قمه زنی
قمه‌زنی؛ نوعی از عزاداری با ایجاد زخم بر سر و جاری شدن خون.
عزاداری بر شهادت امام حسین از سنت‌های مذهبی مسلمانان و به‌ویژه شیعیان است؛ از زمان صفویه یا قاجار، در مراسم عزاداری گروه‌هایی از شیعیان، پدیده‌ای به نام قمه‌زنی رواج یافته که منشأ دینی ندارد و محل اختلاف است؛ موافقان یکی از دلایل خود را همدردی با امام حسین در حین انجام این کار می‌دانند؛ اما مخالفان با تأکید بر آسیب‌های فردی و اجتماعی این عمل، آن را نوعی بدعت می‌دانند که موجب وهن اسلام و تشیع می‌شود.
مفهوم‌شناسی
قمه، سلاحی از جنس آهن، کوتاه‌تر از شمشیر و بلندتر از چاقو است که دو طرف آن تیز و بران است. در اصطلاح، زخمی کردن سروصورت و جاری شدن خون با انگیزۀ عزاداری در روز عاشورا را قمه‌زنی می‌گویند.[۱]
تاریخچه
قمه‌زنی پیش از سلجوقیان، ایلخانان و تیموریان جزء آیین‌های سوگواری شیعیان نبوده است و در دوران صفویه به تبعیت از فرقه‌های مسیحیان قرون‌وسطی و برخی آیین‌های هندی، در ایران گسترش یافت.[۲] در دورۀ صفویه، در روز عاشورا گروهی به نام فداییان قزلباش با راه‌اندازی دسته‌های عزا و شمشیر به‌دست، قمه بر سر خود می‌زدند تا به این وسیله اعلام کنند، فدایی امام حسین هستند و حاضرند در راه امام حسین سرهای‌شان نیز بریده شود.[۳] برخی تاریخ‌نگاران خاستگاه قمه‌زنی را شهرهای مورد نفوذ دراویش و صوفیه در دوره صفویان دانستهاند؛[۴] اما قمه‌زنی به‌مثابه یک سبک عزاداری در دورۀ قاجاریه گسترش یافت.[۵] برخی دیگر، منشأ اصلی قمه‌زنی را ترک‌های آذربایجان دانستهاند.[۶] علی شریعتی (1356ش)، قمه‌زنی را جزئی از مراسم مصائب مسیح دانسته که مسیحیان ارتدوکس برگزار می‌کرده‌اند. مرتضی مطهری (1358ش)، معتقد است که قمه‌زنی از ارتدوکس‌های قفقاز به ایران رسیده و به‌سرعت گسترش یافته است.[۷]
از زمان قاجار تا پهلوی، بدون ایجاد ممنوعیتی از جانب حاکمان و علما، این عمل ادامه پیدا کرد و در دوران پهلوی اول به‌علت ممانعت از انجام آیین‌های دینی از جمله عزاداری امام حسین، علما ضمن صدور فتوایی، قمه‌زنی را جایز دانستند. در این میان برخی علما از قبیل امام خمینی، سیدمحمود طالقانی، زنجانی و سیدمحسن امین با خرافات رایج در عزاداری‌های آن زمان مبارزه کردند و در راستای این مبارزه، انجمن‌های اسلامی دانشجویان و انجمن اصلاح عقاید دینی مردم برپا شده و رسالۀ «التنزیه لاعمال الشبیه» نوشتۀ سیدمحسن امین با ترجمۀ جلال آل‌احمد، تحت عنوان عزاداری‌های نامشروع چاپ شد.[۸] پس از انقلاب، در سال 1358ش امام خمینی به ممنوعیت و حرمت قمه‌زنی حکم کرد و آمار قمه‌زنی کاهش یافت، اما پس از فوت او در پی حمایت برخی از علمای دینی دوباره افزایش یافت.[۹]
مراسم قمه‌زنی
در صبح روز عاشورا عزاداران با پوشیدن لباس سفید و بلندی مانند کفن، به‌صورت گروهی در خیابان، همراه با زدن طبل و شیپور و «حیدر حیدر» و «شاه حسین» گویان، مراسم را آغاز می‌کنند؛ با زدن قمه به بالای تاج سر و ایجاد شکاف عمیق، خون بر صورت و کفن آنها می‌ریزد. تعداد ضربات بین یک تا پانزده ضربه است؛ برخی در اثر شدت صدمۀ وارد شده بی‌هوش می‌شوند.[۱۰]
علل و اهداف قمه‌زنی
