قوچان

قوچان؛ شهرستانی در بخش شمالی استان خراسان رضوی.

قوچان، از شهرستان‌های مرزی استان خراسان رضوی به مرکزیت شهر قوچان است که ۲۸ کیلومتر مرز بین‌المللی با کشور ترکمنستان دارد. قوچان، با موقعیت راهبردی در مرکز پنج‌ضلعی شهرهای مهم مشهد، نیشابور، بجنورد، سبزوار و عشق‌آباد (پایتخت ترکمنستان) قرار دارد. این شهرستان، پایتخت موسیقی مقامی و مهد کشتی با‌چوخه ایران است که در آثار معنوی و فرهنگی ملی کشور ثبت شده است.

نام‌گذاری

نام قوچان در قدیم آساآک، آشاک، آرسکا، استوا، خوجان و جنوشان بوده است. برخی معتقدند زمانی که مغول‌ها به این خطه حمله کردند، مردم از شهر خود آواره شده و به کوه‌ها پناه بردند. در زبان ترکی به فراری‌شدن، «قاچان» گفته می‌شود. زمانی که اهالی به شهر خود بازگشتند، به این محل قاچان گفته می‌شد که در گذر زمان به قوچان تغییر شکل یافت. سرمای شدید هوا در زمستان نیز موجب فرار برخی اهالی می‌شد که باعث نامیده‌شدن این خطه به قاچان شد.

تاریخچه

قوچان از پایتخت‌های ایران در دوران اشکانیان بوده و وسعت زیادی داشته است. اشکان اول بنیان‌گذار این خطه بوده و در آن اعلام پادشاهی نمود. بنای امروزی قوچان در سال ۱۳۱۳ق پایه‌گذاری شد.

جمعیت‌شناسی

آمار جمعیتی؛ جمعیت شهرستان قوچان بر اساس سرشماری عمومی سال ۱۳۹۵ش، ۱۷۴۴۹۵ نفر و جمعیت شهر قوچان ۱۵۰۰۰۰ نفر بوده است.

اقوام و زبان‌ها؛ زبان مردم این خطه فارسی است. قوچان دارای تنوع قومیتی از جمله ترک، کرد، ترکمن، ارمنی، بلوچ، مازنی، آذری و عرب است.

دین و مذهب؛ مردم قوچان مسلمان و پیروی مذهب شیعه هستند.

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی؛ مساحت شهرستان قوچان ۴/۳۷۱۳ کیلومتر مربع است. قوچان از شمال به شهرستان درگز و کشور ترکمنستان، از جنوب به نیشابور، از شرق به چناران و از غرب به فاروج و شیروان دسترسی دارد.

آب‌وهوا؛ آب‌وهوای این شهرستان کوهستانی است و دارای زمستان‌های بسیار سرد و تابستان‌های معتدل و خنک است.

رشته‌کوه‌ها؛ آق‌کمر، سنجربیگ، آسلمه، علی‌بلاغ، شاهداغی و امام‌داغ از جمله کوه‌های سربرافراشته در این شهرستان محسوب می‌شوند.

منابع آبی (رودها)؛ مهم‌ترین رودخانهٔ جاری در قوچان، اترک است. از دیگر رودخانه‌های این شهرستان می‌توان به فرق، رشوانلو، استاد و خسرویه، داغیانی، چری، قره‌شاهوردی، اسفجی، شمخال، شارک و دوربادام اشاره کرد.

حیات ‌وحش؛ قوچ و میش، گرگ، خوک، روباه، کبک، کل و بز، عقاب طلایی، خرگوش و خفاش از گونه‌های جانوری هستند که در این خطه زیست می‌کنند.

پوشش گیاهی؛ ارس، زرشک، درمنه،انجیر، آلبالو، انگور، گَوَن، کاکوتی، افدرا و گَزنه از پوشش گیاهی این منطقه محسوب می‌شوند.

اقتصاد

قوچان به‌دلیل آب‌وهوا و خاک مناسب، موقعیت کشاورزی بسیار خوبی دارد و به این سبب لقب «خمیرخانه» و «انبار گندم خراسان» به آن داده شده است. در قوچان گندم، جو، ذرت، عدس و گیاهانی مانند منداب، کنجد و گرچک کشت می‌شوند. دامداری و صادرات کشمش، برگه زردآلو و شیرهٔ انگور نیز در این خطه رونق دارند. شهرستان قوچان دو شهرک صنعتی دارد و انواع کارخانه‌های صنعتی از قبیل صنایع تبدیلی در آنها مشغول به فعالیت هستند. منطقهٔ ویژهٔ اقتصادی در قوچان نیز در شرف تأسیس است.

