فرزند کمتر زندگی بهتر
فرزند کمتر زندگی بهتر؛ شعار معروف برای کنترل بارداری و تنظیم خانواده.
فرزند کمتر زندگی بهتر، انگارۀ شناختی با هدف کاهش فرزندآوری است که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی با اقدامات و تبلیغات دولتی، سبک زندگی خانواده‌های ایرانی را تحت تأثیر قرار داد. این شعار در سال‌هاى 1367ش تا 1390ش نیز در ایران به‌صورت جدی تبلیغ شد و براى تحقق آن اقدام‌هاى فرهنگى، آموزشى، رسانه‌اى، بهداشتى، اجتماعى و اقتصادى گسترده، صورت گرفت تا نرخ رشد جمعیت کنترل شود.
تاریخچه
شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر، نخست همراه با برنامۀ تنظیم خانواده در 1340ش به‌عنوان نخستین برنامۀ کنترل جمعیت در ایران از سوی دولت وقت به سطح رسانه‌ها و جامعه راه یافت و آموزش آن در دانشگاه‌ها به‌صورت جدی آغاز شد.[۱] بر اساس گزارش رسانه‌ها، «ستاره فرمانفرماییان»، دختر یکی از شاهزادگان و افراد با نفوذ قاجار، اولین فردی بود که در دوران پهلوی این شعار را در ایران مطرح کرد. این در حالی بود که در آن زمان فرزندآوری، یک ارزش دینی و فرهنگی تلقی می‌شد.[۲] با انجام سرشماری در 1365ش کارشناسان وقت هشدار دادند که روند افزایش جمعیت کشور در کوتاه‌مدت، به «انفجار جمعیت» خواهد انجامید. بعد از این هشدارها، سیاست کنترل موالید در دستور کار قرار گرفت و دولت در 1368ش برنامه‌ای با عنوان «تنظیم خانواده» را ابلاغ کرد که بر اساس آن وزارتخانه‌های بهداشت، فرهنگ و آموزش عالی، آموزش و پرورش و نیز صداوسیما مسئولیت اجرای برنامه‌های آموزشی و تبلیغاتی گوناگونی را به‌منظور فرهنگ‌سازی برای کنترل جمعیت برعهده گرفتند. در 1369ش «شورای تحدید موالید» به ریاست وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایجاد و یک سال بعد در 1370ش «ادارۀ کل جمعیت و تنظیم خانواده» در این وزارتخانه تشکیل شد. در نهایت در 1372ش «قانون تنظیم خانواده» به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و این قانون سیاست‌های تشویقی و تنبیهی برای کنترل جمعیت پیش‌بینی کرد که با اجرای آنها شعار فرزند کمتر و زندگی بهتر، در جامعه نهادینه شد.[۳]
زمینه‌ها و انگیزه‌ها
زمینه‌ها و انگیزه‌های اقتصادی
در پی رشد بی‌سابقۀ جمعیت کشورهای غربی، نگرانی از فقر به‌دلیل افزایش جمعیت، گسترش پیدا کرد. ریشۀ این نگرانی به اندیشۀ «مالتوس» کشیش و اقتصاددادن مشهور انگلیسی بر می‌گردد که علت اساسی تیره‌بختی ملت‌ها را در افزایش جمعیت می‌داند؛ به نظر وی گرایش مردم به داشتن فرزند بیشتر، موجب محدودیت مواد غذایی و کاهش سطح رفاه مردم میشود. به‌همین دلیل کنترل جمعیت لازم است تا منابع غذایی جهان پاسخگوی جمعیت انسانی باشد. او با قانون حمایت از فقرا و کارگران و گسترش خانه‌سازی برای جوانان و طبقات کم‌درآمد نیز مخالف بود؛ زیرا به باور وی این اقدامات، عامل افزایش مستمندان و ترغیب آنان به داشتن فرزند بیشتر خواهد بود و خانه‌سازی جوانان را به ازدواج زودهنگام تشویق کرده و در نتیجه سبب ازدیاد نفوس میشود.[۴] بسیاری از کارشناسان، این تصور را که با افزایش جمعیت، امکانات کاهش می‌یابد نادرست می‌دانند؛ زیرا نیروی انسانی توانمند امکانات بالقوه را فعلیت می‌بخشد، از جمله منابع جدید انرژی که در روزگار معاصر کشف شده است.[۵]از سوی دیگر پژوهش‌های میدانی نشان می‌دهد که در بسیاری از کشورها رشد منابع اقتصادی به اندازه یا بیشتر از رشد جمعیت بوده است. برای مثال در نیمۀ دوم قرن نوزدهم ثروت آمریکا بیش از چهار برابر شد. در همین مقطع رشد جمعیت نیز به همین میزان بوده است. در انگلستان و اسکاتلند نیز درهمان زمان جمعیت از ده‌ونیم میلیون به چهل میلیون رسید در حالی که ثروت بیش از این رشد کرده بود.[۶]
