زن در اندیشۀ امام خمینی

زن در اندیشۀ امام خمینی؛ دیدگاه امام خمینی دربارۀ زن و جایگاه فردی و اجتماعی او.

زن در اندیشۀ امام خمینی، با مفاهیم ارزشی مانند آزادی، عفت، شجاعت، کرامت، مظهر تحقق آمال بشر، مبدأ سعادت‌ها و مبدأ خیرات پیوند دارد. امام خمینی بر اساس مبانی و اصول دین اسلام همواره در تکریم زن، کوشیده است. زن از دیدگاه امام خمینی، بهره‌مند از مقام والای انسانی است و نباید بازیچۀ مردان انگاشته شود. از منظر امام خمینی، زن‌ها با حفظ شئونات اسلامی باید در مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی حاضر باشند و اظهار نظر کنند و همدوش مردان به پیشرفت جامعه یاری برسانند.

فراز و فرود تاریخی جایگاه زن

از منظر امام خمینی، جوامع پیش از اسلام، برای زن‌ها ارزشی قائل نمی‌شدند و بسیاری از جوامع، زنان را مثل حیوان و بلکه پایین‌تر از آن می‌دانستند؛ اما اسلام، زن را از لجنزارهای فکری جوامع بشر، نجات داد و به او شخصیت و قدرت بخشید. پس از رحلت پیامبر اسلام و منحرف‌کردن دین اسلام از مسیر اصلی خود، جایگاه زن دوباره تنزل پیدا کرد، البته نه به اندازۀ پیش از اسلام. پس از جنگ جهانی دوم، حکومت‌ها به بهانه آزادی و ایجاد تمدن جدید، شعارهای تساوی حقوق مرد و زن و تغییر شرایط اقتصادی را برجسته کردند و با کشاندن زنان به‌سوی برهنگی و بی‌بندوباری ، آنها را از جایگاه حقیقی و والای انسانی خود به زیر کشاندند. رژیم پهلوی در ایران نیز با اثرپذیری از فرهنگ غربی، به استفادۀ نادرست از مفهوم آزادی زن، روی آورد و با القای بی‌ارزش بودن سنت‌ها و باورهای برآمده از دین و مذهب، کوشید تا فرهنگ بیگانه را بر جامعه مسلمان، حاکم کند و با ابتذال و برهنگی، زن را از جایگاه والای انسانی و معنوی به حضیض حیوانیت پایین ‌آورد و همچون عروسکی، دستاویز امیال مردان قرار دهد. مشغول‌کردن زنان و مردان به هرزگی و فساد، زمینه را برای تزلزل بنیان خانواده و به فساد‌کشاندن جامعه فراهم کرد. با فاسدشدن جامعه و مشغول‎‌شدن زنان و مردان به لذایذ جنسی و مادی، قدرت تفکر و تشخیص حق و باطل از آنها سلب می‌شد و زمینه برای به چپاول‌گری مستکبرین فراهم شده و استعمار انسان‌ها به اوج خود می‌رسید. امام خمینی معتقد است در دوران پهلوی به بهانۀ آزادی زن، روح او را در لجن‌زار تجدد و آزادی وارداتی که تحفۀ استعمار بود، به تباهی ‌کشاندند.

از جمله سیاست‌های رژیم پهلوی در رابطه با زنان عبارت‌اند از:

1. کشف حجاب زنان برای حضور اجتماعی؛
2. راه‌اندازی مراکز فساد و کاباره‌ها؛
3. برگزاری مسابقات برگزیدن زنان و دختران زیبا با عنوان دختران شایسته؛
4. استفاده ابزاری از زنان در تبلیغات تجاری؛
5. سوءاستفاده از زنان در صنعت سینما و مشهورشدن آنها به‌عنوان ستاره‌های جنسی؛
6. ایجاد سپاه دانش و بهداشت زنان در جهت گسترش و جایگزین‌کردن فرهنگ غرب به‌جای فرهنگ ایرانی اسلامی؛
7. میسرنبودن تحصیل دانشگاهی برای دختران با حفظ شئونات اسلامی؛
8. نبود امنیت اخلاقی و فرهنگی برای زنان در محل کار؛
9. ضعف مشارکت سیاسی زنان و سهم ناچیز آنها از مناصب دولتی و حکومتی؛
10. بالابودن میزان مرگ و میر مادران باردار به‌دلیل نبود بهداشت و درمان کافی و مناسب برای آنها.

