لاک‌تراشی

لاک‌تراشی؛ از صنایع دستی و میراث فرهنگی هزاران سالۀ مردمان شمال ایران.

لاک‌تراشی، چوتاشی یا کَچِه‌تاشی، پیشه‌ای ایرانی و میراثی فرهنگی به‌شمار می‌رود که بیشتر در مناطق شمالی کشور، ساخته و پرداخته می‌شود. در این هنر زیبا که با دانش و تجربۀ مردمان بومی آمیخته شده، محصولات متنوعی ساخته می‌شوند. در گذشته، اسباب ساخته شده با لاک‌تراشی، از جمله اسباب ضروری زندگی بودند اما امروزه به‌عنوان صنایع‌دستی و هنری شناخته می‌شوند. نقوش کنده‌کاری شده بر روی ظروف نیز برگرفته از اسطوره‌های ایرانی یا الهام گرفته از طبیعت شمالی ایران هستند. امروزه مسئولان ایرانی تلاش‌هایی را برای نجات و احیای دوبارۀ این میراث فرهنگی- ایرانی انجام داده‌اند که تا حدودی از فراموشی آن پیشگیری شود.

نام‌گذاری

لاک‌تراشی، از مشاغل اختصاصی مردمان شمال ایران است که در میان مازندرانی‌ها به «چوتراشی» و «کچه‌تاشی» نیز معروف است. «چو» در زبان محلی همان چوب است و تراشی نیز به‌معنای تراشکاری و شکل دادن، آمده است. «لاک» در زبان مازندرانی به ظرف بزرگی اشاره دارد که داخل آن غذا ریخته و برای خوردن دسته جمعی، دور آن جمع می‌شده‌اند. از آن‌جایی که لاک، مهمترین و شناخته‌شده‌ترین محصول تولیدی این پیشه است، آن را به «لاک‌تراشی» می‌شناسند.

پیشینه

برخی قدمت پیشۀ لاک‌تراشی را 8 هزار سال عنوان کرده‌اند. گروهی دیگر آن را دارای قدمتی 11 هزار ساله می‌دانند. هرچند، امروزه این پیشه به صنعت دستی پرطرفداری تبدیل شده، اما در گذشته، بسیاری از وسایل مورد نیاز مردم در مناطق جنگلی ایران را تأمین می‌کرده است. هنر ظریف لاک‌تراشی که نمایش‌دهندۀ همزیستی جدایی‌ناپذیر انسان و طبیعت است، محصول زندگی مردمان مناطق شمالی است که به‌صورت مستقیم به جنگل وابسته بوده‌اند. همچینن، در بخش‌هایی از استان‌های شمالی ایران، روستاها و آبادی‌هایی وجود داشت که به‌دلیل پررنگ بودن هنر لاک‌تراشی به «لاک‌تراش» یا «لاک‌تراشان» معروف شده بودند، اما امروزه تنها روستایی در شهرستان نکاء به‌همین نام باقی مانده است.

امروزه، با توجه به ورود اجناس ارزان‌قیمت چینی به داخل کشور، صنعت لاک‌تراشی همچون سایر هنرهای بومی ایرانی با رکودی جدی مواجه شده و در حال از بین رفتن است. در این میان، ممنوعیت استفاده از چوب جنگلی و قیمت‌های سر به فلک کشیدۀ دست‌سازه‌های چوبی نیز بر انزوای هنر لاک‌تراشی بی‌تأثیر نبوده است. این کالا، امروزه به‌عنوان کالایی لوکس در ویترین خانه‌ها جا خوش کرده است.

گسترۀ جغرافیایی

لاک‌تراشی، در شهرهای مختلفی از استان‌های گلستان، مازندران و گیلان رواج دارد. علاوه بر آن، در بخش‌هایی از کشور افغانستان نیز از این هنر کهن استفاده می‌شود.

ویژگی‌ها

1. ویژگی مهم این هنر کهن مازندرانی آن است که تمام قسمت‌های ظروف مانند بدنه، پایه و دسته، از چوب یکپارچه ساخته می‌شود و تمامی مراحل ساخت آن سنتی است.
2. قطع درختان در باور مردمانی که در مناطق جنگلی زندگی می‌کنند، گناهی نابخشودنی است و آنها از تکه‌چوب‌های به‌جای مانده از درختان کهنسال برای تولید اسباب مورد نیاز زندگی استفاده می‌کنند.
3. ظروف لاک‌تراشی، دوست‌دار محیط زیست بوده و بدون نیاز به بازیافت، به دامن سبز طبیعت بر‌می‌گردند.
4. ظروف لاک‌تراشی را از ریشه و تنۀ درختانی همچون افرا، توسکا، انجیری، شمشاد و ممرز تهیه می‌کنند. لاک‌تراش‌ها بر این باورند که درختان پهن‌برگ، در برابر حرارت، رطوبت، خمش و ترکیدگی تاب‌آوری بیشتری داشته و برای تهیۀ ظروف مناسب‌تر هستند.
5. از هیچ مادۀ غیرطبیعی در تولید این ظروف استفاده نشده و از مقاومت بسیار بالایی نیز برخودار هستند.
6. هنر لاک‌تراشی به مهارتی بیش از نجاری یا چوب‌تراشی ساده نیازمند است. در این هنر، لاک‌تراش با استفاده از شناخت کافی از چوب و طبیعت و نیز با کمک دست و ذهن خود، تلفیقی هنری را ایجاد می‌کند.
7. برخی ظروف لاک‌تراشی که از ریشۀ درختان تهیه می‌شوند، سبک‌تر بوده و در مقابل سرما و گرما مقاومت بیشتری دارند. برخی عمر مفید این محصولات را بیش از صد سال برآورد کرده‌اند.
8. نگهداری ظروف لاک‌تراشی دارای قواعد مشخصی است از جمله این‌که نباید در کنار آتش، بخاری یا در جایی‌که مرطوب است، نگهداری شوند.

