جنگل

جنگل؛ زمینی وسیع و پر از درخت‌های انبوه.

جنگل، بیشه یا درخت‌زار، مکانی است پُر از درخت و بیشه که وسعت زیادی دارد. برخی از جنگل‌ها، علاوه بر دار و درخت، نهرها و جویبارهای متعددی نیز دارند.

تعریف جنگل

برخی از زبان‌شناسان، جنگل را زمینی پهناور و اجتماع درخت‌های زیاد دانسته‌اند، به‌طوری که این اجتماعِ انبوه، زمین را بپوشاند. گروهی دیگر نیز جنگل را پهنه‌ای وسیع معرفی کرده‌اند که از درخت، درختچه، گیاهان علفی و خودرو و انواع جانوران تشکیل شده است. بیشه و بیشه‌زاری را که شامل درختان، نی و دیگر رستنی‌های انبوه بوده و به‌صورت یک حصار در آمده‌اند، نیز جنگل می‌گویند. امروزه، جنگل به مکانی گفته می‌شود که در هر هکتار از زمینِ آن، حداقل 250 اصله درخت و نهال وجود داشته باشد. هر جایی با انبوه کمتر از این میزان را منطقه غیرجنگلی می‌خوانند. همچنین، کارشناسان، حداقل مساحت لازم برای تشکیل جنگل را سه‌دهم هکتار معادل سه هزار مترمربع اعلام کرده‌اند.

تاریخچۀ پیدایش جنگل

پژوهشگران معتقدند که جنگل‌های دنیا، قدمتی 60 تا 140 میلیون ساله دارند. درختان در این جنگل‌ها، با توجه به نوع برگ آنها، به درختان سوزنی‌برگ و پهن‌برگ تقسیم می‌شوند. جنگل‌های سوزنی‌برگ، پیشینۀ بیشتری نسبت به جنگل‌های پهن‌برگ دارند. کارشناسان، تاریخ پیدایش اولیۀ این جنگل‌ها را در دوران دوم زمین‌شناسی و در دورۀ کرتاسه (حدود 140 میلیون سال قبل) برآورد کرده‌اند. جنگل‌های پهن‌برگ، نسبت به جنگل‌های سوزنی‌برگ، جدیدتر و تکامل‌یافته‌تر هستند. این گروه از جنگل‌ها، در دوران سوم زمین‌شناسی (حدود 60 میلیون سال پیش) به وجود آمده‌اند. هر دو گروه از جنگل‌ها، در طول تاریخ، همواره با سیری از تحول و تکامل همراه بوده‌اند که گاهی دخالت‌های انسانی، این روند را با مشکل مواجه کرده است. از اوایل دوران چهارم زمین‌شناسی، چهار دوره یخبندان صورت گرفت که منجر به نابودی جنگل‌هایی شد که بالاتر از عرض‌های جغرافیایی 40 درجه بودند. کارشناسان بر این باورند که جنگل‌های ایران، از این دوران یخبندان مصون مانده و به توسعه و تکامل خود ادامه دادند. جنگل‌های شمال ایران، از جمله جنگل‌های کهنی هستند که قدمتی بیش از یک میلیون سال دارند.

انواع جنگل بر اساس موقعیت جغرافیایی

امروزه، با توجه به طول تحول و تکامل جنگل‌های دنیا، جنبش‌های قاره‌ای و نوسانات اقلیمی، پنج نوع جنگل در سراسر جهان قابل تفکیک است:

1. جنگل‌های سوزنی برگ مناطق سرد نیمکرۀ شمالی (جنگل‌های بوره آل)؛
2. جنگل‌های پهن برگ خزان‌کننده (سبز تابستانه) مناطق معتدله (جنگل‌های راش و بلوط)؛
3. جنگل‌های همیشه سبز مناطق مدیترانه‌ای (جنگل‌های زوبین و زیتون)؛
4. جنگل‌های پهن برگ مناطق نیمه‌استوایی (همیشه سبز و سبز بارانی)؛
5. جنگل‌های پهن برگ مناطق استوایی (همیشه سبز و سبز بارانی).

