رهی معیری

رهی معیری؛ شاعر و ترانه‌سرای پرآوازۀ معاصر ایرانی.

رهی‌معیری، به‌عنوان شاعر بلندآوازۀ تاریخ ادبیات معاصر ایران شناخته می‌شود که به‌دلیل‌ چیره‌دستی در غزل‌پردازی و ترانه‌سرایی با درون‌مایه‌های عاشقانه، نقد اجتماعی، پند و حکمت، نعت و مدح پیامبر اسلام و خاندان او و تلفیق گرایش‌های کهن و برداشت‌های ویژۀ خود از دنیای پیرامون، در رشد و تعالی ادبیات و زبان فارسی نقش مهم داشته و از محبوبیت‌ فراوانی در کشورهای فارسی‌زبان برخوردار است.

نام‌گذاری

رهی معیری نوزاد بود که پدر وی بهنام «محمدحسن» از دنیا رفت و به احترام پدر، نام کودک را نیز محمدحسن گذاشتند. معیری در جوانی به‌دلیل تواضع و فروتنی، تخلص «رَهِی» را که به‌معنای غلام، افتاده و مسافر است با تأیید «امیری فیروزکوهی» برای خود برگزید و به «رهی معیری» مشهور شد.

کودکی و نوجوانی

رهی معیری، در ۱۲۸۸ش در خانواده‌ای مذهبی و دارای اعتبار اجتماعی به دنیا آمد اما در شش ماهگی پدر خود را از دست داد و تربیت وی را مادرش به‌عهده گرفت. از این جهت، او همواره قدردان زحمات مادر خود بود و کتاب ارزشمند «سایۀ عمر» را به پاس فداکاری‌های مادر، بـه وی هدیه کرده است. او دوران تحصیل ابتدایی را در مدرسۀ ثروت سپری کرد و بعد از آن وارد «دارالفنون» شد و تحصیلات خود را به پایان رساند. وی در شانزده‌سالگی به بیماری ذات‌الریه مبتلا شد و 19 روز در کما به سر برد و علی‌رغم تلاش‌های پزشکان سرشناس، امیدی به زنده ماندنش نبود، اما بر اثر توسل و دعای مادر در شب تولد امام حسین، ناگهان شفا پیدا کرد. رهی در همان شب با خلوص و اعتقاد کامل شعری سرود و به امام حسین تقدیم کرد.

جوانی

رهی معیری پس از اتمام آموزش و انجام خدمت سربازی، وارد مشاغل دولتی شد و به ترتیب در ادارۀ ثبت، شهرداری تهران، وزارت پیشه و هنر، وزارت کار و مدتی نیز در مقام رئیس ادارۀ کل انتشارات و مطبوعات وزارت اقتصاد ملی خدمت کرد. او پس از بازنشستگی در کتابخانۀ سلطنتی مشغول به کار شد. معیری پس از انصراف از مشاغل دولتی، در دهه‌های پایانی عمر، با «رادیو ایران» به‌ویژه برنامۀ ادبی گل‌ها، به سرپرستی داوود پیرنیا همکاری میکرد و در انتخاب اشعار و ترانه‌های این برنامه تأثیر به‌سزایی داشت. پس از درگذشت پیرنیا، رهی تا پایان عمر سرپرست برنامۀ ادبی گل‌ها بود. از حوادث مهم دوران جوانی او ماجرای عشق و دلدادگی وی به دختری است که علاقۀ زیادی به او داشت، اما دختر با مردی ثروتمند ازدواج کرد و این ناکامی تا آخر عمر با رهی معیری باقی ماند و او هیچ‌گاه ازدواج نکرد.

خاستگاه اندیشه‌ای و تربیتی

رهی معیری در خانواده‌ای با اعتبار دینی و اجتماعی تربیت شد؛ پدر وی متدین و فرهنگ‌دوست بود و پدربزرگ وی «دوست‌علی خان» نظام‌الدوله (معیرالممالک)، وزیر خزانه در دورۀ ناصری و از عموزادگان فروغی بسطامی، غزل‌سرای دورۀ قاجار بوده‌ که با همین واسطه او را از نوادگان «بایزید بسطامی»، عارف مشهور قرن سوم هجری، دانسته‌اند. مادر وی به‌نام «فخری حجازی» (فخر عالم)، نیز از نوادگان «میرزا احمدخان مشیرالسلطنه»، «صدراعظم» دورۀ مشروطه بوده و این زمینۀ تربیتی و فرهنگی خانواده، در تکوین شخصیت ادبی و فرهیختگی وی نقش مؤثر داشته است.

