شنای پروانه (فیلم)

شنای پروانه (فیلم)؛ فیلمی با درون‌مایۀ رویکرد انتقادی به فهم نادرست اجتماعی از غیرت ناموسی.

شنای پروانه با موضوع لو رفتن فیلمی از صحنۀ شنای همسر یکی از گنده‌لات‌های تهران، اتفاقات پیرامونیِ آن را به نمایش می‌گذارد. محمد کارت با شنای پروانه که اولین فیلم سینمایی او به شمار می‌رود در سی‌وهشتمین جشنوارة فیلم فجر از بسیاری از رقیبان پرآوازه خود مانند مسعود کیمیایی، ابراهیم حاتمی‌کیا و مجید مجیدی سبقت گرفت و جوایز مهمی را کسب کرد.

نامگذاری

نامگذاری این فیلم بر اساس داستان فیلم انجام شده که مربوط است به لو رفتن فیلم «شنای» زنی به نام «پروانه» در استخر. در نامگذاری این فیلم از صنعت ایهام نیز استفاده شده است که بر اساس آن، «شنای پروانه» می‌تواند اشاره به نوعی از شناکردن باشد.

عناصر انسانی

بازیگران اصلی فیلم: جواد عزتی، طناز طباطبایی، امیر آقایی، مهدی حسینی‌نیا و پانته‌آ بهرام. ‌

تهیه‌کننده: رسول صدرعاملی.

کارگردان: محمد کارت؛ محمد کارت کار خود را با بازیگری و کارگردانی تئاتر شروع کرده است. او همچنین تجربۀ بازیگری در سینما را دارد، ازجمله فیلم «بی‌خود و بی‌جهت» ساختۀ عبدالرضا کاهانی، فیلم «چه خوبه که برگشتی» ساختۀ داریوش مهرجویی و فیلم «عصبانی نیستم» ساختۀ رضا درمیشیان. او تجربۀ مستندساز نیز دارد، ازجمله مستند «آوانتاژ» که جوایز زیادی را کسب کرد.

جوایز

• «شنای پروانه» در سی‌وهشتمین جشنوارة فیلم فجر در سال 1398ش اکران و برندة جوایز ذیل شد:
• بهترین بازیگر نقش مکمل مرد برای امیر آقایی؛
• بهترین بازیگر نقش مکمل زن برای طناز طباطبایی؛
• بهترین تدوین؛
• بهترین صداگذاری و میکس؛
• بهترین صدابرداری؛
• بهترین فیلم از نگاه تماشاگران.

حاشیۀ فیلم

در تاریخ 22 تیر 1399ش تهیه‌کنندۀ فیلم به دلیل افزایش قربانیان و مبتلایان به کرونا و به احترام کادر درمان و پرستاران، به‌طور موقت و از روز چهارشنبه 25 تیر 1399ش، اکران فیلم را متوقف کرد.

داستان فیلم

شنای پروانه در خصوص زنی به‌نام پروانه است که فیلم شنای او در استخر لو رفته است. همسر او (هاشم) که یکی از گنده‌لات‌های تهران است به همراه برادرش (حجت) به‌دنبال شناسایی و انتقام از عاملان این اتفاق است. محله‌ای که در فیلم «شنای پروانه» دیده می‌شود محله‌ای در پایین شهر است. در خرده‌فرهنگ چنین محله‌هایی ناموس و غیرت به‌گونۀ متعصبانه‌ای فهم می‌شود و این فهم با همۀ کژکاردهایی که دارد از خط قرمزهای مردم به شمار می‌رود و می‌تواند تا مرز بحران اجتماعی پیش رود. فیلمساز نیز خط قرمز‌هاشم را ناموس او معرفی کرده است و نشان می‌دهد که چگونه لو رفتن فیلم شنای زنی باعث قتل او به‌دست همسرش می‌شود. این در حالی است که غیرت صحیح و به‌جا جزئی از فرهنگ و سبک زندگی ایرانی است. غیرت، ریشه در فطرت انسان دارد و در آموزه‌های دینی از صفات پسندیده مردان معرفی شده است.

پیام‌های اجتماعی

بازتاب جبر جغرافیایی: محمد کارت نشان می‌دهد فرهنگ محله‌ای که پروانه در آن زندگی می‌کند مشکلاتی را برای او به‌وجود آورده است و پروانه راه برون‌رفت از مشکلات را نقل مکان از آن محله می‌داند.

هشدار قتل محارم: قتل‌ محارم، بخشی از حوادث جامعۀ ایران مانند دیگر جوامع است که گاهی در رسانه‌ها بزرگ‌نمایی می‌شود؛ از قتل رومینا اشرفی دختر 13 ساله تالشی توسط پدر گرفته تا قتل دختر سنندجی توسط برادرانش. موضوع «قتل محارم» را محمد کارت نیز به‌تصویر کشیده و در خصوص آن هشدار داده است.

نمایش خرده‌فرهنگ: در فرهنگ محلة‌هاشم، ارزش‌هایی متفاوت وجود دارد. آنچه در محله‌های دیگر جرم محسوب می‌شود در این محله امری مطلوب است و به آن افتخار می‌کنند.‌هاشم در این خرده‌فرهنگ رشد کرده و تربیت شده و بر اساس آن عمل و قضاوت می‌کند. محله به تصویر درآمده در فیلم «شنای پروانه»، تعریف متفاوتی از غیرت، احترام به ناموس، برادری، رفاقت، مردانگی، خیانت و زنانگی ارائه داده است. غیرت و ناموس در این خرده‌فرهنگ، توجیه‌گر خشونت‌های‌هاشم و دیگران است.

