواند حکم قرابت رضاعی را نسبت به باروری جانشینی داشته باشد. همچنین، در صورتی‌که رابطۀ ژنتیکی بین زوجۀ نازا و نوزاد برقرار نباشد، رابطۀ آنها از نوع فرزندخواندگی محسوب می‌شود. گروهی دیگر از فقها نیز در تعیین نسب نوزادان متولد شده با این شیوه، بر این باورند که آنها به والدین حکمی منتسب بوده و مادر جایگزین، به قیاس اولویت، مادر رضاعی طفل شناخته شده و تنها با وی حرمت نکاح دارد. از دیگر نکات فقهی مطرح شده در این زمینه می‌توان به مجاز یا عدم مجاز بودن روش مذکور برای زن همسردار اشاره کرد. برخی از فقها، تنها انتقال جنین به رحم مادر جانشین بدون همسر را جایز دانسته و گروهی دیگر نیز بر این باورند که انجام این عمل، هیچ منافاتی با شوهردار بودن مادر جانشین نداشته اما در قرارداد رحم جایگزین، باید رضایت شوهر نیز اخذ شود.

دیدگاه زنان نابارور نسبت به فرآیند رحم جایگزین

پژوهش‌های صورت‌گرفته در ایران نشان داده‌اند که علی‌رغم آگاهی خوب زنان نابارور نسبت به فرآیند رحم جایگزین، آنها به‌صورت فرهنگی، نگرش مثبتی نسبت به این قضیه ندارند. در این میان، با توجه به آمارهای منتشر شده، بیش از نیمی از زنان نابارور ترجیح می‌دهند تا رحم از افراد آشنا دریافت کنند. برخی از زنان نابارور نیز فرزندخواندگی را به رحم جایگزین ترجیح داده‌اند. برخی دیگر از زنان نیز موافق ارتباط با حامل بارداری در طول فرآیند بارداری هستند اما این رابطه را بلافاصله پس از زایمان فرزند، قطع کرده‌اند.

منابع

• آخوندی، محمدمهدی و صادقی، محمدرضا، «ضرورت به کارگیری تکنیک‌های باروری کمکی در تولیدمثل انسان»، روش‌های نوین تولیدمثل انسانی از دیدگاه فقه و حقوق (مجموعۀ مقالات)، تهران، سمت و پژوهشکدۀ ابن‌سینا، 1380ش.
• آرامش، کیارش، «که نامی بهتر از اینت ندانم»، چکیدۀ مقالات کنگرۀ سالیانۀ اخلاق و حقوق باروری، چالش‌ها و راهکارهای رحم جایگزین، تهران، پژوهشگاه رویان، 1390ش.
• پوررحیمی، محمد و مصدق، رحیم، «بیمۀ پوشش هزینۀ رحم جایگزین در درمان نازایی و ناباروری زوجین»، چکیدۀ مقالات کنگرۀ سالیانۀ اخلاق و حقوق باروری، چالش‌ها و راهکارهای رحم جایگزین، تهران، پژوهشگاه رویان، 1390ش.
• جهانی شوراب، ناهید و لطیف نژاد رودسری، رباب، «مروری بر جنبه‌های حقوقی، قانونی، اخلاقی و فقهی رحم جایگزین در ایران با تأکید بر جنبۀ مشاوره ای آن»، مجلۀ زنان، مامایی و نازائی ایران، دورۀ 19، شمارۀ 40، ویژه‌نامه، 1395ش.
• شریفی، فرنگیس و دیگران، «رهاورد بکارگیری رحم جایگزین»، کنگرۀ مرکز تحقیقات بهداشت باروری و ناباروری»، دورۀ 7، 1393ش.
• شیوا، مرضیه، «بیان مسئله و ضرورت‌های مطلق و نسبی در رحم جایگزین»، چکیدۀ مقالات کنگرۀ سالیانۀ اخلاق و حقوق باروری، چالش‌ها و راهکارهای رحم جایگزین، تهران، پژوهشگاه رویان، 1390ش.
• صالحی، حمیدرضا، «ماهیت حقوقی قراردادهای رحم جایگزین»، نشریۀ فقه پزشکی، دوره 4-5، شمارۀ 13-14، 1392ش.
• علیزاده، مهدی، «وضعیت فقهی استفاده از رحم جایگزین»، آموزه‌های حقوق کیفری، دورۀ 2، شمارۀ 19، 1385ش.
• کاظمی، سامیه و صحتی شفایی، فهیمه، «چالش‌های اخلاقی رحم جایگزین»، کنگرۀ مرکز تحقیقات بهداشت باروری و ناباروری، دورۀ 8، 1394ش.
• گرمارودی، شیرین، «سخنی پیرامون رحم جایگزین در ایران»، نشریۀ باروری و ناباروری، دورۀ 9، شمارۀ 1، مسلسل 34، 1387ش.
• محبی کیان، انسیه و دیگران، «رحم جایگزین: از دیدگاه زنان نابارور»، مجلۀ زنان مامایی و نازایی ایران»، دورۀ 16، شمارۀ 49-50، 1392ش.
• نایب‌زاده، عباس، بررسی حقوقی روش‌های نوین باروری مصنوعی «مادر جانشین، اهدای تخمک یا جنین»، تهران، مجد 1380ش.
• نظری توکلی، سعید و کراچیان ثانی، فاطمه، «سودگرایی اخلاقی و بررسی روایی استفاده از رحم جایگزین براساس آن، چکیدۀ مقالات کنگرۀ سالیانۀ اخلاق و حقوق باروری، چالش‌ها و راهکارهای رحم جایگزین، تهران، پژوهشگاه رویان، 1390ش.
• Banerjee, S and Basu, S, “rent a Womb: Surrogate Selection, Investment Incentives and Contracting”, Forthcoming Journal of Economic Behaviour and Organization, 2008.
• Gersz, Steven R, “The contract in surrogate motherhood: a review of the issues”, Law, Medicine, and Health Care, 1984.
• Nurizadeh R, “Ethical challenges of surrogacy in Iran”, Med Ethic, 2009.
• Pashmi M, Ahmadi SA, Tabatabaie SM, “The need for counseling surrogate mothers before practicing surrogacy”, J Reprod Infertil, 2008.
• Zandi M, Vanaki Z, Shiva M, Mohammadi E, “Experiences of commissioning mothers in selection of surrogate mother”, Evid Based Care, 2012.