سوگند
سوگند؛ نوعی پیمان یا گواهی در روابط اجتماعی با تضمین و یادکرد موجودی برتر یا قدسی.
سوگند، در زندگی جمعی انسان‌ها برای ایجاد اعتماد اجتماعی، انجام تعهدات، اثبات حق و تبرئه بی‌گناهان به‌کار می‌رود. در سبک زندگی ایرانیان نیز سوگند از جایگاه بالایی در تعهدات و موقعیت‌های مهم اجتماعی برخوردار است و کارکردهای گوناگونی در زندگی روزمره دارد. قسم نادرست یا شکستن قسم نیز، تنزل جایگاه اجتماعی اشخاص را در پی داشته و بر اساس آموزه‌های اسلامی، موجب مجازات‌های دنیوی و اخروی می‌شود.
مفهوم‌شناسی
واژۀ فارسی سوگند، مترادف قسم، یمین و حِلف در زبان عربی است.[۱] سوگند تعهد یا اعترافی است که بر اساس شرف شخص و در جهت تأکید بر اثبات و یا نفی عملی بر زبان آورده شده و خدا یا وجود ارزشمندی، شاهد گرفته می‌شود. خدا، رسول، امامان و یا هر موجود قدسی، در فرهنگ ایرانیان برای سوگند، مورد توجه هستند. بسیاری از انواع سوگند با آداب و آیین‌های خاص، همراه است[۲] تا ایجاد اعتماد اجتماعی و اطمینان مخاطب، التزام به انجام تعهدات، اهمیت مفاد سوگند، اثبات حق و تبرئۀ بی‌گناه را تسهیل کند.[۳]
سوگند در ایران باستان
در ایران باستان، برای اثبات حقانیت یا بی‌گناهی از روش‌های سخت‌گیرانه‌ای بهره می‌گرفتند. عبور از میان آتش مانند آن‌چه در داستان سودابه و سیاوش آمده، ریختن آهن گداخته بر سینۀ متهم، عبور یا فرورفتن در آب چنان‌چه در داستان کیخسرو و مادر او فرنگیس آمده و خوردن زهر، هرگاه بدون گزند، سپری می‌شد از مشهورترین روش‌های اثبات بی‌گناهی در ایران باستان بوده است.[۴] در این موارد، شخص میانجی تلاش می‌کرد تا موضوع را با پند و اندرز حل‌وفصل کند تا کار به ادای سوگند نرسد. به شخص که سوگند می‌خورد، یک شب فرصت داده می‌شد تا به عواقب سوگند فکر کند و در روز اجرای سوگند نیز متن سوگندنامه را به او می‌دادند که با دقت بخواند تا شاید از ادای سوگند انصراف دهد و تنها در صورت اصرار او، آیین سوگند اجرا می‌شد.[۵]
سوگند در دورۀ اسلامی
سوگند در دورۀ اسلامی به شکل‌های مختلف و با شمول واژگان عربی مانند «قَسَم» در فرهنگ ایرانیان استمرار یافت. امروزه سوگندها در سبک زندگی ایرانیان مسلمان با یادکرد موجودات دارای جایگاه قدسی و معنوی صورت می‌پذیرد. سوگند به خداوند، قرآن، پیامبر اسلام، امام علی، امام حسین، حضرت عباس و سایر بزرگان دینی،[۶] یا با اوصافی از پیامبر و ائمه، مانند سوگند به اهل‌بیت پیامبر، آل‌علی، مشهد فرخندۀ حسین و حق شاه ولایت، از سوگندهای رایج در فرهنگ ایرانیان است. همچنین اصطلاحاتی مانند به جان دوست، به عمر دوست، به خاک پای تو، به حق شام فراق و به حق صبح وصال نیز در زندگی روزمرّۀ ایرانیان برای سوگند به‌کار می‌رود.[۷] برخی سوگندها مانند سوگند هفت‌گام نیز در خرده‌فرهنگ‌های ایرانی، سوگند رعب‌آور شناخته می‌شوند؛ این سوگند دربارۀ فردی صورت می‌پذیرد که به عمل بسیار نکوهیده و ناشایستی متهم شده و پادرمیانی بزرگان و ریش‌سفیدان محل نیز آن را حل نکرده است. طرف اصلی دعوا جهت اثبات ادعای خود به حمام می‌رود، وضو می‌گیرد و بعد از ظهر منتهی به شب جمعه در کنار کپه‌های هفت‌گانۀ خاک با تشریفات و آداب خاصی به حضرت عباس، سوگند یاد می‌کند.[۸]