باورمندان این عمل، قمه‌زنی را با هدف فرهنگی، انجام می‌دهند؛ از جمله این اهداف؛ یادآوری وقایع روز عاشورا، تحکیم فرهنگ عزاداری، احترام به بزرگان و نیاکان خود، ایجاد همبستگی با شهدای روز عاشورا و ادای نذر[۱۱] و بیش از همۀ اینها ابراز علاقه و ارادت نسبت به امام حسین است.[۱۲] علل دیگری چون سر به محمل کوبیدن حضرت زینب، جزع برای امام حسین، مواسات و همدردی با امام حسین، احیای امر مذهب، استدلال به فرازی از زیارت ناحیۀ مقدسه و سر به دیوار کوبیدن امام سجاد را جوازی بر این امر دانستهاند.[۱۳]
آسیب‌های اجتماعی
مخالفان قمه‌زنی، این عمل را بدعت، خرافه و ضد فرهنگِ عاشورا دانستهاند،[۱۴] به‌گونه‌ای که آن را از نمودهای حزن و اندوه و عزاداری نمی‌دانند، زیرا موجب تضعیف دین اسلام و مذهب تشیع می‌شود.[۱۵] قمه‌زنی با خون‌ریزی می‌تواند در افراد، موجب عفونت موضعی، قطع عروق و اعصاب، بروز بیماری‌هایی مانند هپاتیت ب، شکستگی استخوان و جمجمه و پارگی سیستم وریدی مغز شود؛[۱۶] اما پیامدهای اجتماعی آن توجه بیشتری را از سوی پژوهشگران به خود جلب کرده است؛ موارد زیر به‌عنوان آسیب‌های اجتماعی قمه‌زنی، از سوی مخالفان قمه‌زنی، مورد توجه قرار گرفته است:
- ایجاد ترس و وحشت در کودکان و زنان؛
- ایجاد فضای خشونت‌آمیز و تشویق به خشونت؛
- نادیده گرفتن عواطف انسانی؛
- تهدید امنیت به‌جهت استفاده از سلاح سرد؛[۱۷]
- غرق شدن در احساسات بی‌منطق و دوری از اهداف اصلی عاشورا؛[۱۸]
- دین‌گریزیی به‌ویژه در جوانان؛[۱۹]
- رواج پدیدۀ خودزنی (آسیب رساندن به بدن، کاری حرام دانسته شده است).[۲۰]
قمه‌زنی از منظر فقیهان
علما و فقهای بسیاری در حرمت و ممنوعیت این عمل فتوا داده‌اند؛ از جمله سید ابوالحسن اصفهانی، محمدحسین کاشف‌الغطاء،[۲۱] سیدمحمد اشرفی شیرازی،[۲۲] سید محمدباقر صدر،[۲۳] سید روح‌الله خمینی، محمدعلی اراکی، سید محمدباقر حکیم، محمد مؤمن، لطف‌الله صافی گلپایگانی، ناصر مکارم شیرازی،[۲۴] سیدعلی سیستانی، [۲۵] محمدابراهیم جناتی و سیدعلی خامنه‌ای.[۲۶] از موافقان قمه‌زنی می‌توان به سید محمدصادق روحانی و سیدصادق شیرازی اشاره کرد.[۲۷]
تصویرپردازی
انعکاس این عمل در رسانه‌های جهانی به‌‌شرح ذیل است:
فیلم
فیلم «فتنه» به دو زبان انگلیسی و هلندی به تهیه‌کنندگی یکی از نمایندگان مجلس هلند، در سال 1387ش در اینترنت منتشر شد و دو روز بعد به‌علت واکنش‌های تند به محتوای ضد اسلامی و قرآنی آن حذف شد. در این فیلم با نشان دادن صحنه‌ای از قمه‌زنی، چهره‌ای خشونت‌آمیز از اسلام و تشیع نشان داده شده است.[۲۸]
سایت
در سایت‌هایی همچون «jusus-is-savior»، «الفرقان» و «طریق‌الاسلام» در معرفی تشیع از تصاویر قمه‌زنی در روز عاشورا استفاده کرده و به تحقیر مذهب شیعه پرداخته‌اند.[۲۹]
جایگزین قمه‌زنی
امروزه عزاداران حسینی با مبادرت به نذر خون در روز عاشورا، موجب تداوم فرهنگ عاشورا، نجات بیماران و حفظ سلامتی خود می‌شوند.[۳۰]
پانویس
- ↑ آمویی و چقازردی، «آسیب‌شناسی پدیدۀ قمه‌زنی از ابعاد مختلف اجتماعی و امنیتی»، 1395ش، ص121.
- ↑ ربانی و دیگران، «رهیافتی فرهنگی بر پدیدۀ قمه‌زنی شهروندان خمینی‌شهر»، 1389ش، ص73.
- ↑ شیرکش، «بررسی آسیب‌های اجتماعی و امنیتی پدیدۀ قمه‌زنی»، ص62-63.
- ↑ مسائلی، قمه‌زنی؛ سنت یا بدعت، 1386ش، ص23.
- ↑ شیرکش، «بررسی آسیب‌های اجتماعی و امنیتی پدیدۀ قمه‌زنی»، ص62-63.
- ↑ «قمه‌زنی»، ویکی‌فقه.
- ↑ «قمه‌زنی پیشینۀ تاریخی در کرمان ندارد»، خبرگزاری دانشجویان ایران.
- ↑ امین، عزاداری‌های نامشروع، 1371ش، ص12-16.