انگیزه‌های سیاسی و استعماری
بسیاری از محققان شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر را نقشۀ کشورهای استعماری غرب و هدف آن را کاهش جمعیت کشورهای جهان سوم به‌ویژه کشورهای اسلامی از جمله ایران می‌دانند. برای مثال «سید محمدحسن حسینی طهرانی» در کتابی با عنوان «کاهش جمعیت، ضربه‌ای سهمگین بر پیکرۀ مسلمین»، شعار کاهش جمعیت را از بنیان اندیشۀ استعماری به‌ویژه از سوی دولت انگلیس می‌داند.[۷] شهید مطهری نیز لزوم جلوگیری از افرایش جمعیت توسط غربی‌ها را یک «نیرنگ استعماری» قلمداد کرده و معتقد است که جمعیت غربی‌ها به حد نصاب رسیده و به دنبال کاهش جمعیت در آسیا و آفریقا هستند و از افزایش جمعیت در کشورهای اسلامی بسیار وحشت دارند.[۸] پژوهشگران دیگر نیز با کالبدشکافی شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر معتقدند که منظور از «فرزند کمتر»، کاستن از جمعیت فقیران است که از نظر مالتوس جمعیت سربار جامعه محسوب میشود و منظور از «زندگی بهتر» توسعۀ نظام سرمایه‌داری و افرایش رفاه طبقات مرفه جامعه است که به باور نظریه‌پردازان نظام سرمایه‌داری، فقط اینها حق زندگی دارند.[۹]«خروش‌چوف» رهبر اتحاد جماهیر شوری پیشین نیز در 1955م در مقابل برنامه‌های کنترل جمعیت اعلام کرد که فکر محدودکردن تولید مثل یک نظریۀ آدم‌خواری بوده که ایدئولوژی سرمایه‌داری آن را اختراع کرده است.[۱۰]
رشد نگاه فمینیستی و استقلال‌خواهی زنان
باورها و تمایلات زنان در فرزندآوری بسیار تعیین‌کننده است؛ زنان بیش از مردان، سختی فرزندآوری و پیامدهای آن را تحمل می‌کنند. به‌همین دلیل آنها تصمیم‌گیری دربارۀ بارداری و تعداد فرزندان را با تأسی به فمینیست‌های افراطی حق خود می‌دانند.[۱۱] از منظر برخی محققان، ترویج استقلال و آزادی‌های زنان از سوی رسانه‌های غربی برنامه‌ای حساب‌شده برای مقابله با نقش مادری زنان است.[۱۲] این در حالی است که در دین اسلام با تعیین حقوقی مانند نفقه[۱۳] و مهریه،[۱۴] مسئولیت اقتصادی خانواده بر عهدۀ مرد نهاده شده و در مقابل با تعیین نقش همسری و مادری، تکامل بعد معنوی اعضای خانواده از جمله تکالیف زن مقرر شده است.[۱۵]
مصرف‌گرايی به سبك نظام سرمايه‌داری
صاحب‌نظران معتقدند که طرفداران نظام سرمايه‌داری با توسعۀ فرهنگ مصرف‌گرايی و با تکيه بر تبليغ سیاست‌های جمعيتی سازمان ملل و ترويج تفکرات اومانيستی زمینه‌های پذیرش آسان این شعار را در جوامع اسلامی از جمله ایران فراهم کردند. در اندیشۀ مصرف‌گرایی، فرزند زیاد، افزایش هزینۀ بالاتر را به‌همراه خواهد داشت و چون هدف انسان در دوران جدید، بهره‌مندی حداکثری از زندگی معرفی شده؛ پس فرزندآوری کمتر مورد نظر قرار گرفته و خانواده‌ها ترجیح می‌دهند با داشتن فرزند کمتر و کاهش هزینه‌ها، رفاه و لذت افزون‌تری را تجربه کنند.[۱۶]
اقدامات عملی
اقدامات قانونی