انواع جنگل در ایران

در ایران نیز به‌دلیل وسعت زیاد، پستی و بلندهای فراوان و اقلیم متنوع، سه نوع از جنگل‌ وجود دارد:

1. جنگل‌های مناطق خشک؛ این جنگل‌ها، در مجموع به دو ناحیۀ رویشی تقسیم می‌شوند: 1. ایرانی_تورانی (جنگل‌های پراکنده شده در دامنه‌های جنوبی البرز، شمال شرقی، شرق، قسمتی از جنوب شرقی و مناطق مرکزی ایران)؛ 2. خلیج فارس (جنگل حرا که در نوار ساحلی جنوب ایران پراکنده شده‌اند). درختانی همچون اُرس، بادام، زالزالک و گلابی وحشی در این جنگل‌ها یافت می‌شوند.
2. جنگل‌های مناطق نیمه‌خشک؛ این جنگل‌ها، در منطقۀ کوهستان زاگرس، از سردشت در استان آذربایجان غربی تا کازرون در استان فارس ادامه دارند. جامعۀ درختی این جنگل‌ها، شامل بلوط، بَنه، بید، صنوبر و ارس هستند. همچنین، درختانی همچون گلابی، توت، سنجد، چنار، کیکم، ارغوان و سفیدار نیز در این منطقه رویش دارند.
3. جنگل‌های مناطق مرطوب؛ این جنگل‌ها، در دامنه‌های شمالی البرز، حوضۀ دریایی مازندران، آستارا تا گیلداغ حضور دارند که به جنگل‌های «هیرکانی» یا «خزری» معروف شده‌اند. از جمله گونه‌های گیاهی این جنگل‌ها می‌توان به راش، مَمرَر، بلوط، توسکا، افرا و انجیلی اشاره کرد.

حیات‌وحش در جنگل‌های ایران

جنگل‌های ایران، به‌خصوص جنگل‌های شمالی ایران، یکی از ذخایر غنی حیات‌وحش در ایران محسوب می‌شوند که شامل انواع پرندگان، پستانداران و خزندگان هستند. از جملۀ حیوانات در این جنگل‌ها می‌توان به «مرال» از شاخص‌ترین پستانداران جنگل‌های هیرکانی؛ «پلنگ ایرانی» بزرگترین گونۀ پلنگ در جهان؛ پلیکان‌های سفید و خاکستری، قو، خرس قهوه‌ای، گوزن زرد ایرانی، وزغ رنگارنگ، سمندر کوهستان، دارکوب سرخ، پیشانی سفید، کیک دری، قوچ و میش، کل و بز، کفتار، سیاهگوش و گرگ اشاره کرد.

انواع جنگل بر اساس چگونگی پیدایش

زمین‌شناسان، جنگل‌ها را از نظر چگونگی پیدایش آنها و ویژگی‌های ساختاری که دارند، به چند گروه تقسیم می‌کنند:

1. بکر؛ جنگل‌های بکر، جنگل‌هایی هستند که بدون دخالت انسان به وجود آمده و ترکیب گونه‌های درختی و درختچه‌ای در آن، نشان‌دهندۀ یک وضعیت کاملا طبیعی است. چوب و تمام فرآورده‌های تولیدشده در این نوع از جنگل‌ها، به‌صورت کامل در همان محیط باقی مانده، تجزیه شده و به سیستم طبیعت برمی‌گردند. در حقیقت، هیچ گونه موادی (زنده یا غیرزنده) از جنگل‌های بکر خارج نمی‌شوند. این نوع از جنگل‌ها، حاوی تنوع زیستی بالا و اطلاعات ژنتیکی ارزشمندی هستند که بسیاری از آنها، هنوز کشف نشده است.
2. طبیعی؛ جنگل‌های طبیعی نیز جنگل‌هایی هستند که بدون دخالت انسان‌ها به وجود آمده‌اند، اما انسان به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم در آن دخالت داشته و از آنها بهره‌برداری می‌کند. کارشناسان بر این باورند که جنگل‌های طبیعی، همان جنگل‌های بکر و دست‌خورده هستند.
3. مصنوعی؛ جنگل‌های مصنوعی، جنگل‌های ساخته‌شده به دست انسان‌ها هستند که برای اهدافی مشخص مانند تولید چوب، ایجاد مناظر طبیعی، حفظ آب و خاک و نیز ایجاد مناطق تفریحی ساخته می‌شوند.