فرهنگ و هنر

آداب‌ورسوم؛ مردم قوچان برای ازدواج آداب‌ورسوم خاصی دارند. خانوادهٔ پسر پس از درنظرگرفتن دختری، بدون اطلاع قبلی به خانهٔ آنها رفته و از او تقاضای یک لیوان آب می‌کنند که این نشانهٔ خواستگاری است. هنگام عقد، دو کله‌قند در مقابل عاقد قرار داده می‌شود تا پس از کوبیدن آنها به هم دو سرهٔ قندها جدا شود. سپس دو تکهٔ سر قند، روی پارچهٔ سفیدی بالای سر عروس ساییده می‌شوند. از قندهای ساییده‌شده نیز برای عروس و داماد چای شیرین تهیه می‌کنند. پس از عقد، داماد انگشتری به عروس و مادر عروس سکه‌ای به داماد هدیه می‌کنند. زمان خارج‌شدن عروس از خانهٔ پدرش، پدر یک قرص نان به کمر او می‌بندد تا برکت وارد خانهٔ داماد شود. در برخی عروسی‌ها نیز مراسم کشتی پهلوانان اجرا می‌شود.

مشاهیر؛ این خطه، مهد مشاهیری همچون محمدحسن حسینی قوچانی (عالم دینی و نویسندهٔ کتب سیاحت غرب و سیاحت شرق)، ذبیح‌الله قوچانی (عالم دینی)، قمر آریان (از اعضای شورای علمی مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی)، یوسف کلاهدوز (از بنیان‌گذاران سپاه پاسداران)، قربان سلیمانی (نوازندهٔ دوتار) و کلیم‌الله توحدی (شاعر و موسیقی‌دان) است.

موسیقی؛ معروف‌ترین ساز محلی قوچان دوتار است.

موزه‌ها؛ موزهٔ مردم‌شناسی قوچان شامل بخش‌های موسیقی سنتی، کشتی چوخه، چاروق‌دوزی، گلیم‌بافی، مراسم ازدواج عشایر، آهنگری و گله‌داری است.

غذای محلی؛ آش آبکش از معروف‌ترین غذاهای محلی این منطقه به شمار می‌رود.

سوغات و صنایع‌دستی؛ از سوغاتی‌های لذیذ قوچان می‌توان به عسل، کشمش، شیرهٔ انگور و برگهٔ خشک زردآلو اشاره کرد. همچنین هنرمندان این منطقه به ساخت انواع صنایع‌دستی مانند پوستین‌دوزی، نمدمالی، سفالگری، گلیم‌بافی، بافت قالی و قالیچهٔ کردی (خرسک) می‌پزدازند.

آموزش و پژوهش

قوچان یکی از شهرهای دانشگاهی در شمال‌شرقی کشور است و دانشگاه صنعتی قوچان، پیام‌نور، علمی – کاربردی، آزاد اسلامی، مجتمع آموزش عالی سلامت، دانشکدهٔ فنی و حرفه‌ای شهید رجایی، دانشکدهٔ فنی و حرفه‌ای دختران قوچان، دانشگاه فرهنگیان پردیس قوچان، مؤسسه آموزش عالی اترک و مؤسسه آموزش عالی حکیم نظامی در آن واقع شده‌اند.

مدارس علمیهٔ عوفیه و امام برای طلاب برادر و مدرسهٔ علمیه فاطمة‌الزهرا برای طلاب خواهر فعالیت می‌کنند.

تقسیمات کشوری

شهرستان قوچان دارای چهار بخش مرکزی، باج‌گیران، آساک و آبکوه، دو شهر قوچان و باجگیران و هفت دهستان است.

گردشگری

کاروانسرای سهل‌آباد؛ کاروانسرای سهل‌آباد متعلق به اواخر دوران تیموریان و اوایل دوران صفویه است و در روستایی با نام سهل‌آباد واقع شده است. این بنا در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

یخدان نمدمال؛ این بنای مخروطي‌شکل از خشت و گِل ساخته شده و متعلق به دوران قاجاریه است.