فعالیت‌های ادبی

رهی معیری از کودکی به هنرهای مختلف از جمله نقاشی، شعر و موسیقی علاقه نشان داد؛ سرودن شعر را از نوجوانی آغاز کرد و نخستین رباعی خود را با نام «آرزو» در ۱۳۰۶ش سرود. بعد از آن به‌تدریج ذوق شاعرانۀ رهی در معاشرت با ادیبان و شرکت در انجمن‌های مختلف ادبی شکوفاتر شد. برای مثال، وی در «انجمن ادبی حکیم نظامی»، به ریاست وحید دستگردی، که به‌منظور تصحیح و مقابلۀ خمسۀ نظامی تشکیل می‌شد، شرکت می‌کرد و با وحید همکاری داشت. همچنین با سایر انجمن‌های ادبی مانند انجمن ادبی فرهنگستان ایران، انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی، انجمن روابط فرهنگی ایران و پاکستان، جامعۀ باربد و انجمن موسیقی ملی همکاری و آشنایی داشت. او با امیری فیروزکوهی، شاعر معاصر، دوست بود و در انجمن ادبی قدس (انجمن مخصوص اعیاد مذهبی و خواندن اشعار در مدایح و مراثی اهل‌بیت) شرکت می‌کرد و اشعار مذهبی خود را می‌خواند.

سفرها

رهی در طول زندگی هنری خود برای معرفی و گسترش ادبیات و زبان فارسی و موسیقی اصیل ایرانی سفرهایی متعدد به خارج از ایران داشت که از جمله می‌توان به سفر وی به ترکیه، اتحاد جماهیر شوروی (روسیه)، ایتالیا، فرانسه و افغانستان اشاره کرد.

ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری

ایمان، بردباری، مهربانی، ادب، خوش‌رویی، تواضع، بلندهمتی، عاشق‌پیشگی و زیباپرستی را از وجوه شخصیتی رهی دانسته‌اند. وی در تعامل با دیگران، انسانی فهیم، مجلس‌آرا، باکمال، فداکار، مقید به وفای عهد، مرتب و بذله‌گو و ادب‌دوست و شاعرنواز بود و در طول عمر خود هرگز سخنی درشت به کسی نگفت. مناعت طبع و عشق فرهنگی داشت و اسیر مادیات نبود. از مال دنیا فقط کتابخانه‌ای داشت که آن را یک سال پیش از مرگش به مجلس شورای ملی هدیه کرد. این مجموعه شامل 23 جلد کتاب خطی و 1662 جلد کتاب چاپی بود.

مهارت‌ها

رهی معیری در سرودن غزل، طنزهای سیاسی و اجتماعی و تصنیف‌ها و ترانه‌های پرمحتوا مهارت داشت. همچنین او یکی از نوازنده‌های چیره‌دست و آشنا به دستگاه‌های مختلف موسیقی ایران بود و صدایی بسیار خوش و دل‌نشین داشت.

اثرپذیری

رهی معیری به سروده‌های سعدی شیرازی و پس از آن به حافظ، صائب تبریزی، نظامی گنجوی، مسعود سعد و مولانا علاقۀ بسیار داشته و از آنها اثر پذیرفته است. برای مثال، وی مانند سعدی به مضمون‌آفرینی‌های سبک هندی توجه خاصی دارد و بسیاری از محتواهای بدیع و صور خیال را در قالب الفاظ زیبا و ترکیبات شیوا بیان می‌کند؛ پختگی اشعار و ظرافت‌های شاعرانۀ او را یادآور استواری سروده‌های حافظ دانسته‌اند و در منظومه‌ها و قطعات نیز تأثیر اشعار نظامی در سروده‌های او هویدا است. همچنین برخی سخنان وی یادآور سبک شعر مولوی و حال وهوای عرفانی و وارستگی روح او است.

رابطه با دیگر چهره‌ها

رهی معیری با نویسندگان و شاعران مشهور مانند محمدتقی بهار، احمد گلچین معانی، حسین پژمان بختیاری، محمد حجازی، ممتاز حسن، دانشمند پاکستانی، علی دشتی و فریدون مشیری تعامل سازنده داشت و مناظره و مکاتبه‌های‌ دوستانه و شاعرانۀ وی‌ با خلیلالله خلیلی، سخن‌سرای افغانستانی، مشهور است. همچنین وی به بزرگان ادب جهان از جمله «الکساندر پوشکین» شاعر و نویسندۀ روسی، علاقه داشت و در سروده‌ای ارادت خود را به وی بیان کرده است.

سبک و ویژگی‌های شعری

سبک شعر رهی معیری، ترکیبی از سبک عراقی و اصفهانی (هندی) است؛ به‌گونه‌ای که نمی‌توان وی را پیرو یکی از این دو سبک دانست. زبان رهی را در شعر، ساده، بدون تکلف و روان و طبع وی را لطیف توصیف کرده‌اند که در غزل هر خواننده‌ای را به یاد سعدی شیرازی می‌اندازد.