جنگل‌های طبیعی در ایران، توسط پژوهشگران، به چهار گروه زیر تقسیم شده‌اند:

1. جنگل‌های مرطوب (در نواحی جنوبی دریای خزر)؛
2. جنگل‌های خشک (در کنار جنگل‌های خزر و نیز در سمت کوهستان‌های شمالی و غربی)؛
3. استپ‌های جنگلی یا درخت‌زارها (در قسمت‌های مرکزی و شرقی فلات ایران)؛
4. جنگل‌های متشکل از درختچه‌های وابسته به آب‌های زیرزمینی و واحه‌های طبیعی (در نقاط مرتفع استپی و نیز ارتفاعات کوهستانی).

تفاوت جنگل و بیشه

اصطلاح «بیشه» بیشتر به پوشش‌های گیاهی در اطراف رودخانه‌ها، شیار دره‌ها و در مناطق خشک اطلاق می‌شود. از واژۀ بیشه همچنین برای تجمع درختچه‌ها در اطراف نیزارها استفاده می‌کنند.

کارکردها

جنگل‌ها، وسعتی در حدود یک‌سوم از سطح زمین را در بر گرفته و فواید بسیاری برای کرۀ زمین و انسان‌ها دارند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

استفاده از چوب درختان

از مهمترین کارکردهای جنگل‌ها در سراسر جهان می‌توان به استفاده از چوب درختان اشاره کرد. تبدیل چوب به زغال، استفاده از چوب درختان در صنایع مختلف ساختمان‌سازی، نمای داخلی ساختمان‌ها (مسکونی و غیرمسکونی) و صنایع دستی از آن جمله هستند. مردم، در مناطق مختلف ایران، از چوب درختان موجود در جنگل‌های منطقه، وسایل کاربردی متعددی را می‌سازند. برای مثال، در کردستان و کرمانشاه، از چوب درختان بلوط، مارودار و وَهول، برای ساخت دستۀ تبر، دستۀ بیل، دستۀ شانه و برخی ابزارهای کشاورزی؛ از چوب درخت بید برای ساخت «تیروک / وردنه» و نیز ساخت «بَله» که ظرف‌هایی کوچک مخصوص ادرار کودکان هستند، استفاده می‌شود. از چوب درختان گردو، در ساخت دستگاه‌های بافندگی (جولایی)، بشقاب‌هایی به نام «کلاینه‌در»، کاسه، ظرف قندشکن (لاکه) و قاشق چوبی به نام «کائوچوک» استفاده می‌کنند. در ساخت صنایع دستی و محلی بسیاری نیز از چوب درختان جنگلی استفاده می‌شود؛ مانند خاتم‌سازی، منبت‌کاری، مشبک‌سازی و معرق. امروزه، در صنایع نوینی همچون صنایع ساختمانی، صنعت مبل و صندلی، طراحی‌های داخلی و خارجی نیز از چوب درختان جنگلی استفاده می‌کنند.

استفاده از گیاهان جنگلی

از گیاهان موجود در جنگل‌ها، به‌عنوان تغذیه و دارو نیز استفاده می‌شود. برخی از مردم، با جمع‌آوری و فروش میوه‌های موجود در جنگل‌ها و نیز تهیۀ هیزم از درختان، امرار معاش می‌کنند. میوه‌ها، مواد خوراکی طبیعی، گونه‌های مختلف گیاهان دارویی و خوراکی، قارچ‌های طبیعی و دانه‌های خوراکی متعددی در جنگل‌ها وجود دارند که توسط انسان‌ها، در تهیۀ رب، گز، دوشاب و سقز به کار می‌روند. همچنین، در نواحی غربی ایران، جنگل‌های بلوطی وجود دارند که از میوۀ آنها، در تهیۀ نان که یکی از غذاهای اصلی مردم در آن مناطق است، استفاده می‌شود. نان بلوط، از دیرباز، در روزهای سختی و خشکسالی، خوراک اصلی مردم در لرستان و ایلام بوده است.