به‌صورت سنتی، بیشتر سوگندها در فرهنگ ایرانی از نوع تعهدات اجتماعی شرافتمندانه است که در جهت انجام امور خیر، حمایت از ضعفا، همکاری با دوستان، حمایت از ارزشهای انسانی و مقابله با ستمگری و بیداد صورت می‌گیرد. پيمان‌بستن و پيمان‌گرفتن حتی به‌صورت قول و قرار ساده، به مثابۀ رفتار اخلاقی، مذهبی و اجتماعی در زندگي روزمره، امری معمول و با جوهر تقدس همراه است و کسی حاضر به شکستن آن نیست؛ زیرا شکستن سوگند، موجب تنزل شرافتی می‌شود.[۹] امروزه سوگند متصدیان امور سیاسی و اجتماعی مانند سوگند قضات، گواهان، وکلای دادگستری، پزشکان، نمایندگان مجلس و رؤسای جمهوری نیز به موجب قوانین خاص ادا شده و در موقعیت‌های رسمی و حرفه‌ای انجام می‌شود.[۱۰]
چالش‌های سوگند
سوگند از دوره‌های دوردست تا دورۀ معاصر، از یک امر قدسی، اخلاقی و اجتماعی با کاربردهای خاص، به بخشی از رفتار ساده و روزمره تبدیل شده است.[۱۱] روزمرگی، استخفاف و اهمیت‌زدایی از سوگند، مهم‌ترین چالش سوگند در ذهنیت جامعۀ ایرانی است. ضرب‌المثل باور کردن قسم حضرت عباس یا دم خروس،[۱۲] نوعی از استخفاف جایگاه سوگند در جامعه است. به خصوص سوگند با اسمای جلالۀ الهی در امور معمول و رزومره، اهمیت آن را تنزل داده و از قدسیت، عظمت و شرافت موقعیت آن می‌کاهد. آموزه‌های قرآنی و روایت‌های اسلامی بر صیانت از ارزش واقعی سوگند تأکید دارد.[۱۳]
سوگند در فقه اسلامی
قسم در فقه اسلامی تنها با نام و اسمای مخصوص خداوند؛ مانند والله، بالله، تالله، الرحمن، القدیم، الباری و اسمائی که تنها بر خداوند اطلاق می‌شود؛ مانند ربّ، خالق و رازق اعتبار می‌یابد. عقل، بلوغ و اختیار از شرایط فردی شمرده شده است که سوگند ادا می‌کند.[۱۴] مخالفت نداشتن با شرع، توانایی انجام محتوای قسم و مخالفت نداشتن پدر یا شوهر از دیگر شرایط قسم فقهی شمرده شده است.[۱۵]
فقه اسلامى بر دو دسته کلی سوگند شامل سوگند عقد و سوگند قضایی متمرکز شده است؛ سوگند عقد در فقه اسلامی با عنوان «نذر»، «عهد» و «یمین» مورد بحث قرار گرفته و فرد به موجب آن متعهد بر انجام و یا ترک فعل می‌شود. در فرض تخلف، کفّاره بر آن مترتب می‌شود.[۱۶] سوگند قضایی نیز در دادگاه‌ها به‌عنوان یکی از ادلّۀ اثبات دعوا به کار گرفته می‌شود. در این سوگند، خداوند بر وجود و یا عدم امری که سوگند خورنده ادعای آن را دارد، گواه گرفته می‌شود.[۱۷]
سوگند در قوانین ایران
قانون مدنى ايران، قسم را قاطع دعوا دانسته و اظهارات (غیرادله) منافی قسم را نمی‌پذیرد.[۱۸] بر اساس قانون مجازات اسلامی، مدعی می‌تواند با معرفی یک شاهد مرد و یا دو شاهد زن، به ضمیمۀ یگ سوگند، ادعای مالی خود را اثبات و مطالبه کند.[۱۹] در این وضعیت، جرائم حدی و تعزیری به‌وسیلۀ سوگند، نفی و اثبات نمی‌شود، اما زیان ناشی ازجرایم مانند رد مال با سوگند قابل اثبات است.[۲۰] یکی از انواع مهم قَسم در قوانین کیفری جمهوری اسلامی ایران، «قَسامه» است. هرگاه قرائن و دلایل موجود برای اثبات وقوع قتل، کافی نباشد ولی ظن به راست‌بودن آن وجود داشته باشد، 50 نفر از بستگان پدری ذکور مدعیِ وقوع جنایت، سوگند یاد می‌کنند و این سوگند، وقوع قتل را اثبات می‌کند.[۲۱]
عواقب سوگند نادرست
سوگند دارای یک سلسله شرایط قانونی است که ادا‌کنندۀ سوگند ملزم به رعایت آنها است. اگر سوگند، دروغ باشد و یا با تردید یا اکراه ادا شده باشد، به آن سوگند، ترتیب اثر داده نمی‌شود. براساس قانون تعزیرات، کسی که به‌صورت عمدی سوگند دروغ ادا کند به 6 ماه تا 2 سال حبس محکوم می‌شود.[۲۲] در آموزه‌های اسلامی نیز سوگند دروغ به‌مثابه جنگ با خدا دانسته شده که غضب الهی، دوری از رحمت خدا و تنگدستی را در پی دارد.[۲۳]
پانویس
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، 1406ق، ص89.
