فرزندآوری در افغانستان
فرزندآوری در افغانستان؛ آیین‌ها، رسوم و اهمیت فرزندآوری در افغانستان.
فرزندآوری در خانواده‌های افغانستانی فرایندی طولانی با تشریفات، آیین‌ها و رسوم محلی است. پس از تولد فرزند نیز خانواده‌ها با آداب و رسوم گوناگون، شور و شادی خود را بازنمایی می‌کنند.
اهمیت فرزندآوری
1. تداوم نسل
تداوم نسل از طریق فرزندان پسر، مهم‌ترین هدف ازدواج در خانوادۀ افغانستانی است. فرزندآوری از اساسي‌ترين هنجارهاي موقعیت مادري است.[۱]
2. تحکیم خانواده
به دنیا آمدن فرزند پیوندهای خانوادگی را استحکام می‌بخشد. فرزندآوری، جایگاه همسر را در خانواده تثبیت می‌کند[۲] و به‌همین دلیل در عرف محلی از زن باردار به «امیدوار» تعبیر می‌شود.[۳]
3. ارتقای موقعیت زن
فرزندآوری برای زن موقعیت جدیدی تحت عنوان مادر ایجاد می‌کند؛ دختر که در جامعۀ مردسالار و سنتی افغانستان، جایگاه مستقلی ندارد،[۴] با کسب جایگاه مادری، در کانون اصلی خانواده قرار می‌گیرد.[۵]
4. تکثیر امت پیامبر
اهمیت دادن به تولید مثل و فرزندآوری در خانوادۀ افغانستانی ریشه در سنت‌ها و باورهای دینی دارد. آنها باور دارند که روزی‌رسان خدا است[۶] و پیامبر اسلام به فراوانی امت مسلمان افتخار می‌کند. از این منظر، فرزندان سقط‌شده بدون پدر و مادر خود به بهشت وارد نمی‌شوند.[۷]
5. تأمین نیروی کار
از دلایل اهمیت فرزندآوری در خانوادۀ افغانستانی تأمین نیروی کار خانواده، قبیله و جامعۀ افغانستان است و نیروی کار تنها در وجود فرزند پسر تمثیل می‌شود.[۸]
آیین‌ها و رسوم فرزندآوری
1. دعا و تعویذ
خانواده‌های افغانستانی جهت فرزنددار شدن خانم‌های نازا به شیوه‌ها و ابزارهای زیادی متوسل می‌شوند. تعویذ و دعا یکی از ابزارهای رایج است.[۹] تعویذنویس‌ها، دعاهایی را می‌نویسند و سفارش می‌کنند که آن را با پارچه‌های قرمز، سبز، زرد و یا سیاه بپوشانند و به گردن یا بازوی خانم بیاویزند. علاوه بر تعویذ، دعاهای دیگری تحت نام «شویست» می‌نویسند. محتوای کاغذ را در آب حل کرده و بانوی طالب فرزند، آن را می‌خورد. گاهی کاغذی که بر آن دعا نوشته شده، آتش زده و دود آن را جلو عروس و اطراف خانه می‌چرخانند تا نحوست از بین برود و برکت جایگزین آن شود. این دعا را «دودی» می‌گویند.[۱۰]
2. چِلّه‌بُری
«چیل‌بوری» یا «چِلّه‌بُری» رسم دیگری است که به شیوه‌های زیر انجام می‌شود.
الف) چله‌بری گندم
دانه‌های گندم، جو و عدس را با نخ هفت‌رنگ مانند تسبیح درست کرده و خانم عقیم را هفت‌بار از داخل آن رد می‌کنند و آن زنجیره را دور از خانه در جنگل یا کوه می‌اندازند و یا دفن می‌کنند.
ب) چله‌بری شاخۀ درخت
شاخۀ تازۀ درخت بید را حلقه می‌کنند و زن نازا را هفت‌بار از داخل آن رد می‌کنند و یا آن زن را از سوراخ سنگ و یا زیر ریشۀ برآمدۀ درخت کهن‌سال، هفت‌بار رد می‌کنند.