محصولات

از جمله محصولات تولید شده با استفاده از هنر لاک‌تراشی می‌توان به لاک، جوله (وسیله‌ای شبیه به پارچ)، دانه‌پاش (نوعی سینی برای پاک‌کردن برنج و حبوبات که در افغانستان نیز به «غلبل» معروف است)، کلز (وسیله‌ای شبیه به ملاقه برای هم‌زدن شیر)، کَچِه یا کترا (قاشق)، گیله‌لاک (به‌عنوان پیمانه)، عصا، قندچوله (وسیله‌ای برای خرد کردن قند)، تنباکو چوله (ظرف تنباکو) و سیرکوب اشاره کرد.

ابزار مورد نیاز

پیشینیان، از ابتدایی‌ترین وسایل برای کندن، نقش انداختن و تهیۀ لاک استفاده می‌کردند. از جملۀ این وسایل می‌توان به تبر، تیشه، اره، سوهان، چوب‌ساب، مغار، اسکنه، رنده، رخ‌درشت یا دارکن، دله‌گیر و چکش چوبی اشاره کرد.

مراحل ساخت

1. چوب‌شناسی: مردمان منطقه، شناخت خوبی از انواع درختان و چوب‌های آنها دارند. انتخاب چوب مناسب و مراقبت کردن از آنها در برابر آفات، از جمله هنرهای چوب‌شناسی آنها است.
2. شکل‌دهی با تبر: از تبر برای فرم‌دهی به ظروف و از تیشه برای پرداخت کلی آنها استفاده می‌کنند.
3. آب‌دهی چوب: پس از شکل‌دهی کلی ظروف، آنها را آب‌دهی کرده و به اندازۀ یک روز در آب قرار می‌دهند تا نرم شود. سپس، با استفاده از ابزاری تیز، جزئیات هنری را روی آن می‌تراشند.
4. ماندن در آفتاب: ظروف آماده شده را در آفتاب قرار می‌دهند تا پرداخت نهایی روی آنها صورت بگیرد.
5. حرارت‌دهی با آتش: ظروف نهایی و خشک شده را به داغی آتش نزدیک می‌کنند تا حرارت دیده، تثبیت شده و مقاومت آن بالا برود. سپس، مخلوطی از سرشیر یا ماست را با خاک و زغال به سطح ظروف مالیده، آن را درزگیری کرده و در نهایت دوباره در مقابل حرارت قرار می‌دهند. برخی، ظروف آماده شده را در ظرف شیر می‌جوشانند تا زیباتر شده و از مقاومت بیشتری در برابر آفت‌ها برخودار شود. در این مرحله، رنگ چوب نیز به قرمز متمایل شده و نمای بهتری به خود می‌گیرد.

فرم و نقش

نقش‌های پرطرفدار در این هنر ویژۀ ایرانی، الهام‌گرفته از محیط پیرامون هنرمندان و آفرینشگران در این صنعت کهن است. علاوه بر ساخت اشیای مورد نیاز در سبک زندگی گذشته، گاهی برخی لاک‌تراشان، ظروف و اشیائی را با الهام از فرم حیوانات موجود در محیط زیست خود به‌صورت کاملا انتزاعی و در قالب دایره، بیضی و چند ضلعی می‌آفرینند؛ مثلا در طراحی جوله از فرم کلی پرنده و ضمائم آن بهره می‌برند و یا از سر و پای حیوانات، به‌عنوان دسته و پایه ظروف استفاده می‌کنند. برخی دیگر به‌صورت تزئینی، حجم‌های حیوان یا پرندگان را کنده‌کاری می‌کنند.

منابع

• «آشنایی با هنر لاک‌تراشی»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1402ش.
• «لاک‌تراشی»، وب‌سایت اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مازندران، تاریخ انتشار: 19 فروردین 1402ش.
• «لاک‌تراشی؛ بوی چوب در ضرب تیشه»، مجلۀ فرهنگ وبلایت، تاریخ بارگذاری: 16 شهریور 1399ش.
• «لاک‌تراشی؛ هنر زندگی با جنگل در مازندران»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: 23 آذر 1398ش.
• «معرفی هنر فراموش‌شده لاک‌تراشی»، وب‌سایت اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گلستان، تاریخ بازدید: 31 مرداد 1402ش.
• منصوری، مریم، «لاک‌تراشی، هنری اصیل نزد مردمان شمال ایران»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 23 خرداد 1400ش.
• «هنر لاک‌تراشی با قدمت 10هزار ساله»، وب‌سایت موسسه فرهنگی اکو، تاریخ انتشار: 8 اردیبهشت 1400ش.