تنفس

اکسیژن مورد نیاز برای زندگی تمامی انسان‌ها، در سطح زمین، توسط همین جنگل‌ها فراهم می‌شود. درختان موجود در این جنگل‌ها، کربن‌دی‌اکسید تولیدشده را از بین برده و اکسیژن تولید می‌کنند. کارشناسان بر این باورند که هر درخت برگ‌دار در جنگل می‌تواند اکسیژن موردنیاز برای ده نفر را تأمین کند.

تعدیل آب‌وهوا

پوشش جنگلی، همواره در تعدیل آب‌وهوا و کاهش دما مؤثر باشد. درختان بلند و مرتفع در جنگل‌ها، منجر به جهت‌دار شدن نور خورشید شده و در خنک‌شدن زمین نقشی مؤثر دارند.

محافظت از زمین در برابر بلایای طبیعی

ریشه درختان در جنگل‌ها، همواره در برابر باران‌های سنگین مقاوم بوده و از شدت سیلاب‌ها، بهمن‌ها، زمین‌لرزه‌ها و بادهای شدید می‌کاهند.

حفظ خاک

پوشش‌های گیاهی و جنگل‌ها سبب می‌شوند تا خاک دچار فرسایش آبی و بادی نشود. این درحالی است که برای تولید یک سانتی‌متر خاک، صدها سال زمان لازم است.

پناهگاه عابدان و عارفان

برخی از منابع، مانند گلستان سعدی، به کارکرد دینی جنگل نیز اشاره کرده‌اند که در آنها، گروهی از عابدان و عزلت‌گزینان، جنگل را بهترین مکان برای انجام برنامه‌های سلوک و نیایش خود دانسته‌اند. آنها، به جنگل پناه برده و در آنجا به عبادت می‌پرداختند.

تفرجگاه انسان‌ها

وجود فضای سبز و جنگل، در اطراف شهرها، فرصت مناسبی را برای مردم فراهم می‌کند تا پس از خستگی از زندگی ماشینی بتوانند زمانی را در محیط‌های طبیعی و به دور از آلودگی‌های صوتیِ روزمره بگذرانند.

خطرات طبیعی و انسانی

خطرات انسانی

بررسی ردپای مستقیم انسان در تخریب جنگل‌ها (جنگل‌زدایی)، طی سال‌های اخیر، به یکی از دغدغه‌های اصلی کارشناسان و دوست‌داران طبیعت تبدیل شده است. اطلاعات به دست آمده، در سراسر جهان، نشان می‌دهند که 91 درصد از جنگل‌هایی که تحت عنوان میراث طبیعی جهانی به ثبت یونسکو رسیده بودند، از سال 2000م، در حال نابودی توسط انسان‌ها هستند. عواملی همچون، راه‌سازی، کشاورزی و فعالیت‌های زیرساختی از جمله دلایل عمدۀ این نابودی‌ها عنوان شده‌اند. قطع و برداشت غیراصولی درختان برای فروش، صنعت چوب، استخراج معادن، ساخت ویلا و شهرک‌سازی، تبدیل گستردۀ جنگل‌ها به مراتع و زمین‌های کشاورزی، از جمله اتفاقاتی است که منجر به فرسایش و از دست رفتن کیفیت خاک، وقوع سیل، تغییرات آب‌وهوایی و از بین رفتن هزاران گونۀ گیاهی و جانوری در جنگل‌ها شده است.

آتش‌سوزی

آتش‌سوزی جنگل‌ها که یکی از دلایل جنگل‌زدایی محسوب می‌شود، هر ساله، هزاران درخت را در بخش‌های گوناگون دنیا از بین می‌برد. در ایران نیز هر ساله، حجم زیادی از جنگل‌ها، بر اثر آتش‌سوزی از بین می‌روند. خطاهای انسانی، تغییرت اقلیمی، افزایش دما و خشکسالی‌های اخیر از جمله دلایل آتش‌سوزی‌ها هستند.