ج) چله‌بری با مار
گاهی، مارِ کُشته‌شده را حلقه می‌کنند و زنی را که چِلّه شده را، هفت‌بار از درون حلقۀ آن رد می‌کنند.[۱۱]
3. نذر امام حسین
یکی از راه‌ها جهت بچه‌دار شدن، نذری است که زنان هزاره به‌عهده می‌گیرند. زنان گهواره‌ای کوچک تهیه می‌کنند، سپس عروسک قنداق‌شده را داخل آن می‌گذارند و در تکیه‌خانه (حسینیه) دخیل می‌بندند. گهواره را چند بار می‌جنبانند و نیت می‌کنند که اگر خداوند بچه‌ای عنایت کرد، غذای نذری تهیه کنند. این زنان باور دارند که دخیل بستن در تکیه‌خانۀ امام حسین اثرات بهتری دارد.[۱۲]
4. درمان‌های مدرن
با درمان‌های مدرن و دسترسی به کلینیک‌های صحّی و به‌خصوص امکان مسافرت‌های درمانی به خارج از کشور، درمان ناباروری با دارو و درمان‌های نوین علمی نیز رواج یافته است. درمان نازایی با داروهای گیاهی نیز ازجایگاه قابل توجهی برخوردار شده است.[۱۳]
آیین‌ها و رسوم دوران بارداری
1. مخفی نگه‌داشتن بارداری
در عرف خانوادۀ افغانستانی در حد امکان خانم‌های باردار کوشش می‌کنند تا بارداری خود را پنهان نگه‌دارند، از همین رو لباس‌های فراخ می‌پوشند. حاملگی نوعی تابو محسوب می‌شود و در مجالس عمومی و مردانه صحبتی در مورد آن صورت نمی‌گیرد.[۱۴]
2. گِرد دیدگُو
برای زن باردار، نذری با نام «گِرد دیدگو» در نظر می‌گیرند که دارای تشریفات خاصی است؛ خانم حامله را چند بار اطراف دیگدان یا آتشدان می‌چرخانند. در این مراسم زنان بسیاری را دعوت می‌کنند و از آنها با غذاهای محلی مانند حلوا، کُوچَه (مخلوطی از گندم، عدس، آب و روغن) و دَلده (مخلوطی از گندم شکسته، آب و روغن) پذیرایی می‌کنند.[۱۵]
3. مبارزه با آل‌گرفتگی
از آیین‌های زمان بارداری مبارزۀ سخت با آل‌گرفتگی است. قابله‌های محلی اعتقاد دارند که «آل‌خاتُو»[۱۶] زنی از جنس «بلا» است که در زمان درد زایمان، و چه بسا در دوران بارداری، تلاش می‌کند به نوزاد آسیب برساند و یا آن را با خود ببرد. قابله‌ها جهت جلوگیری از آل‌زدگی ظرف مسی، چاقو و شمشیر برهنه را بالای رختخواب مادر و نوزاد می‌آویزند و بدین‌وسیله از نحوست آل‌خاتو جلوگیری می‌کنند.[۱۷]
4. نذر
خانم‌های باردار گردن‌آویزهایی از دعا و تعویذ را که از ملای یا تعویذنویس گرفته‌اند، از زمان انعقاد نطفۀ فرزند تا مدتها بعد از زایمان با خود نگه می‌دارند. یکی از الزامات فرهنگی خانوادۀ افغانستانی، تعهد به نذر، جهت سالم به‌دنیا آوردن فرزند است. این نذر را در آخرین ماه‌های بارداری انجام داده و زنانی که نذر را صرف می‌کنند، برای سلامتی فرزند و مادر او دعا می‌کنند.[۱۸]
آیین‌های تولد فرزند
1. ولادت با قابله‌های محلی
قابله‌های محلی (دایه)، به روند زایمان یاری می‌رسانند. دایه‌ها به‌دلیل تجربۀ زیاد، از احترام و جایگاه خاصی برخوردارند. آنها علاوه بر تولد، مدتی امورات نوزاد را نیز به‌عهده دارند.[۱۹] به‌صورت معمول قابله‌ها و پرستاران نوزاد، به‌خصوص فرزند پسر و فرزند اول، از نزدیکان نوزاد انتخاب می‌شوند.[۲۰]
2. شَوشِینی
شوشینی (شب‌نشینی) بعد از به‌دنیا آمدن فرزند انجام می‌شود. شوشینی معمولا برای فرزندان پسر و فرزند اول و گاهی برای فرزندان دختر، دایر می‌شود. شب‌نشینی با سرگرمی‌های محلی همراه بوده و با «دمبوره نوازی»، بُولبِی یا «دیدو» (آوازخوانی محلی)، «حمله خوانی» (کتاب منظوم حملۀ حیدری) همراه با صرف دسرهای محلی مانند گندم بیریو (گندم بریان‌شده)، بادام، چارمغز (گردو)، توت و شیرینی محلی «بوسراغ» یا «خجور»، انجام می‌پذیرد.[۲۱]
