میله سمنک
میله سمنک؛ آیین پخت نوعی حلوای افغانستانی در برخی مناسبت‌های دینی و ملی.
میلۀ سَمَنَک، که از آن به‌عنوان نذر سمنک هم یاد می‌شود از آیین‌های نوروزی در افغانستان است که یک یا چند شب مانده به نوروز، انجام می‌شود. سمنک (سمنو)، نوعی حلوا است که از شیرۀ گندم سبزشده درست می‌شود و در سفرۀ هفت‌سین می‌گذارند.
تاریخچه
آیین سمنک‌پزان، رسمی کهن در افغانستان بوده[۱] و همانند جشن نوروز، پیشینۀ آن به عهد باستان برمی‌گردد[۲] و بخشی از فرهنگ دیرینۀ این سرزمین به‌شمار می‌رود.[۳] پس از آمدن اسلام در افغانستان، این مراسم جنبۀ مذهبی یافته است.[۴] و غذای خاص حضرت فاطمه زهرا (س) نامیده شد. در ایران نیز این غذا در آیین‌های ملی و مذهبی، طبخ می‌شود؛ از جمله به‌مناسبت شهادت حضرت فاطمه زهرا با مرسم خاص و به‌عنوان نذر و برای توسل به حضرت زهرا تهیه می‌شود. این غذا در میلاد پیامبر اکرم نیز در شهرهای مختلف ایران از جمله شهررضا آماده می‌شود.[۵]
گسترۀ جغرافیایی
جغرافیای پخت سمنک، آسیای میانه و ایران را شامل می‌شود. مردم افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان و قیرقیرستان، سمنک را در شب نوروز تهیه می‌کنند، اما در ایران سمنو را علاوه بر روزهای نزدیک به سال نو،[۶] در مناسبت‌های مذهبی به‌خصوص در ایام شهادت فاطمۀ زهرا نیز می‌پزند.[۷] سمنک شباهت بسیار به نوعی پودینگ محبوب در فنلاند و سوئد دارد.[۸]
مواد اولیه
سمنک از ترکیب آرد، آب و جوانۀ گندم تهیه می‌شود.[۹] برای به‌دست‌آوردن 10 لیتر سمنک، 3 کیلو گندم و مقداری آرد لازم است[۱۰] و در صورت تمایل مغز پسته، گردو و بادام هم به آن اضافه می‌شود.[۱۱]
روش تهیۀ سمنک
چند هفته مانده به‌سال نو، مقداری گندم را پاک کرده، یک یا دوبار آن را با آب سرد می‌شویند و برای جوانه زدن خیس می‌کنند؛ طوری که به‌اندازۀ یک‌بند انگشت آب روی گندم در ظرف باشد. زمان خیس‌خوردن گندم سه روز به‌طول می‌انجامد و در این مدت آب آن را چندبار عوض می‌کنند. پس از خیساندن، گندم را در ظرف مناسب پهن می‌کنند روی آن پارچۀ نازک نخی[۱۲] می‌گذارند تا جوانه بزند. هر روز روی پارچه کمی آب می‌پاشند تا جوانه‌ها رشد کنند. جوانۀ گندم به‌مدت 15 روز به 20 سانت می‌رسد. سپس ریشه‌های گندم جوانه‌زده چرخ می‌شود تا شیرۀ آن بیرون بیاید. شیرۀ گندم با مقداری متناسب آب و آرد مخلوط می‌شود.[۱۳]
مراحل پخت سمنک
ابتدا آرد را داخل دیگ مناسب ریخته، شیرۀ گندم را به‌تدریج به آن اضافه می‌کنند تا به‌صورت مایع رقیق درآید. سپس ظرف را روی حرارت قرار داده و هم می‌زنند تا غلظت آن بیشتر شود و طی چند مرحله پخته شود. هم‌زدن مرتب سمنک، مانع از گلوله‌شدن آرد، سوختن و ته‌گرفتن آن می‌شود. آشپزان آنقدر به هم‌زدن ادامه می‌دهند تا آب سمنک به‌طور کامل گرفته شود. پس از آن کمی تفت می‌دهند و آب سرد به آن اضافه می‌کنند، این عمل سمنک را رقیق و خوش‌رنگ‌تر می‌کند. سپس برای دم‌کردن سمنک، آن را به‌مدت نیم‌ساعت داخل ظرف مدوری می‌ریزند و سر دیگ را می‌پوشانند. در این مرحله می‌توان خلال بادام، پسته یا گردو هم به‌سمنک اضافه کرد. سمنک شیرینی طبیعی دارد و شکر اضافه نمی‌شود.[۱۴]
مناسبت پخت
این غذای مقوی را برای مصرف خانگی نیز تهیه می‌کنند اما آیین سمنک‌پزان در آستانۀ سال نو به‌صورت جمعی توسط زنان و دختران برگزار می‌شود و همچنین آن را برای مراسم یادبود پیشوایان مذهب شیعه، تهیه می‌کنند.[۱۵]
آیین زنانه
میلۀ سمنک یک مراسم زنانه است و به‌صورت کامل توسط زنان و دختران، همراه با ساز و خواندن اشعار مختلف به‌ویژه شعر مخصوص سمنک‌پزان، اجرا می‌شود.[۱۶]
آداب و رسوم
1.هنگام پختن
پخت نذر سمنک، به‌طور معمول از سر شب تا صبح، زمان می‌برد، و گاهی پخت آن تا یک‌شبانه‌روز هم طول می‌کشد.[۱۷] زنان و دختران با شادی و خوشحالی در کنار دوستان خود همراه با ساز و آواز مخصوص سمنک‌پزان برای پخت آن بیدار می‌مانند. تعدادی به قصه‌گویی، گروهی به شادمانی و تعدادی هم به‌نوبت به‌هم‌زدن سمنک مشغول می‌شوند.[۱۸] کودکان هم در حیاط خانه آتش روشن کرده به بازی و نشاط می‌پردازند.[۱۹]