بازنمایی پلشتی خشونت اجتماعی: خشونت کلامی و غیرکلامی به‌وفور در شنای پروانه دیده می‌شود و از منظر این فیلم، همین خشونت‌های اجتماعی عامل قتل پروانه‌ها است. در پایان این فیلم، خشونت به ضدخشونت و آرامش تبدیل می‌شود و مخاطب را از جماعت خشونت‌طلب لات‌ها متنفر می‌کند.

نقص در ساختارهای اجتماعی: محمد کارت ساختارهای اجتماعی را دچار شکاف و گسست‌های زیادی می‌داند؛ او در فیلمش خشونت‌های کلامی و غیرکلامی را حاصل فرهنگ لات‌ها و محله‌ای می‌داند که در آن زندگی می‌کنند.‌هاشم در شرایطی قرار می‌گیرد که با توجه به فرهنگ موجود راهی جز کشتن پروانه ندارد چه مقصر باشد یا نباشد.

بی‌اعتمادی در جامعه: در سراسر این فیلم این پیام به‌دست می‌آید که هیچ‌کس قابل اعتماد نیست و هرکس در فیلم به دیگری اعتماد کرده بود، فریب خورده و متوجه خطای خود شده است.

وارستگی: محمد کارت به‌جای رفتن به سراغ انتقام که همه انتظارش را داشتند، در پایان فیلم مخاطب را به‌سوی آرامش سیر می‌دهد و نشان می‌دهد که حجت با درک جدید از هویت خود، زندگی خود و خانواده‌اش را تغییر و نجات می‌دهد.

انتقادات

زنان قربانی: «شنای پروانه» فیلمی مردمحور است. در این فیلم زنان همگی قربانی‌اند و شخصیت‌پردازی ندارند، از پروانه که در نقش ناموس‌هاشم ظاهر می‌شود تا خواهر و همسر حجت، همگی ضعیف و زیردست مردان هستند و هیچ‌کدام پیش‌برندة داستان نیستند.

القای خشونت: تمام شخصیت‌های این فیلم میل به خشونت دارند، از معتادان تا بزرگان و لات‌های محله. حتی در صحنه‌ای که حجت با خون پروانه روی صندلی ماشین مواجه می‌شود، با خشونت تمام روکش صندلی را پاره می‌کند.

بازنمایی منفی از غیرت ناموسی: در «شنای پروانه» وجه ناصحیح غیرت ناموسی بازنمایی شده است، غیرت در این فیلم موجب به‌هم‌ریختگی روحی مرد و زن، از بین برندة روابط عاطفی بیـن زن و شوهر، و نابودی کامل خانواده می‌شود؛ در حالی‌که غیرت صحیح و به‌جا عامل پایداری و مراقبت از خانواده است.

نگاه فمینیستی: فمینیست‌ها اخلاق سنتی را مایة ضعف و زیردست بودن زنان می‌دانند. آنان صفات نیکویی چون شکیبایی، سکوت و فرمانبرداری زنان از همسران خود را عامل فرودستی زنان برمی‌شمارند. در این فیلم نیز همۀ زنان زیردست مردان و قربانی آنها بوده و ضعیف و منفعل به تصویر کشیده شده‌اند.

منابع

• برخورداری، فرزاد، «نقد فیلم شنای پروانه»، وب‌سایت زومجی، تاریخ درج مطلب: 6 تیر 1399ش.
• «توقف اکران شنای پروانه تا اطلاع ثانوی به احترام کادر درمان»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 22 تیر 1399ش.
• «داستان فیلم شنای پروانه و معرفی بازیگران، تصاویر و نقد فیلم شنای پروانه»، وب‌سایت عصر شهروند، تاریخ درج مطلب: 26 فروردین 1400ش.
• دین‌پرست، منوچهر، «تصویری از فروپاشی نظم اجتماعی/ نگاهی به فیلم شنای پروانه»، وب‌سایت نماوامگ، تاریخ درج مطلب: 16 فروردین 1400.
• رضوی، سیده سمانه و جوهری، محسن، «بازنمایی غیرت ناموسی در سینمای دهه 1390 ایران»، فصلنامه مطالعات فرهنگ ارتباطات، سال 24، شماره 61، بهار 1402ش.
• شمسی، آرش، «نقد فیلم شنای پروانه | گاه منتقم عادل‌ترین است»، وب‌سایت لیسی، تاریخ درج مطلب: 1 نوامبر 2023م.
• «شنای پروانه هشداری در مورد گنده‌لات درون همه ما است»، خبرگزاری موج، تاریخ درج مطلب: 13 بهمن 1398ش.
• «شنای پروانه»، وب‌سایت تیوال، تاریخ بازدید: 20 مهر 1403ش.
• صبوریان، محمدرضا، «هیچ‌کس قابل اعتماد نیست؛ پیام اصلی شنای پروانه»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1399ش.
• طحانزاده، فائزه، «شنای پروانه؛ نمایش یک جبر فرهنگی-اجتماعی»، وب‌سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1400.
• فراستی، مسعود و‌هاشم زاده، ناصر، «میز نقد هفت - نقد و بررسی فیلم سینمایی شنای پروانه»، وب‌سایت شبکه سه سیما، تاریخ بازدید: 24 مهر 1403ش.
• منچستری، امیر، «نقد و بررسی فیلم شنای پروانه»، وب‌سایت طرفداری، تاریخ درج مطلب: 24 فروردین 1402ش.
• «نقد و بررسی فیلم شنای پروانه، و هر آنچه باید درباره این فیلم بدانید»، وب‌سایت فرارو، تاریخ بازدید: 20 مهر 1403ش.
• «همه چیز دربارة فیلم شنای پروانه + نقد و آمار فروش»، وب‌سایت فیلیموشات، تاریخ درج مطلب: 22 بهمن 1402ش.