جایگاه زن در اسلام

از دیدگاه امام خمینی، اسلام با هدف تربیت انسان کامل، به زنان بیش از مردان عنایت دارد و زن را به‌عنوان مربی جامعه‌ مورد توجه قرار می‌دهد. از این منظر، زن همانند مرد در همۀ شئون، حق دخالت دارد، زیرا خداوند زن را همانند مرد، آزاد و با کرامت و بهره‌مند از ویژگی‌های زیر آفریده است:

1. انسان‌ساز؛
2. قدرتمند و شجاع؛
3. عفیف و پرهیزکار؛
4. مبدأ سعادت‌ها؛
5. مبدأ خیرها؛
6. مظهر تحقق آمال بشر؛
7. مؤثر در جامعه.

بر اساس اندیشۀ امام خمینی، صلاح و فساد جامعه از صلاح و فساد زن‌ها نشأت می‌گیرد و دوری زنان از فساد و انحرافات در ساختن جامعۀ کمال‌یافتۀ بشری، اثرگذار است.

نقش زنان در جامعۀ ایرانی- اسلامی

برخی سویه‌های حضور اجتماعی زن از منظر امام خمینی عبارت‌ است از:

کنشگری سیاسی

امام خمینی به حضور زنان در عرصه سیاست تأکید داشت و معتقد بود ملتی که بانوان آن پیشرو در مقاصد اسلامی باشند، شکست‌ناپذیر است. در همین چارچوب، زنان ایرانی پیش از انقلاب اسلامی با تشویق زینب‌وار فرزندان، شوهران و برادران خود سهم چشمگیری در پیروزی انقلاب اسلامی و رهایی از فرهنگ بیگانه داشتند و از این طریق، رشد سیاسی خود را به اثبات رساندند. امام خمینی اعلام کرد که زنان همانند مردان و دوشادوش آنها می‌توانند در فعالیت‌های مبارزاتی شرکت کنند و آنان را به حضور در صحنه‌های مجاهدت همچون صدر اسلام، فراخواند. زنان ایرانی در همین راستا به پشتیبانی از قوای مسلح در جنگ تحمیلی پرداختند. امدادگران، پزشکان و پرستاران زن به صورت مستقیم و غیر مستقیم در جنگ تحمیلی انجام وظیفه می‌کردند. برخی دیگر نیز در پشت جبهه، تدارکات و نیازمندی‌های رفاهی رزمندگان را فراهم می‌کردند. بر اساس آمارهای موجود، 4363 نفر از شهدای جنگ تحمیلی و حدود 2000 از نفر شهدای انقلاب اسلامی، از بانوان بوده‌اند. بانوان بسیاری با اثرپذیری از اندیشه امام خمینی، زندگی خود را وقف انقلاب اسلامی کردند، از جمله خانم مرضیه حدیدچی (۱۳۱۸–۱۳۹۵ش) که با نام طاهره دباغ شناخته می‌شود، در دوران حضور امام خمینی در دهکده نوفل‌لوشاتو از توابع پاریس، همراه و محافظ او بود؛ وی همچنین از بنیانگذاران سپاه پاسداران و اولین فرماندۀ سپاه غرب همدان بود.