در1350ش مطابق با اقتضائات شرایط روز، اولین گام قانونی برای اجرای شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر با مجازشدن عقیم‌سازی داوطلبانه برداشته شد.[۱۷] در ۱۳۶۸ش نیز با تصویب برنامۀ اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، موظف شد تا با اجرای گستردۀ برنامۀ تنظیم خانواده که در آن زمان لازم تشخیص داده شده بود، نرخ باروری را کاهش دهد.[۱۸]تصویب «قانون تنظیم خانواده» در 1372ش مطابق با تشخیص و نیاز آن روز، زمینۀ اقدام همه‌جانبۀ تحقق شعار را فراهم کرد.[۱۹]
تبلیغ و آموزش
رسانه‌های عمومی ایران نقش مهمی در ترویج شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر ایفا کرده‌اند؛ به‌ویژه صداوسیما با ارائۀ برنامه‌های آموزشی و تبلیغی، در عمومیت‌بخشیدن به این شعار در خانواده‌ها نقش برجسته‌ای داشت. همچنین واحد «تنظیم خانواده» در سرفصل تمام رشته‌های کارشناسی دانشگاه‌ها گنجانده شد تا به این وسیله شیوه‌های پیشگیری از بارداری به جوانان دانشجو آموزش داده شود. آموزش و پرورش نیز از راه آموزش به دانش‌آموزان و والدین آنها، این شعار را در خانواده‌های ایرانی نفوذ داد.[۲۰]
کمک‌ها و تشویق‌های بین‌المللی
در ۱۳۷۲ش صندوق جمعیت ملل متحد برای تنظیم خانواده، وام ۱۵۰ میلیون دلاری به ایران داد و در ۱۳۷۳ش رئیس فدراسیون بین‌الملل خانواده، از کشورهای اسلامی خواست که از الگوی کنترل جمعیت در ایران پیروی کنند. در ۱۳۷۹ش مبلغ ۸۶ میلیون دلار برای خدمات تنظیم خانواده به ایران از سوی بانک جهانی پس از هفت سال تحریم، اختصاص یافت.[۲۱]
پیامدها
الف) تضعیف نهاد خانواده
1. کاهش ارزشمندی فرزند
انگارۀ شناختیِ فرزند کمتر، زندگی بهتر، اهمیت و ارزشمندی فرزند و فرزندآوری را میان خانواده‌های ایرانی تضعیف کرد. در سبک زندگی اصیل ایرانی، فرزندآوری عامل استحکام و دوام خانواده محسوب میشود.[۲۲] در متون دینی نیز فرزندآوری عامل تشکل و استحکام خانواده معرفی شده و آیات مختلف قرآن فرزند را برای انسان مایۀ امید،[۲۳] نور چشم،[۲۴] نعمت الهی، هدیۀ الهی، موجب آسودگی خاطر و شادی،[۲۵] موجب قوت قلب[۲۶] و شگفتی[۲۷] و عامل تحکیم نهاد خانواده می‌داند. شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر در تقابل با ارزش‌های خانواده‌محور ایرانی، نهاد خانواده را تضیعف کرد.[۲۸]
2. تضعیف جایگاه مادری
کارشناسان معتقدند که شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر به تضعیف جایگاه مادری در جامعۀ ایران منجر شده است. به‌گونه‌ای که امروزه بعضی افراد شرط بچه‌دارنشدن در طول زندگی زناشویی را از شرط‌های ضمن عقد خود قرار می‌دهند و حتی تبلیغ می‌کنند که بدون فرزند هم می‌توان زندگی خوب داشت.[۲۹] مصاحبه‌های پژوهشی نیز نشان می‌دهد که بسیاری از زنان پس از چند سال ازدواج صاحب فرزند شده‌اند، اما از ازدواج و مادرشدن خوشحال نیستند؛ زیرا مادرشدن را مخل اعتبار شغلی، موقعیت اقتصادی و آزادی خود می‌دانند.[۳۰]
3. افزایش سن ازدواج
انگارۀ فرزند کمتر، زندگی بهتر، نگرش مردم نسبت به ازدواج را تغییر و سن ازدواج را افزایش داده است. آمارهای سازمان ثبت احوال کشور نشان می‌دهد که سن ازدواج برای مردان و زنان نسبت به قدیم افزایش یافته و در دهۀ 1390ش به میانگین 27.2 سال برای مردان و حدود 23 سال برای زنان رسیده که به نظر کارشناسان این آمارها زنگ خطری برای افزایش تجرد قطعی در جامعه است.[۳۱]
4. از بین‌رفتن آرامش در خانواده‌ها
شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر، در کاهش و حتی ازبین‌رفتن آرامش روان‌شناختی در خانواده‌ها منجر شده و از نظر جامعه‌شناختی، پشتوانۀ اجتماعی اعضای خانواده‌ها را تضعیف کرده است. تجربه نشان می‌دهد که وجود فرزندان بیشتر در خانواده، آرامش روانی افراد را بیشتر می‌کند و این آرامش روانی در استحکام خانواده تأثیرگذار است؛ زیرا وجود فرزندان زیاد باعث میشود که خانواده‌ها دور هم جمع شوند و در سایۀ همراهی و همفکری مشکلات مختلف خود را حل کنند. [۳۲]
5. افزایش آمار طلاق
صاحب‌نظران معتقدند که وجود فرزند نقش مهم در روابط زوجین و تدوام خانواده دارد. شواهد نشان می‌دهد که تنش‌های خانوادگی و آمار طلاق خانواده‌های تک‌فرزندی یا بی‌فرزند بیشتر از خانواده‌های چندفرزندی است و کارشناسان این مسئله را نشان‌دهندۀ اهمیت فرزند در تحکیم خانواده می‌دانند.[۳۳]
6. از بین‌رفتن نسبت‌های خانوادگی
جامعه‌شناسان معتقدند اگر وضعیت تک‌فرزندی و دوفرزندی که به‌دلیل شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر به وجود آمده، ادامه پیدا کند، بسیاری از واژه‌ها که در محیط خانوادگی وجود دارد، مانند «برادر»، «خواهر»، «عمو»، «عمه»، «خاله» و «دایی» برای نسل‌های بعدی وجود خارجی نخواهد داشت. در حالی‌که روان‌شناسان معتقدند هرقدر تعداد افراد منتسب به افراد بیشتر باشد، آرامش آنها در زندگی بیشتر خواهد بود.[۳۴]
ب) گسترش سبک زندگی غربی
کارشناسان سبک زندگی غربی را ریشۀ اصلی شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر می‌دانند و رسوخ این شعار در جامعۀ ایرانی، به گسترش همه‌جانبۀ فرهنگ غربی نیز منجر شده است. برای مثال، فردگرایی که از شاخص‌های مهم سبک زندگی غربی محسوب میشود، به‌دلیل تأکید و تبلیغ زیاد بر اهمیت فرزند کمتر در چند دهۀ اخیر، در جامعۀ ایران رشد پیدا کرده و این مسئله ساختار خانواده را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است. از آنجا که تأکید نگاه اومانيستی و فردگرای غربی بر رفاه بیشتر فرد و لذت حداکثری او است، شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر الگوی سبک زندگی غربی خانواده‌ها قرار گرفته است؛ زيرا محدودیت‌هايی که فرزندآوری برای والدین ایجاد می‌کند، مزاحم کامیابی آنها میشود. بر اساس اين ديدگاه خانواده‌هایی که به سبک غربی زندگی می‌کنند، دير صاحب فرزند می‌‍‌شوند و تربيت او را به‌گونه‌ای مديريت می‌کنند که خدشه‌ای به رفاه آنها وارد نشود.[۳۵]
ج) کاهش نرخ باروری و جمعیت
به دنبال اجراشدن برنامه‌های تنظیم خانواده و تبلیغ شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر، نرخ باروری کاهش پیدا کرد به گونه‌ای که از سال 1385 نرخ باروری به پایین‌تر از حد جایگزینی (2/1 فرزند) رسید.[۳۶] نرخ رشد جمعیت ایران نیز در همان ابتدا به‌طور قابل ملاحظه‌ای کاهش یافت و این روند در سرشماری 1375ش آشکار شد. در آغاز دهۀ 90 و با مشخص‌شدن نتایج عمومی سرشماری 1390ش مشخص شد که روند کاهش جمعیت حتی از پیش‌بینی‌ها نیز بیشتر بوده به‌گونه‌ای که رشد جمعیت ایران طی یک دورۀ پنج‌ساله به 3/1 درصد کاهش یافت.[۳۷]
پانویس
- ↑ ملکوتی‌نیا و نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشة «فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعة معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، 1397ش، ص51.
