سوگند

سوگند؛ نوعی پیمان یا گواهی در روابط اجتماعی با تضمین و یادکرد موجودی برتر یا قدسی.

سوگند، در زندگی جمعی انسان‌ها برای ایجاد اعتماد اجتماعی، انجام تعهدات، اثبات حق و تبرئه بی‌گناهان به‌کار می‌رود. در سبک زندگی ایرانیان نیز سوگند از جایگاه بالایی در تعهدات و موقعیت‌های مهم اجتماعی برخوردار است و کارکردهای گوناگونی در زندگی روزمره دارد. قسم نادرست یا شکستن قسم نیز، تنزل جایگاه اجتماعی اشخاص را در پی داشته و بر اساس آموزه‌های اسلامی، موجب مجازات‌های دنیوی و اخروی می‌شود.

مفهوم‌شناسی

واژۀ فارسی سوگند، مترادف قسم، یمین و حِلف در زبان عربی است. سوگند تعهد یا اعترافی است که بر اساس شرف شخص و در جهت تأکید بر اثبات و یا نفی عملی بر زبان آورده شده و خدا یا وجود ارزشمندی، شاهد گرفته می‌شود. خدا، رسول، امامان و یا هر موجود قدسی، در فرهنگ ایرانیان برای سوگند، مورد توجه هستند. بسیاری از انواع سوگند با آداب و آیین‌های خاص، همراه است تا ایجاد اعتماد اجتماعی و اطمینان مخاطب، التزام به‌ انجام تعهدات، اهمیت مفاد سوگند، اثبات حق و تبرئۀ بی‌گناه را تسهیل کند.

سوگند در ایران باستان

در ایران باستان، برای اثبات حقانیت یا بی‌گناهی از روش‌های سخت‌گیرانه‌ای بهره می‌گرفتند. عبور از میان آتش مانند آن‌چه در داستان سودابه و سیاوش آمده، ریختن آهن گداخته بر سینۀ متهم، عبور یا فرورفتن در آب چنان‌چه در داستان کیخسرو و مادر او فرنگیس آمده و خوردن زهر، هرگاه بدون گزند، سپری می‌شد از مشهورترین روش‌های اثبات بی‌گناهی در ایران باستان بوده است. در این موارد، شخص میانجی تلاش می‌کرد تا موضوع را با پند و اندرز حل‌وفصل کند تا کار به ادای سوگند نرسد. به شخص که سوگند می‌خورد، یک شب فرصت داده می‌شد تا به ‌عواقب سوگند فکر کند و در روز اجرای سوگند نیز متن سوگندنامه را به او می‌دادند که با دقت بخواند تا شاید از ادای سوگند انصراف دهد و تنها در صورت اصرار او، آیین سوگند اجرا می‌شد.

سوگند در دورۀ اسلامی

سوگند در دورۀ اسلامی به شکل‌های مختلف و با شمول واژگان عربی مانند «قَسَم» در فرهنگ ایرانیان استمرار یافت. امروزه سوگندها در سبک زندگی ایرانیان مسلمان با یادکرد موجودات دارای جایگاه قدسی و معنوی صورت می‌پذیرد. سوگند به خداوند، قرآن، پیامبر اسلام، امام علی، امام حسین، حضرت عباس و سایر بزرگان دینی، یا با اوصافی از پیامبر و ائمه، مانند سوگند به اهل‌بیت پیامبر، آل‌علی، مشهد فرخندۀ حسین و حق شاه ولایت، از سوگندهای رایج در فرهنگ ایرانیان است. همچنین اصطلاحاتی مانند به جان دوست، به عمر دوست، به خاک پای تو، به حق شام فراق و به حق صبح وصال نیز در زندگی روزمرّۀ ایرانیان برای سوگند به‌کار می‌رود. برخی سوگندها مانند سوگند هفت‌گام نیز در خرده‌فرهنگ‌های ایرانی، سوگند رعب‌آور شناخته می‌شوند؛ این سوگند دربارۀ فردی صورت می‌پذیرد که به عمل بسیار نکوهیده و ناشایستی متهم شده و پادرمیانی بزرگان و ریش‌سفیدان محل نیز آن را حل نکرده است. طرف اصلی دعوا جهت اثبات ادعای خود به حمام می‌رود، وضو می‌گیرد و بعد از ظهر منتهی به ‌شب‌ جمعه در کنار کپه‌های هفت‌گانۀ خاک با تشریفات و آداب خاصی به حضرت عباس، سوگند یاد می‌کند.