3. عقیقه
عقیقه مراسم دینی است که گوسفندی را جهت سلامتی فرزند تازه متولدشده ذبح می‌کنند و از گوشت آن «شوروای/ آب‌گوشت» محلی تهیه کرده و از مهمانان پذیرایی می‌کنند. آیین عقیقه ممکن است با مراسم شوشینی یک‌جا برگزار شود. در برخی مناطق رسم است که پدر و مادر نوزاد و خانوادۀ آنان از گوشت عقیقه مصرف نمی‌کنند.[۲۲]
4. نام‌گذاری و اقامۀ اذان در گوش نوزاد
از آیین‌های تولد نوزاد، اذان گفتن در گوش راست نوزاد و خواندن اقامه در گوش چپ نوزاد است. اذان و اقامه توسط ملای محل و یا یکی از افراد نیک‌نام و متنفذ خانواده انجام می‌شود. همچنین دهان نوزاد را با خاک کربلا، تبرک می‌کند.[۲۳] مراسم نام‌گذاری نوزاد در شب شوشینی و یا در شب و روزهای بعد، توسط دوستان و نزدیکان صورت می‌پذیرد. هر یک از اقوام و آشنایان نام‌های زیبایی را روی کاغذ می‌نویسند؛ آن‌گاه نام‌های نوشته شده را میان صفحات قرآن می‌گذارند و از یکی از بچه‌های حاضر در مجلس و یا اعضای مسن‌تر و خوش‌نام جلسه، دعوت می‌شود تا یکی از نام‌ها را از میان صفحات قرآن کریم بردارد. معمولا نام‌ها از نام‌های پیامبران و امامان، انتخاب می‌شود.[۲۴]
5. چِلّه‌گرفتن
چِلّه‌گرفتن نوعی قرنطینه است که نوزاد و مادر او تا چهل شبانه‌روز از ملاقات با افراد بیرون از خانواده و به‌خصوص زنان، دوری می‌گزینند. در آیین چِلّه‌گیری، مادر و نوزاد از زمان زایمان تا چهل روز از مواجهه با زنانی‌که موقع تولد و بريدن ناف طفل نبوده و یا زنانی‌که در مدت عادت‌های ماهانه قرار داشته‌اند، خودداری می‌کنند.[۲۵]
آیین چِلّه‌گیری، نوزاد و مادر او را از بیماری‌های مسری در امان نگه می‌دارد. مردم اعتقاد دارند که چِلّه‌گیری از نحوست‌هایی که باعث آسیب نوزاد و یا نازایی مادر او شود، جلوگیری می‌کند.[۲۶] چِلّه‌گیری بعد از چهل روز و با پختن عذای محلی، به‌صورت رسمی به پایان میرسد.[۲۷]
6. هدایای نوزاد
خانواده‌ها و به‌خصوص نزدیکان نوزاد، هدایایی مانند لباس، پول، نان گرم، گهواره، قنداق، پیشانی‌بند، اُردُومَه (گهواره¬بند) و روپوش گهواره، به نوزاد هدیه می‌دهند. به هدایا، «رُوی‌دیدنی» نیز می‌گویند.[۲۸]
7. ختنه‌سوری
ختنه از سنت‌ها و آیین‌های مردم مسلمان افغانستان است که تنها برای فرزند پسر، تحت عنوان «ختنه‌سوری» انجام می‌شود. ختنه در زمان‌های قدیم‌تر که پزشک وجود نداشت، توسط ختنه‌گران محلی انجام می‌شد. خانواده‌ها باور دارند که فرزند آنها با انجام آیین ختنه‌سوری به جرگۀ مسلمانان وارد می‌شوند؛ لذا ختنه را در گویش محلی «مُسُلمُو» یا مسلمان شدن، می‌گویند و طی مراسمی از آن تجلیل می‌کنند و برای ختنه‌کننده علاوه بر دستمزد، هدیه‌هایی در نظر می‌گیرند.[۲۹]
پانویس
- ↑ ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانوادۀ مطلوب در اسلام، 1391ش، ص138.
- ↑ «جايگاه زنان در افغانستان؛ زنان افغان با چالش‌هاي فراواني روبرو هستند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ ساغر، «در افغانستان به زن باردار، امیدوار می گویند!»، وبلاگ کچاپ.