جاذبه‌های گردشگری جنگل‌ها در ایران

در ایران، جنگل‌های بسیاری وجود دارند که همواره از مقاصد اصلی گردشگران محسوب می‌شوند. از جمله جنگل‌های مشهور و زیبای ایران می‌توان به جنگل دالخانی (رامسر)، منطقۀ جنگلی بازُفت (در شهرکرد)، منطقۀ جنگلی اَردَل (در شهرکرد)، پارک جنگلی شوراب (در خرم‌آباد)، مناطق جنگلی لُردِگان (در استان چهارمحال و بختیاری)، پارک جنگلی بی‌بی یانلو (در استان گیلان)، جنگل شصت کلا (در گرگان)، جنگل نِسوم (در قائم‌شهر)، جنگل گَلوبَردِکان جم (در استان بوشهر)، جنگل تیلا کنار (در استان مازندران)، جنگل‌های بلوط دِهدِز (در استان خوزستان)، جنگل ابر (در استان سمنان)، جنگل‌های نَبکا (در استان کرمان) و جنگل حرا قشم (در استان هرمزگان)، اشاره کرد.

جنگل در ادبیات فارسی

واژه جنگل، از دیرباز، در ادبیات کتبی و شفاهی فارسی‌زبانان حضور داشته است. برای مثال، عطار در شعر خود گفته است:

سوی آن جنگل روان بشتافتند

چون طلب کردند او را یافتند

ملک‌الشعرای بهار نیز از جمله شاعرانی است که این واژه را در اشعار خود به کار برده است:

دریا بنفش و مرز بنفش و هوا بنفش

جنگل کبود و کوه کبود و افق کبود

کارشناسان بر این باورند که رابطۀ طولانی‌مدت انسان با جنگل، در بسیاری از مباحث فرهنگی نیز تأثیر گذاشته است؛ برای مثال، در ادبیات عامیانه ایرانیان، واژه جنگل، گاهی، در اشاره به آنچه در انبوهی یا بی‌نظمی همانند جنگل است، استفاده می‌شود. اصطلاح «قانون جنگل» در همین راستا شکل گرفته و کنایه از بی‌قانونی است. این اصطلاح، همچنین به غلبۀ قوی بر ضعیف، عدم شفقت، مهربانی و ضعیف‌نوازی اشاره دارد. اصطلاح «جنگل مولا» نیز در میان ایرانیان رایج بوده و به هر محلی که بی‌نظم بوده و همواره با هیاهو و جنجال همراه است، اشاره می‌کند. علاوه بر آن، جنگل مولا، به اجتماع افراد ناجور، جاهای شلوغ و پرازدحام، موهای درهم ‌و پریشان و نیز آشی که از مواد و اجزاء بسیاری پخته شده باشد، اطلاق می‌شود. اصطلاح «جنگلی» نیز منسوب به جنگل و به‌معنای ساکن جنگل و روییده در جنگل است. گاهی این اصطلاح، به‌صورت کنایی، به افرادی خطاب می‌شود که عُرف زندگی اجتماعی و شهرنشینی را رعایت نمی‌کنند.

جنگل یا بیشه، در امثال و حکم فارسی‌زبانان نیز حضور یافته‌اند؛ مانند «بیشه‌ای که ببندش روباه باشد و بازکنش موش، قابل اقامت نیست»؛ «شیر که از بیشه درآمد، نر و ماده ندارد»؛ «آتش که به بیشه افتاد، تر و خشک سرش نمی‌شود»؛ «در بیشۀ شیر، خواب خرگوش مکن».

همچنین، جنگل، یکی از بن‌مایه های اصلی در شکل‌گیری بسیاری از داستان‌ها و افسانه‌ها بوده است. جنگل، در بسیاری از این افسانه‌ها، به‌عنوان پناهگاه انسان از گرسنگی و تشنگی بوده است.

جنگل در باور مردم ایران

در ایران، جنگل‌های متعددی وجود دارند که برخی از آنها دارای حیوانات درنده هستند. وجود این حیوانات، به شکل‌گیری برخی از باورهای نادرست نسبت به جنگل دامن زده است. برای مثال، برخی از مردم ایران بر این باورند که جنگل‌ها، زیستگاه موجوداتی وهمی همچون غول، دیو و پری هستند. همین موضوع، بن‌مایۀ اصلی برخی از افسانه‌های ترسناک در میان مردم است؛ مانند افسانۀ «مرغابی سفید کاکلی» در میان مردم گیلان.

تصویرپردازی

مستند

از جمله مستندهای ایرانی ساخته‌شده دربارۀ جنگل می‌توان به مستند «طبیعت وحشی – جنگل» و مستند «جنگل» اشاره کرد.