کنشگری فرهنگی

از دیدگاه امام خمینی فرهنگ یک جامعه اساس ملیّت و استقلال یک ملت است که آن نیز نیازمند حضور فعال بانوان است. وی زنان را مربی اصلی جامعه معرفی می‌کند و سعادت افراد آن را در گرو نحوۀ تربیت این قشر می‌داند. از منظر وی، تا زن و توجه او به فرهنگ و تربیت انسانی نباشد، هیچ‌کس در جامعه متعالی نخواهد شد. وی معتقد است زنان از آن جهت که انسان‌سازند و وظیفۀ تربیت فرزندان را بر دوش دارند، اگر در این مسیر خللی صورت پذیرد، مسئول‌اند. بر اساس دیدگاه امام خمینی، اگر توانایی‌های فرهنگی زنان، به‌شایستگی شناخته شود سبب تحولات زیادی در جامعه می‌شود. او بر همین اساس به اهمیت تحصیل زنان باور داشت و آشکارا اعلام کرد این تبلیغات دشمن است که اسلام را مخالف تحصیل زنان جلوه می‌دهد. راه تحصیل زنان در جمهوری اسلامی ایران تا رسیدن به عالی‌ترین مدارج علمی مانند اجتهاد در علوم دینی، هموار است و امام خمینی، این امکان را از جمله مواهب انقلاب اسلامی می‌دانست. وی فراگیری علومی که به درد دنیا و آخرت بخورد را از وظایف زنان اعلام کرد؛ وی معتقد بود که زنان با حفظ ارزش‌های اسلامی مانند حجاب، دوری از مصرف‌گرایی و اشرافی‌گری و الگوپذیری از حضرت زهرا، حضرت خدیجه و حضرت زینب می‌توانند فعالیت فرهنگی و تربیت را از خانه‌ها آغاز کنند و مردان پاک را در دامن خود پرورش دهند؛ بر این اساس، از دامن زن، مرد به معراج می‌رود.

کنشگری اقتصادی

امام خمینی، حضور اجتماعیِ زن و مرد را همسان می‌دید و باور داشت که اشتغال و فعالیت اقتصادی با حفظ موازین شرعی، اختصاص به جنس خاصی ندارد. زنان چه از طریق فعالیت در خانه و چه به‌صورت اشتغال در بیرون از خانه، در پیشرفت‌های جامعه سهیم هستند. زن‌ها نه‌تنها حقِ پرداختن به این قبیل کارها را دارند، بلکه در مواردی برای آنها تکلیف اجتماعی نیز به‌شمار می‌رود. امام خمینی با تکیه بر آموزه‌های اسلام، حقِ کار و مالکیت را از جمله حقوق مسلم زن می‌دانست. همان‌گونه که در طول تاریخ اسلام، زنانی همچون حضرت خدیجه و حضرت فاطمه، فعالیت اقتصادی داشته‌اند، امام خمینی تأکید داشت که پس از انقلاب اسلامی، در ایران نیز حق مالکیت، انتخاب شغل و حضور زنان در صحنه‌های اقتصادی به رسمیت شناخته شود.

حقوق زن

در اندیشۀ امام خمینی به حقوق زن در ابعاد فردی، خانوادگی و اجتماعی توجه شده است. از این منظر، اسلام بنیانگذار آزادیِ زن در تمام ابعاد وجودی است و البته این آزادی نباید با شرافت و حیثیت او منافات داشته باشد. حق تحصیل، حق مالکیت و اشتغال زنان نی در همین چارچوب مورد تأیید و تأکید امام خمینی است. در سطح خانوادگی نیز زن در انتخاب همسر آزاد است و با ازدواج، برآوردن کامل نیازمندی‌های زن بر عهدۀ شوهر است. در تراز اجتماعی نیز امام خمینی بر مشارکت فعال زنان متناسب با اقتضائات جنسی و جنسیتی، تأکید کرده و از زنان می‌خواست که همچون مردان، ناظر بر مسائل سیاسی و اجتماعی باشند، دربارۀ کار مجلس و دولت اظهار نظر کنند و همدوش مردان، عهده‌دار مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر در جامعه باشند.