درون‌مایه‌های شعری

عشق و شوریدگی، ارزش‌های اخلاقی، مضامین تعلیمی و تربیتی شامل پند و اندرز، بی‌نیازی، بلندهمتی، وصف زیبایی، گله از روزگار، مسائل اجتماعی و میهنی در قالب طنز، وطن‌دوستی، نکوداشت هنرمندان و دانشمندان، اصول و فروع دین مانند یکتایی خداوند، مبحث رسالت، دوست داشتن پیامبر و خاندان او، انس با قرآن و متون مذهبی و امر به معروف و نهی از منکر و مضامین عارفانه‌ در مدح رسول خدا و خاندان او، به‌ویژه امام علی و امام رضا از درون‌مایه های اصلی سروده های رهی است. از زیباترین این اشعار یک مثنوی بوده که معیری برای بازیافتن تندرستی خود هنگام تشرف به آستان امام رضا در مشهد سروده است.

آثار

1. مجموعۀ شعر «سایه عمر»، که در زمان حیات او به چاپ رسیده است؛
2. دیوان کامل او که نخستین بار در ۱۳۷۹ش با تلاش «کیومرث کیوان» و بار دیگر باعنوان «کلیات رهی معیری» به چاپ رسیده است؛
3. دو مقاله یکی با عنوان «ساقی نامه‌ها» و دیگری با عنوان «شعر پارسی در سرزمین هند» نوشته است؛
4. مجموعه‌ای برگزیده از آثار شاعران ایرانی از قدیم تا دورۀ جدید را باعنوان گل‌های جاویدان؛
5. به گفتۀ محمدعلی معیری؛ رهی قصد داشت بسیاری از تعالیم و اندیشه‌های امام علی را در نهج البلاغه در سروده‌ای یکجا به نظم درآورد، اما فرصت این کار را نیافت.

نوآوری‌ها

1. رهی معیری را به‌دلیل داشتن صدای خوش، مهارت سازنوازی و شناخت علمی نسبت به موسیقی، احیاگر پیوند میان شعر و موسیقی‌ در ایران دانسته‌اند. همچنین از نوآوری‌های وی، وارد کردن طنز و نگاه انتقادی در قالب غزل و ترانه را بیان کرده‌اند.
2. از دیگر نوآوری‌های معیری، اقتباس از آثار ادبی جهان و بیان آن به شعر فارسی است؛ برای مثال، قطعۀ «سوگند»، «راز شب» و «نیروی اشک» را به ترتیب از اشعار هندی، ترانه‌های بیلیتیس (شاعرۀ یونانی) و ادبیات هندی اقتباس کرده است.
3. به‌باور پژوهشگران رهی معیری به ارتقای ترانه‌سرایی در ادبیات فارسی بسیار کمک کرد و حتی در این زمینه از عارف قزوینی، تصنیف‌سرای معروف ایران، پیشی گرفت. برای مثال، برخی تکرارها و شکستگی‌های نابه‌جا که در تصنیف‌های عارف دیده می‌شود در ترانه‌های رهی وجود ندارد و این باعث شهرت و محبوبیت بسیاری از ترانه‌های او شده است.

نظر دیگران

1. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، ضمن بیان علاقۀ خود نسبت به شعرهای رهی معیری، بر این باور است که در غزل، بهتر از رهی معیری در زمان خودش، هیچ کس دیگر پیدا نمی‌شود و او همان نسل متصّل به امروز است.
2. شفیعی کدکنی، شاعر و ادیب مشهور، رهی معیری را از مهم‌ترین غزل‌سرایان معاصر می‌داند که اشعار وی دوست‌داران بسیار دارد؛
3. محمد حقوقی، نویسنده و منتقد ادبی معاصر معتقد است که رهی معیری به‌دلیل رعایت کامل اصول و فنون و دقت تمام او در بیان مضمون و در میان غزل‌سرایان امروز کمتر همانند دارد؛
4. بهباور نادر نادرپور از شاعران معروف معاصر، رهی از بهترین شاعران و از غزل‌سرایان درجه‌یک امروز است که میان شاعران معاصر پیوسته مخاطبان زیادی دارد.