- ↑ «۱۰ پیامد اسفبار کاهش جمعیت ایران»، وب‌سایت رجانیوز.
- ↑ ملکوتی‌نیا و نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشة «فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعة معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، 1397ش، ص51.
- ↑ کتابی، درآمدی بر اندیشه‌ها و نظریات جمعیت‌شناسی، 1387ش، ص190-193.
- ↑ ملکوتی‌نیا و نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشة «فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعة معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، 1397ش، ص54.
- ↑ ژید و ریست، تاریخ عقاید اقتصادی، 1380ش، ص150.
- ↑ ملکوتی‌نیا و نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشة «فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعة معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، 1397ش، ص54.
- ↑ مطهری، خاتمیت، 1385ش، ص65-69.
- ↑ ملکوتی‌نیا و نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشة «فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعة معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، 1397ش، ص54.
- ↑ موسی، ملل فقیر، 1358، ص107.
- ↑ حسینی و بگی، «استقلال زنان و کنش‌های باروری در میان زنان کرد شهر مهاباد»، 1391ش، ص57-58.
- ↑ ملکوتی‌نیا و نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشة «فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعة معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، 1397ش، ص58.
- ↑ سورۀ نساء، آیۀ 34.
- ↑ سورۀ نساء، آیۀ 4.
- ↑ ملکوتی‌نیا و نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشة «فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعة معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، 1397ش، ص58.
- ↑ صالحان، «نقش سبک زندگی غربی در کاهش فرزندآوری»، وب‌سایت بلاغ.
- ↑ «تاریخچه کنترل جمعیت در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تحدید تا تشویق»، وب‌سایت دیگران.
- ↑ عظیم‌زاده اردبیلی و جلالی، آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید، 1397ش، ص۱۳۰.
- ↑ گلپایگانی، «بررسی عوامل موثر بر تغییر نگرش خانواده‌های ایرانی در خصوص کم فرزندآوری با نگاه به سیاست‌های جمعیتی»، 27 آبان 1394ش.
- ↑ «جنگ جمعیتی واقعیت یا توهم؟!»، وب‌سایت بصیرت.
- ↑ مدیری و رازقی نصرآبدای، «بررسی رابطۀ دینداری و قصد باورری در شهر تهران»، 1394ش، ص128.
- ↑ سورۀ نحل، آیۀ 73.
- ↑ سورۀ فرقان، آیۀ 74.
- ↑ سورۀ قصص، آیۀ 13.
- ↑ سورۀ نوح، آیۀ 12.
- ↑ سورۀ ابراهیم، آیۀ 40.
- ↑ «پیری جمعیت، هشداری که باید جدی گرفته شود»، خبر آنلاین.
- ↑ ملکوتی‌نیا و نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشة «فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعة معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، 1397ش، ص52.
- ↑ ملکوتی‌نیا و نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشة «فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعة معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، 1397ش، ص62.
- ↑ «پیری جمعیت، هشداری که باید جدی گرفته شود»، خبر آنلاین.