به‌صورت سنتی، بیشتر سوگندها در فرهنگ ایرانی از نوع تعهدات اجتماعی شرافتمندانه است که در جهت انجام امور خیر، حمایت از ضعفا، همکاری با دوستان، حمایت از ارزش‎های انسانی و مقابله با ستمگری و بیداد صورت می‌گیرد. پيمان‌بستن و پيمان‌گرفتن حتی به‌صورت قول و قرار ساده، به مثابۀ رفتار اخلاقی، مذهبی و اجتماعی در زندگي روزمره، امری معمول و با جوهر تقدس همراه است و کسی حاضر به شکستن آن نیست؛ زیرا شکستن سوگند، موجب تنزل شرافتی می‌شود. امروزه سوگند متصدیان امور سیاسی و اجتماعی مانند سوگند قضات، گواهان، وکلای دادگستری، پزشکان، نمایندگان مجلس و رؤسای جمهوری نیز به موجب قوانین خاص ادا شده و در موقعیت‌های رسمی و حرفه‌ای انجام می‌شود.

چالش‌های سوگند

سوگند از دوره‌های دوردست تا دورۀ معاصر، از یک امر قدسی، اخلاقی و اجتماعی با کاربردهای خاص، به بخشی از رفتار ساده و روزمره تبدیل شده است. روزمرگی، استخفاف و اهمیت‌زدایی از سوگند، مهم‌ترین چالش سوگند در ذهنیت جامعۀ ایرانی است. ضرب‌المثل باور کردن قسم حضرت عباس یا دم خروس، نوعی از استخفاف جایگاه سوگند در جامعه است. به خصوص سوگند با اسمای جلالۀ الهی در امور معمول و رزومره، اهمیت آن را تنزل داده و از قدسیت، عظمت و شرافت موقعیت آن می‌کاهد. آموزه‌های قرآنی و روایت‌های اسلامی بر صیانت از ارزش واقعی سوگند تأکید دارد.

سوگند در فقه اسلامی

قسم در فقه اسلامی تنها با نام و اسمای مخصوص خداوند؛ مانند والله، بالله، تالله، الرحمن، القدیم، الباری و اسمائی که تنها بر خداوند اطلاق می‌شود؛ مانند ربّ، خالق و رازق اعتبار می‌یابد. عقل، بلوغ و اختیار از شرایط فردی شمرده شده است که سوگند ادا می‌کند. مخالفت نداشتن با شرع، توانایی انجام محتوای قسم و مخالفت نداشتن پدر یا شوهر از دیگر شرایط قسم فقهی شمرده شده است.

فقه اسلامى بر دو دسته کلی سوگند شامل سوگند عقد و سوگند قضایی متمرکز شده است؛ سوگند عقد در فقه اسلامی با عنوان «نذر»، «عهد» و «یمین» مورد بحث قرار گرفته و فرد به موجب آن متعهد بر انجام و یا ترک فعل می‌شود. در فرض تخلف، کفّاره بر آن مترتب می‌شود. سوگند قضایی نیز در دادگاه‌ها به‌عنوان یکی از ادلّۀ اثبات دعوا به کار گرفته می‌شود. در این سوگند، خداوند بر وجود و یا عدم امری که سوگند خورنده ادعای آن را دارد، گواه گرفته می‌شود.