اثرگذاری‌ها

پژوهشگران معتقدند که رهی معیری با به‌کارگیری واژگانی با بار معنایی روحانی و معنوی شعر فارسی را متعالی‌تر و آسمانی‌تر ساخته و در رشد، گسترش، ماندگاری و غنای ادبیات و زبان فارسی نقش داشته است. همچنین در عاشقانه‌سرایی، ترویج ادبیات تعلیمی و حکمت‌آموز و نقد اجتماعی در کشورهای فارسی‌زبان، نقش داشته و در غنا و ماندگاری موسیقی اصیل ایرانی اثرگذار بوده است؛ زیرا بخش زیادی از سرودهای وی را خوانندگان مشهور ایرانی مانند غلامحسین بنان، محمدرضا شجریان، حسین قوامی، آذر پژوهش، جواد بدیع‌زاده، علی‌رضا افتخاری، سید عبدالحسین مختاباد و خوانساری خوانده‌اند.

درگذشت

رهی معیری در ۱۳۴۷ش درگذشت و در قبرستان «ظهیرالدوله» شمیران به خاک سپرده شد.

نمونه‌ای از شعر رهی معیری در مدح امام هشتم

باز شد باغ چون دم طاووس		لاله بشکفت همچو روی عروس
دامن خاک شد ز بسّد و لعل		تاج فرعون و گنج دقیانوس
گلسِتان شد چو بزمۀ پرویز		بوستان شد چو مجلس کاووس
آن یک از سوسن، این یک از سوری		سینۀ باز گشت و چشم خروس
ساعد شاخ، رشک بوقلمون		ساحت باغ، غیرت طاووس
راست مانَد فراز سبزه سمن		زورقی را میان اقیانوس
پای گل زلفکان دلبر گیر		طرف گلبن عذار ساقی بوس
طرۀ دوست کش، مکش اندوه		بادۀ ناب خور، مخور افسوس
تا فلک بنده‌ات شود می‌باش		چون رهی بندۀ شهنشۀ توس
تا درت چرخ هفتمین بوسد		آستان امام هشتم بوس

منابع

• برقعی، محمدباقر، سخنوران نامی معاصر ایران، قم، خرم، ۱۳۷۳ش.
• خانعلی، یوسف، «زندگی‌نامۀ رهی معیری» تهران، کتاب فرزان، ۱۳۶۳ش.
• «دربارۀ رهی‌معیری؛ آفرینندۀ ماندگارترین تصنیف‌های پرشور»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ آبان ۱۳۹۸ش.
• دست‌غیب، عبدالعلی، «رهی معیری»، مجلۀ پیام نوین، سال سوم، شمارۀ ۲، آبان ۱۳۳۹ش.
• راستکار، فخری، فهرست کتابخانۀ مجلس شورای ملی، تهران، مهر، ۱۳۴۸ش.
• «رهی معیری؛ خالق تصنیف‌های حكمت‌آموز»، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۴ش.
• رهی معیری، محمدحسن، رهاورد رهی، تهران، صبور، ۱۳۷۵ش.
• رهی معیری، محمدحسن، مجموعۀ اشعار، تهران، سپهر ادب، 1391ش.
• رهی معیری، محمدحسن، «مصاحبه با رهی معیری»، در از کاروان رفته: زندگی، نقد، تحلیل و گزیدۀ اشعار رهی معیری، به اهتمام فرهاد نیکنام، تهران، سخن، ۱۳۹۱ش.
• رهی معیری، محمدحسن، نقد، دیدگاهها، زندگی و طنزهای رهی معیری، با تلاش محمدباقر نجف‌زادۀ بارفروش، تهران، ۱۳۷۶ش.
• «رهی معیری»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیتالله العظمی خامنه‌ای، تاریخ بازدید: 5 تیر 1402ش.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا، با چراغ و آینه: در جستجوی ریشه‌های تحول شعر معاصر ایران، تهران، سخن، ۱۳۹۰ش.
• شهریار، سیداحمد، «عشق و عرفان در اشعار رهی معیّری»، وب‌سایت فرهنگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 30 ژوئن 2020ش.
• صیادکوه، اکبر و کمال‌آبادی فراهانی، علی‌اکبر، «جایگاه رهی معیری در میان شاعران معاصر و تحلیل برخی از جنبه‌های هنری سخن او»، مجلۀ نثرپژوهی ادب فارسی، شمارۀ 18، 1384ش.
• «نظر رهبر معظم انقلاب دربارۀ غزل‌های رهی معیری»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۴ش.
• «نگاهی به زندگی‌نامۀ رهی معیری؛ داستان شفا یافتن محمدحسن در شب تولد امام حسین»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۲ش.
• «نگاهی به زندگی و آثار رهی معیری به بهانۀ سال‌روز درگذشت شاعر»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۹ش.
• هوشیار، صفورا، «رهی معیری»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1394ش.
• یاحقی، محمدجعفر، چون سبوی تشنه: تاریخ ادبیات معاصر فارسی، تهران، جامی، 1374ش.
• یوسفی، غلام‌حسین، چشمۀ روشن: دیداری با شاعران، تهران، علمی، ۱۳۶۹ش.