- ↑ ربانی و دیگران، «رهیافتی فرهنگی بر پدیدۀ قمه‌زنی شهروندان خمینی‌شهر»، 1389ش، ص73
- ↑ ربانی و دیگران، «رهیافتی فرهنگی بر پدیدۀ قمه‌زنی شهروندان خمینی‌شهر»، 1389ش، ص76.
- ↑ ربانی و دیگران، «رهیافتی فرهنگی بر پدیدۀ قمه‌زنی شهروندان خمینی‌شهر»، 1389ش، ص75.
- ↑ آمویی و چقازردی، «آسیب‌شناسی پدیدۀ قمه‌زنی از ابعاد مختلف اجتماعی و امنیتی»، 1395ش، ص121.
- ↑ قانع و بیاتی، «قمه‌زنی؛ عزاداری یا خرافه؟»، 1394ش، ص190-194.
- ↑ شیرکش، «بررسی آسیب‌های اجتماعی و امنیتی پدیدۀ قمه‌زنی»، ص57.
- ↑ شیرکش، «بررسی آسیب‌های اجتماعی و امنیتی پدیدۀ قمه‌زنی»، ص65.
- ↑ ربانی و دیگران، «رهیافتی فرهنگی بر پدیدۀ قمه‌زنی شهروندان خمینی‌شهر»، 1389ش، ص74.
- ↑ آمویی و چقازردی، «آسیب‌شناسی پدیدۀ قمه‌زنی از ابعاد مختلف اجتماعی و امنیتی»، 1395ش، ص117.
- ↑ آمویی و چقازردی، «آسیب‌شناسی پدیدۀ قمه‌زنی از ابعاد مختلف اجتماعی و امنیتی»، 1395ش، ص124.
- ↑ آمویی و چقازردی، «آسیب‌شناسی پدیدۀ قمه‌زنی از ابعاد مختلف اجتماعی و امنیتی»، 1395ش، ص125.
- ↑ آمویی و چقازردی، «آسیب‌شناسی پدیدۀ قمه‌زنی از ابعاد مختلف اجتماعی و امنیتی»، 1395ش، ص129.
- ↑ شیرکش، «بررسی آسیب‌های اجتماعی و امنیتی پدیدۀ قمه‌زنی»، ص64.
- ↑ قانع و بیاتی، «قمه‌زنی؛ عزاداری یا خرافه؟»، 1394ش، ص201-210.
- ↑ شیرکش، «بررسی آسیب‌های اجتماعی و امنیتی پدیدۀ قمه‌زنی»، ص64.
- ↑ قانع و بیاتی، «قمه‌زنی؛ عزاداری یا خرافه؟»، 1394ش، ص201-210.
- ↑ شیرکش، «بررسی آسیب‌های اجتماعی و امنیتی پدیدۀ قمه‌زنی»، ص64.
- ↑ قانع و بیاتی، «قمه‌زنی؛ عزاداری یا خرافه؟»، 1394ش، ص201-210.
- ↑ «قمه‌زنی»، ویکی‌شیعه.
- ↑ قانع و بیاتی، «قمه‌زنی؛ عزاداری یا خرافه؟»، 1394ش، ص211-212.
- ↑ قانع و بیاتی، «قمه‌زنی؛ عزاداری یا خرافه؟»، 1394ش، ص212-213.
- ↑ «نذر خون جایگزین قمه‌زنی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
منابع
- آمویی، محمدرضا و چقازردی، احسان، «آسیب‌شناسی پدیدۀ قمه‌زنی از ابعاد مختلف اجتماعی و امنیتی»، کنفرانس ملی دانش و فناوری روانشناسی، علوم تربیتی و جامع روانشناسی ایران، 1395ش.
- امین، محسن، عزاداری‌های نامشروع، ترجمۀ جلال آل‌احمد، بوشهر، شروه، چاپ دوم، 1371ش.
- ربانی و دیگران، «رهیافتی فرهنگی بر پدیدۀ قمه‌زنی شهروندان خمینی‌شهر»، فصلنامۀ تحقیقات فرهنگی، دورۀ سوم، شمارۀ 3، 1389ش.
- شیرکُش، هیثم، «بررسی آسیب‌های اجتماعی و امنیتی پدیدۀ قمه‌زنی»، مجموعه مقالات همایش اوج شعائر اسلامی و امنیت.
- قانع، احمدعلی و فتح‌الله بیاتی، محمدرضا، «قمه‌زنی؛ عزاداری یا خرافه؟»، مطالعات فرهنگ و ارتباطات، سال شانزدهم، شمارۀ 29، 1394ش.
- «قمه‌زنی»، ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: 11 مهر 1401ش.
- «قمه‌زنی»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 11 مهر 1401ش.
- «قمه‌زنی پیشینۀ تاریخی در کرمان ندارد»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 26 مرداد 1400ش.
- مسائلی، مهدی، قمه‌زنی؛ سنت یا بدعت، اصفهان، گلبن، چاپ ششم، 1386ش.
- «نذر خون جایگزین قمه‌زنی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 17 مهر 1395ش.