- ↑ پورحسین، «آسیب‌های زندگی تک‌فرزندی»، وب‌سایت دیگران.
- ↑ «اهمیت مسئله فرزندآوری در تحکیم خانواده»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ پورحسین، «آسیب‌های زندگی تک‌فرزندی»، وب‌سایت دیگران.
- ↑ صالحان، «نقش سبک زندگی غربی در کاهش فرزندآوری»، وب‌سایت بلاغ.
- ↑ علی‌دوستی و دیگران، «سیاست‌های تشویقی فرزندآوری و تأثیر آن بر تمایل به فرزندآوری: مطالعه‌ای کمی در شهر اسلام‌آباد غرب»، 1403ش، ص4.
- ↑ ملکوتی‌نیا و نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشة «فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعة معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، 1397ش، ص51.
منابع
- «اهمیت مسئله فرزندآوری در تحکیم خانواده»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ اسفند ۱۴۰۲ش.
- پورحسین، رضا، «آسیب‌های زندگی تک‌فرزندی»، وب‌سایت دیگران، تاریخ درج مطلب: 31 اردیبهشت 1393ش.
- «پیری جمعیت، هشداری که باید جدی گرفته شود»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آبان ۱۳۹۲ش.
- «تاریخچه کنترل جمعیت در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 6 بهمن 1392ش.
- «جنگ جمعیتی واقعیت یا توهم؟!»، وب‌سایت بصیرت، تاریخ درج مطلب: ۱۰ تير ۱۳۹۳ش.
- حسینی، حاتم و بگی، بلال، «استقلال زنان و کنش‌های باروری در میان زنان کرد شهر مهاباد»، مجلۀ زن و توسعه، دورۀ دهم، شمارۀ 4، 1391ش.
- ژید، شارل و ریست، شارل، تاریخ عقاید اقتصادی، ترجمۀ کریم سنجابی، تهران، دانشگاه تهران، 1380ش.
- صالحان، حسنیه، «نقش سبک زندگی غربی در کاهش فرزندآوری»، وب‌سایت بلاغ، تاریخ درج مطلب: 15 اسفند 1401ش.
- عظیم‌زاده اردبیلی، فائزه و زهرا جلالی، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، مجله فقه و حقوق خانواده، شماره ۶۸، ۱۳۹۷ش.
- علی‌دوستی، حسام‌الدین و دیگران، «سیاست‌های تشویقی فرزندآوری و تأثیر آن بر تمایل به فرزندآوری: مطالعه‌ای کمی در شهر اسلام‌آباد غرب»، مجلۀ علوم اجتماعي دانشگاه فردوسي مشهد، دوره 21، شمارۀ 1، 27 فروردین 1403ش.
- کتابی، احمد، درآمدی بر اندیشه‌ها و نظریات جمعیت‌شناسی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1387ش.
- گلپایگانی، زهرا، «بررسی عوامل مؤثر بر تغییر نگرش خانواده‌های ایرانی در خصوص کم‌فرزندآوری با نگاه به سیاست‌های جمعیتی»، کنفرانس بین‌المللی علوم انسانی، روانشناسی و علوم اجتماعی، تهران، 27 آبان 1394ش.
- مدیری، فاطمه و رازقی نصرآبادی، حجیه بی‌بی، «بررسی رابطۀ دینداری و قصد باروری در شهر تهران»، مجلۀ نامۀ انجمن جمعیت‌شناسی ایران،سال دهم، شمارۀ 20، 1394ش.
- «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تحدید تا تشویق»، وب‌سایت دیگران، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1403ش.
- مطهری، مرتضی، خاتمیت، تهران، صدرا، 1385ش.
- ملکوتی‌نیا، علی و زینب‌سادات، نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشة فرزند کمتر، زندگی بهتر» در جامعة معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، مجلۀ معرفت، سال بیست‌وهفتم، شمارۀ 245، اردیبهشت 1397ش.
- موسی، پیر، ملل فقیر، تهران، گام، 1358ش.
- «۱۰ پیامد اسفبار کاهش جمعیت ایران»، وب‌سایت رجانیوز، تاریخ درج مطلب: 11 آبان 1393ش.