جایگاه زن در خانواده

امام خمینی خانواده اسلامی را اولین و مهم‌ترین جایگاه فرهنگی- تربیتی و محل شکوفاشدن عواطف انسانی و رکن جامعه معرفی می‌کند. وی نهاد خانواده را با محوریت زن، مایۀ سکونت، انس‌جویی، مهر‌ورزی و جایگاه امن تربیت فرزندان می‌داند و برای مقام مادری و همسری در خانواده، جایگاه محوری قائل بود.

نقش تربیتی زن

از دیدگاه امام خمینی زنان نقش محوری در تربیت نسل دارند. زنان نیمی از پیکرۀ جامعه هستند که تربیت نیم دیگر جامعه بر دوش آنها است. به بیان وی خانه‌ محل تربیت فرزند است و نقش مادران در تربیت دینی و تهذیب اخلاق فرزندان بیشتر است و آنها پرورش‌دهندۀ انسان‌های فعال و کوشا هستند. از منظر وی خدمت مادر به جامعۀ بشری از خدمت معلم و بلکه از تمامی خدمت‌ها بالاتر است. امام خمینی، مادران را شریف‌ترین انسان‌ها می‌داند و زن را یکتا موجودی معرفی می‌کند که از دامن خود افرادی را به جامعه تحویل می‌دهد که از برکاتش یک جامعه، بلکه جامعه‌ها به‌سوی ارزش‌های والای انسانی کشیده می‌شوند. بر اساس دیدگاه امام خمینی مادر ، انسان‌ساز است و دامن مادر، بزرگترین مدرسه و بهترین مکتب است که تعیین‌کنندۀ ساختار شخصیت کودک به‌شمار می‌رود، جوانانی شیردل و مجاهد می‌پروراند، معنویت را در فرزندان تقویت می‌کند و از این طریق، به سعادت و رشد جامعه یاری می‌رساند.

منابع

• «مقام زن از نگاه امام خمینی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی استان مازندران، تاریخ درج مطلب: 13 خرداد 1398ش.
• «وضعیت زنان در دوران پهلوی»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 12 بهمن 1393ش.
• افشین‌پور، منیره، «نقش زنان در حوزۀ فرهنگ با رویکردی بر دیدگاه امام خمینی»، وب‌سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تاریخ درج مطلب: 14 خرداد 1399ش.
• امین جعفری، بتول، «نقش زنان در اقتصاد از دیدگاه حضرت امام خمینی»، پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 23 خرداد 1398ش.
• خمینی، روح الله، صحیفۀ امام، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی، 1378ش.
• سیمای زن در کلام امام خمینی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1369ش.
• شریعتی، الهام و کلانتری معتمدی، هاجر السادات، «جایگاه زن در اندیشۀ امام خمینی و آثار اجتماعی آن»، فصلنامۀ نظريه‌هاي اجتماعي متفكران مسلمان، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1396ش.
• صفری، فاطمه، الگوی اجتماعی پایگاه و نقش زن مسلمان در جامعه اسلامی بر اساس دیدگاه امام خمینی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1370ش.
• کریم‌زاده، زهره، «نقش اجتماعی بانوان در منظومه زیبای اندیشه های امام خمینی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی استان کرمانشاه، تاریخ درج مطلب: 14 خرداد 1398ش.
• مرتضوی، ضیاء، امام خمینی و الگوهای دین‌شناختی در مسایل زنان، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1378ش.
• نیک‌خواه قمصری، نرگس و صادقی فسائی، سهیلا، «زنان فراتر از نقش‌های سنتی: بررسی جایگاه زن در کلام امام خمینی»، نشریۀ زن در فرهنگ و هنر، شمارۀ 2، تابستان1391ش.
• هدایت‌زاده، فرهاد، دیدگاه امام خمینی دربارۀ جایگاه زن با محوریت شخصیت حضرت زهرا، تهران، عروج، 1386ش.