- ↑ جعفری قنواتی، «سوگند»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ امیدوار، «سوگند خوردن؛ فلسفه، آثار و احکام آن»، وب‌سایت جامعۀ تحلیلی خبری ندای اصفهان.
- ↑ جعفری قنواتی، «سوگند»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ جعفری قنواتی، «سوگند»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ کیانی، سوگند در زبان و ادبیات فارسی، 1371ش، ص23.
- ↑ کیانی، سوگند در زبان و ادبیات فارسی، 1371ش، ص421.
- ↑ «سوگند در گذر زندگی ایرانیان»، مرکزدائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 13 اردیبهشت 1395ش.
- ↑ دشتی و رضایی، «بررسی ساختار پیمان‌ها در آثار حماسی و پیوند آن با باورهای اسطوره‌ای و دینی»، 1398ش، ص124.
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، 1406ق، ص90.
- ↑ «سوگند در گذر زندگی ایرانیان»، مرکزدائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 13 اردیبهشت 1395ش.
- ↑ کیانی، سوگند در زبان و ادبیات فارسی، 1371ش، ص30.
- ↑ «راهکارهای قرآن برای کسانی که به قسم‌خوردن عادت کرده‌اند»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ کیانی، سوگند در زبان و ادبیات فارسی، 1371، ص12.
- ↑ خمینی، ترجمۀ تحریرالوسیله، 1368ش، ص119-124.
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، 1406ق، ص90.
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، 1406ق، ص90.
- ↑ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، مادۀ 1331.
- ↑ قانون مجازات اسلامی، مادۀ 209.
- ↑ قانون مجازات اسلامی، مادۀ 208.
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، 1406ق، ص300-301.
- ↑ «صفر تا صد ادای سوگند در دادگاه / مجازات سوگند دروغ چیست؟»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «اگر کسی قسم ناحق بخورد عواقب آن چه خواهد بود؟»، وب‌سایت اسلام کوئیست نت.
منابع
- «اگر کسی قسم ناحق بخورد عواقب آن چه خواهد بود؟»، اسلام کوئست‌نت، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1394ش.
- امیدوار، عبدالغفار، «سوگند خوردن؛ فلسفه، آثار و احکام آن»، وب‌سایت جامعۀ تحلیلی خبری ندای اصفهان، تاریخ درج مطلب: 9 بهمن 1394ش.
- خمینی، روح‌الله، ترجمۀ تحریرالوسیله، تهران، مؤسسۀ نشر و تنظیم آثار امام خمینی، 1368ش.
- جعفری قنواتی، محمد، «سوگند»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 11 فروردین 1399ش.
- دشتی، نصرالله و رضایی، مهدی، «بررسی ساختار پیمان‌ها در آثار حماسی و پیوند آن با باورهای اسطوره‌ای و دینی»، پژوهشنامة ادب حماسي، سال 15، شمارة 1، پياپي 72، بهار و تابستان 1398ش.
- «راهکارهای قرآن برای کسانی که به قسم‌خوردن عادت کرده‌اند/ قسم مداوم چه عواقبی در زندگی دارد؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 7 آذر 1399ش.
- «سوگند در گذر زندگی ایرانیان»، وب‌سایت مرکزدائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 13 اردیبهشت 1395ش.
- «سوگند درغزلستان»، وب¬سایت غزلستان، تاریخ بازدید: ۱۴ آبان ۱۴۰۲ش.
- «سوگند و رد پای آن در ادبیات فارسی»، بلاگ‌فای دولت جاودان، تاریخ بازدید: 5 آبان 1402ش.
- «صفر تا صد ادای سوگند در دادگاه / مجازات سوگند دروغ چیست؟»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۷ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1314ش.
- قانون مجازات اسلامی، مصوب 1392ش.
- کیانی، حسین، سوگند در زبان و ادب فارسی، تهران، دانشگاه تهران، 1371ش.
- محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر اسلامی، چاپ 12، 1406ق.