کتاب

کتاب‌های بسیاری درباره جنگل نوشته شده‌اند که برخی از آنها در راستای آشنایی کودکان با جنگل و ویژگی‌های آن هستند، مانند کتاب «همه چیز دربارۀ جنگل» اثر کت هیکی.

روز پاسداشت

مجمع عمومی سازمان ملل متحد، روز 21ام ماه مارس (مصادف با اول فروردین) را به‌عنوان روز جهانی جنگل انتخاب کرده است.

منابع

• «61 گونه شاخص حیات‌وحش در جنگل‌های زاگرس مرکزی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• ابراهیمی رستاقی، مرتضی، «جنگل‌های ایران: جنگل‌های خشک»، تهران، کیمیای سبز، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، 1382ش.
• امینی، امیرقلی، فرهنگ عوام، تهران، علمی، ۱۳۳۹ش.
• «انسان‌ها، متهم اصلی مرگ جنگل‌ها»، وبسایت تی آر تی، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• «اهمیت جنگل»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1401ش.
• بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، تهران، اقبال، 1362ش.
• بشرا، محمد، جشن‌ها و آیین‌های مردم گیلان، رشت، فرهنگ ایلیا، ۱۳۸۵ش.
• بوبک، هانس، سیمای تاریخی جنگل‌های طبیعی و درخت‌زارهای ایران، ترجمۀ عباس پاشایی اول، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۴ش.
• پایندۀ لنگرودی، محمود، آیین‌ها و باورداشت‌های گیل و دیلم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۷ش.
• پرتوی آملی، مهدی، ریشه‌های تاریخی امثال و حکم، تهران، سنائی، ۱۳۶۵ش.
• پرچمی، محب‌الله، پس‌کوچه‌های فرهنگ، تهران، فرهنگ ماهرخ، ۱۳۸۲ش.
• «تپش زندگی در حیات وحش مازندران»، خبرگزاری مهرنیوز، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• تسلیمی، علی، گذر از جهان افسانه (نقد و تحلیل افسانه‌های گیلان)، رشت، چوبک، ۱۳۸۱ش.
• «تعریف جنگل و انواع آن»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1401ش.
• ثابتی، حبیب‌الله، جنگل‌های ایران، تهران، ابن‌سینا، 1346ش.
• «جنگل»، وب‌سایت تلوبیون، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• «جنگل»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• «جنگل‌های ایران»، وب‌سایت سیری در ایران، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• جهاندار، جهانگیر، «حریق در جنگل‌های شمال»، تهران، ابن‌سینا، 1346ش.
• «حیوانات وحشی جنگل‌های گیلان»، وب‌سایت زیست‌آنلاین، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• خضرایی، امین، فرهنگ‌نامۀ امثال و حکم ایرانی، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۲ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• «روز جهانی جنگل»، خبرگزاری فارس، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• سعدی، کلیات، به‌تحقیق بهاءالدین خرمشاهی، تهران، طلوع، ۱۳۷۵ش.
• شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، ۱۳۷۷-۱۳۹۰ش.
• شمسایی، محمدحسین، «جنگل»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• طباطبایی، محمد و جوانشیر، کریم، جنگل‌های باختر ایران (1)، جنگل‌های کرمانشاه و کردستان، تهران، ۱۳۴۵ش.
• «طبیعت در خطر»، وب‌سایت تجارت فردا، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• «طبیعت وحشی – جنگل»، وب‌سایت شبکۀ مستند، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• عطار، مظهرالعجایب، بخش 56، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• عظیمی، صادق، فرهنگ مثل‌ها و اصطلاحات متداول در زبان فارسی، تهران، قطره، ۱۳۸۲ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، تبریز، شفیعی، ۱۳۵۷ش.
• ملک‌الشعرای بهار، قصاید، شمارۀ 96، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• مصدق، احمد، جغرافیای جنگل‌های جهان، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
• میرکاظمی، حسین، چهل گیسوطلا، تهران، مرکز، ۱۳۷۷ش.
• واژه‌های مصوب فرهنگستان، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• «همه چیز دربارۀ جنگل»، وب‌سایت گیسوم، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.