- ↑ «جايگاه زنان در افغانستان؛ زنان افغان با چالش‌هاي فراواني روبرو هستند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانوادۀ مطلوب در اسلام، 1391ش، ص138.
- ↑ سخی‌زاده، «افزایش بی‌رویۀ جمعیت و اقتصاد شکنندۀ افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح.
- ↑ ابراهیمی‌پور، شاخص‌های خانوادۀ مطلوب در اسلام، ش1391، ص313.
- ↑ انصار، «آمار مرگ و میر مادران هنوز بالا است»، وب‌سایت طلوع نیوز.
- ↑ شریعتی، فرهنگ شفاهی مردم هزاره، 1393ش، ص636.
- ↑ شریعتی، فرهنگ شفاهی مردم هزاره، 1393ش، ص636.
- ↑ شریعتی، فرهنگ شفاهی مردم هزاره، 1393ش، ص636
- ↑ شریعتی، فرهنگ شفاهی مردم هزاره، 1393ش، ص636
- ↑ «درمان بی‌اولادی در افغانستان با دواهای طبیعی و گیاهی»، وب‌سایت فارسی طب.
- ↑ «داستان کم‌تر شنیده شده از زنان باردار افغان»، وب‌سایت فرادید.
- ↑ امید، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وبلاگ اگر به یاد جاغوری افتادی.
- ↑ علی‌زاده مالستانی، نامۀ اعمال: زندگی‌نامۀ خود نوشت، 1400ش، ص267.
- ↑ شریعتی، فرهنگ شفاهی مردم هزاره، 1393ش، ص636.
- ↑ شریعتی، فرهنگ شفاهی مردم هزاره، 1393ش، ص495.
- ↑ شریعتی، فرهنگ شفاهی مردم هزاره، 1393ش، ص637.
- ↑ «داستان کم‌تر شنیده شده از زنان باردار افغان»، وب‌سایت فرادید.
- ↑ امید، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وبلاگ اگر به یاد جاغوری افتادی.
- ↑ شریعتی، فرهنگ شفاهی مردم هزاره، 1393ش، ص641
- ↑ شریعتی، فرهنگ شفاهی مردم هزاره، 1393ش، ص30
- ↑ امید، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وبلاگ اگر به یاد جاغوری افتادی.
- ↑ امید، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وبلاگ اگر به یاد جاغوری افتادی.
- ↑ شریعتی، فرهنگ شفاهی مردم هزاره، 1393ش، ص30
- ↑ او رمید، «رسم واج‌های مردم جاغوری»، وبلاگ اگر به یاد جاغوری افتادی.
- ↑ شریعتی، فرهنگ شفاهی مردم هزاره، 1393ش، ص635
- ↑ امید، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وبلاگ اگر به یاد جاغوری افتادی.
منابع
- ابراهیمی‌پور، قاسم، شاخص‌های خانوادۀ مطلوب در اسلام، ایران، قم، 1391ش.
- امید، غلام‌رضا، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وبلاگ اگر به یاد جاغوری افتادی، تاریخ درج مطلب: 27 اردیبهشت 1391ش.
- انصار، مسعود، «آمار مرگ‌ومیر مادران هنوز بالا است»، وب‌سایت طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب:7 فروردین 1398ش.
- «جايگاه زنان در افغانستان؛ زنان افغان با چالش‌هاي فراواني روبرو هستند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 تیر 1392ش.
- «داستان کم‌تر شنیده شده از زنان باردار افغان»، وب‌سایت فرادید، تاریخ بازدید: 7 فروردین 1402ش.
- «درمان بی‌اولادی در افغانستان با دواهای طبیعی و گیاهی»، وب‌سایت فارسی طب، تاریخ درج مطلب: 6 نوامبر 2018م.
- ساغر، «در افغانستان به زن باردار، امیدوار می گویند!»، وبلاگ کچاپ، تاریخ درج مطلب: 13 مهر 1395ش.
- سخی‌زاده، حسین، «افزایش بی‌رویۀ جمعیت و اقتصاد شکنندۀ افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 3 بهمن 1401ش.
- شریعتی، حفیظ، فرهنگ شفاهی مردم هزاره، کابل، انتشارات امیری، 1393ش.
- علی‌زاده مالستانی، عزیزالله، نامۀ اعمال: زندگی‌نامۀ خود نوشت، کابل، بنیاد اندیشه، 1400ش.