حسینیهٔ حاج کریمی؛ این حسینیه در دوران پهلوی اول ساخته شده و همه ساله مراسم عزاداری و شبیه‌خوانی ماه‌های محرم و صفر در آن برپا می‌شود.

معماری صخره‌ای کلر؛ بر فراز ارتفاعات روستای کلر، حفره‌های حجیمی ساخته شده‌اند. باستان‌شناسان معتقدند این حفره‌ها در دوران ایلخانی، پناهگاه فرقهٔ شکفیه بوده است.

بیمارستان قدیمی قوچان؛ این بنا از اولین سازه‌های قوچان جدید است که در دوران پهلوی اول ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

درهٔ شمخال؛ درهٔ شمخال یکی از زیباترین دره‌های کشور است. این دره حدود ۲۰۰ متر ارتفاع دارد و رودخانه‌ای از درون آن می‌گذرد.

از دیگر جاذبه‌های گردشگری این شهرستان می‌توان به منطقهٔ حفاظت شدهٔ دربادام، روستای شمخال، منطقه حفاظت شدهٔ قرچغه، آب‌گرم شهر کهنه، آبشار و درهٔ سراب، سد تبارک، روستای برسلان، روستای شارک، محوطهٔ ارگ، روستای مرزج، گنجینهٔ قوچان، شهر عتیق قوچان، داغیان تپه بزرگ، چنار تپه، رباط شورجه، داغیان تپه کوچک، تپه کربلای جبار، تپه حکم‌آباد، غار کمر، تپه قلعه زاوه،امامزاده سلطان ابراهیم و امامزاده سلطان حسین اشاره کرد.

مشکلات زیست‌محیطی

میزان برداشت آب در این منطقه بیش‌تر از ظرفیت حجم مصرفی آب‌ها است و منجر به کاهش منابع آب‌های زیرزمینی می‌شود. احداث جاده‌های جنگلی نیز موجب ازبین‌رفتن درختان، برهم‌خوردن مسیرهای آبی و افزایش رسوبات رودخانه‌ها شده که در نتیجه باعث کاهش خاک حاصل‌خیز و انقراض برخی از گونه‌های جانوری می‌شود.

منابع

• «آثار تاریخی»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی استان خراسان رضوی، تاریخ بازدید: ۱۹ آبان ۱۴۰۱ش.
• آذرنیوش، زهرا، «دره شمخال»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۱۹ آبان ۱۴۰۱ش.
• ائمی، امیر، «جاهای دیدنی قوچان/راهنمای سفر قوچان»، وب‌سایت ره‌بال آسمان، تاریخ درج مطلب: ۲۱ فروردین ۱۴۰۱ش.
• «دو بخش جدید به شهرستان قوچان خراسان رضوی افزوده شد»، خبرگزاری ایرنا آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱ دی ۱۳۹۹ش.
• زارع شاه‌آبادی، علی‌رضا و سرخ کمال، کبری، «ارزیابی وضعیت توسعه‌یافتگی شهرستان قوچان با استفاده از آنالیز تاکسونومی عددی»، فصلنامه جغرافیایی چشم‌انداز زاگرس، شماره ۱، ۱۳۸۸ش.
• «شهر قوچان»، وب‌سایت ایگردش، تاریخ بازدید: ۱۹ آبان ۱۴۰۱ش.
• «قوچان»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بازدید: ۱۹ آبان ۱۴۰۱ش.
• «قوچان (خراسان رضوی)»، وب‌سایت ایران سیتیز، تاریخ بازدید: ۱۹ آبان ۱۴۰۱ش.
• «مدارس»، خبرگزاری حوزه علمیه خراسان، تاریخ بازدید: ۱۹ آبان ۱۴۰۱ش.
• «مدارس دینی استان خراسان رضوی»، وب‌سایت دفتر تبلیغات اسلامی، تاریخ بازدید: ۱۹ آبان ۱۴۰۱ش.
• «معرفی شهر قوچان»، وب‌سایت چهارگوشه ایران زیبا، تاریخ بازدید: ۱۹ آبان ۱۴۰۱ش.
• «نتایج سرشماری جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری سال ۱۳۹۵»، درگاه ملی آمار، تاریخ بازدید: ۱۹ آبان ۱۴۰۱ش.
• «وجه تسمیه نام قوچان»، وب‌سایت قوچان، تاریخ بازدید: ۱۹ آبان ۱۴۰۱ش.