سوگند در قوانین ایران

قانون مدنى ايران، قسم را قاطع دعوا دانسته و اظهارات (غیرادله) منافی قسم را نمی‌پذیرد. بر اساس قانون مجازات اسلامی، مدعی می‌تواند با معرفی یک شاهد مرد و یا دو شاهد زن، به ضمیمۀ یگ سوگند، ادعای مالی خود را اثبات و مطالبه کند. در این وضعیت، جرائم حدی و تعزیری به‌وسیلۀ سوگند، نفی و اثبات نمی‌شود، اما زیان ناشی ازجرایم مانند رد مال با سوگند قابل اثبات است. یکی از انواع مهم قَسم در قوانین کیفری جمهوری اسلامی ایران، «قَسامه» است. هرگاه قرائن و دلایل موجود برای اثبات وقوع قتل، کافی نباشد ولی ظن به راست‌بودن آن وجود داشته باشد، 50 نفر از بستگان پدری ذکور مدعیِ وقوع جنایت، سوگند یاد می‌کنند و این سوگند، وقوع قتل را اثبات می‌کند.

عواقب سوگند نادرست

سوگند دارای یک سلسله شرایط قانونی است که ادا‌کنندۀ سوگند ملزم به رعایت آنها است. اگر سوگند، دروغ باشد و یا با تردید یا اکراه ادا شده باشد، به آن سوگند، ترتیب اثر داده نمی‌شود. براساس قانون تعزیرات، کسی که به‌صورت عمدی سوگند دروغ ادا کند به 6 ماه تا 2 سال حبس محکوم می‌شود. در آموزه‌های اسلامی نیز سوگند دروغ به‌مثابه جنگ با خدا دانسته شده که غضب الهی، دوری از رحمت خدا و تنگدستی را در پی دارد.

منابع

• «اگر کسی قسم ناحق بخورد عواقب آن چه خواهد بود؟»، اسلام کوئست‌نت، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1394ش.
• امیدوار، عبدالغفار، «سوگند خوردن؛ فلسفه، آثار و احکام آن»، وب‌سایت جامعۀ تحلیلی خبری ندای اصفهان، تاریخ درج مطلب: 9 بهمن 1394ش.
• خمینی، روح‌الله، ترجمۀ تحریرالوسیله، تهران، مؤسسۀ نشر و تنظیم آثار امام خمینی، 1368ش.
• جعفری ‌قنواتی، محمد، «سوگند»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 11 فروردین 1399ش.
• دشتی، نصرالله و رضایی، مهدی، «بررسی ساختار پیمان‌ها در آثار حماسی و پیوند آن با باورهای اسطوره‌ای و دینی»، پژوهشنامة ادب حماسي، سال 15، شمارة 1، پياپي 72، بهار و تابستان 1398ش.
• «راهکارهای قرآن برای کسانی که به قسم‌خوردن عادت کرده‌اند/ قسم مداوم چه عواقبی در زندگی دارد؟»، خبرگزاری ‌تسنیم، تاریخ درج مطلب: 7 آذر 1399ش.
• «سوگند در گذر زندگی ایرانیان»، وب‌سایت مرکزدائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 13 اردیبهشت 1395ش.
• «سوگند درغزلستان»،‌ وب¬سایت غزلستان،‌ تاریخ بازدید: ۱۴ آبان ۱۴۰۲ش.
• «سوگند و رد پای آن در ادبیات فارسی»، بلاگ‌فای دولت جاودان، تاریخ بازدید: 5 آبان 1402ش.
• «صفر تا صد ادای سوگند در دادگاه / مجازات سوگند دروغ چیست؟»،‌ خبرگزاری ‌فارس، تاریخ درج مطلب: ۷ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1314ش.
• قانون مجازات اسلامی، مصوب 1392ش.
• کیانی، حسین، سوگند در زبان و ادب فارسی، تهران، دانشگاه تهران، 1371ش.
• محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر اسلامی، چاپ 12، 1406ق.