2.بعد از پختن
پس از آنکه سمنک خوب دم کشید و آمادۀ خوردن شد، بانوان و دوشیزگان بعد از ادای نماز صبح، دور دیگ سمنک جمع شده به دعا و خواستن حوایج می‌پردازند. بعد از آن درب دیگ را برداشته، نذر سمنک را بین خود، فامیل، خویشان و همسایگان تقسیم می‌کنند[۲۰] و سهم همسایگان را توسط کودکان درحالی که لباس‌های عید نوروز را بر تن دارند، صبح زود می‌فرستند. در مقابل، خانواده‌هایی که سمنک را دریافت کرده‌اند مقداری پول نقد[۲۱] یا شیرینی، میوۀ خشک، نمک و پنبه به‌دست کودکان می‌دهند.[۲۲]
شعر سمنک
بخشی از شعر سمنک که دختران همراه با دایره می‌خوانند این است:[۲۳]
| سمنک در جوش ما کبچه زنیم | دیگران در خواب ما دبچه زنیم | |
| سمنک نذر بهار است | میلۀ شب زنده‌دار است | |
| این خوشی سال یک‌بار است | سال دیگر یا نصیب | |
| آرزو امشب خروشد | سمنک در خود بجوشد | |
| دل خوش جامه بپوشد | سال دیگر یا نصیب | |
| بی‌شکر شیرینی داره | خود به خود رنگینی داره | |
| طعم خوش چون فرنی داره | سال دیگر یا نصیب | |
| سمنک در جوش ما کبچه زنیم | دیگران در خواب ما دبچه زنیم |
بعد نمادین سمنک
سمنک نماد زایش و باروری گیاهان در فصل بهار محسوب می‌شود.[۲۴] آیین سمنک‌پزان با نیت برآورده شدن حاجت‌های عمومی و شخصی همراه است. زنان پخت سمنک را با آرزوی صلح و امنیت در جامعه شروع می‌کنند.[۲۵] آنها معتقدند سمنک با خود خیر و برکت می‌آورد[۲۶] و طعم و رنگ اصلی آن را به فال نیک می‌گیرند[۲۷] و نشانۀ قبولی حاجات می‌دانند.[۲۸] آنها قبل از پخت سمنک، به نیایش می‌پردازند و پس از حکایت تاریخچۀ آن توسط بانوی باسوادی که او را «آتون» می‌نامند، در حق امام حسن و امام حسین که سمنک غذای آنها بوده است دعا کرده و کار را آغاز می‌کنند.[۲۹]
کارکردها
1.اجتماعی
میلۀ سمنک‌پزان کار گروهی و دوستانه است. از ابتدای این مراسم تعدادی از بانوان و دوشیزگان کنار هم چه در مقدمات تهیۀ سمنک و چه در زمان پخت آن و چه در برنامۀ آوازخوانی و پایکوبی، تا انتهای کار با صمیمیت و نشاط، مشارکت می‌کنند. این مشارکت به رفع کدورت‌ها و ایجاد صمیمیت بیشتر منجر می‌شود.[۳۰]
2.اقتصادی
در سال‌های اخیر فروش سمنک و سبزۀ آن رونق گرفته است و برخی از این طریق، درآمدزایی می‌کنند.[۳۱] خرید و فروش سبزۀ سمنک فقط در فصل بهار و قبل از گرم شدن هوا انجام می‌شود.[۳۲]
3.فرهنگی و مذهبی
سمنک‌پزی در میان مردم آسیای میانه و ایران به یک سنت دیرپای تبدیل شده است و خانواده‌ها سمنک را غذای نذری و متبرک می‌دانند.[۳۳] برخی مردم عقیده دارند کشت‌کنندۀ سمنک باید فردی نمازخوان، با طهارت و اهل پاکی باشد و کشت سمنک را در گوشه و دور از شلوغی انجام دهد تا نتیجۀ مطلوبی از آن بگیرند و سمنک به‌درستی رشد کند.[۳۴]
ارزش غذایی
فیبر بالا و آنتی‌اکسیدان‌های موجود در سمنک برای سلامتی افراد و پیشگیری از بیماری‌های مختلف از جمله سرطان، مؤثر است.[۳۵] این غذای مفید، حاوی ویتامین‌های B1، B3، B5، B8 و B12، همچنین دارای فسفر آهن K، E و A است. به‌باور متخصصان پوست و مو و زیبایی، جوانۀ گندم ریزش مو، جوش صورت، شورۀ سر و ناراحتی‌های پوستی را درمان و به‌جهت دارا بودن املاح معدنی، از سرطان روده جلوگیری می‌کند. این مادۀ غذایی در رفع خستگی و بی‌حالی، دردهای عضلانی و کلسترول بالا مؤثر است.[۳۶] این نوع غذا به‌دلیل خواص زیاد، بیشتر برای کودکان، زنان باردار، سالمندان و بیماران استفاده می‌شود.[۳۷]
پانویس
- ↑ «سمنک‌پزی آیین مشترک ایران و افغانستان»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ نوری، «مختصری دربارۀ میلۀ عنعنوی سمنک»، وب‌سایت ارمغان ملی.
- ↑ «دختران دانش‌آموز در بلخ جشن سمنک برگزار کردند»، وب‌سایت طلوع‌نیوز.
- ↑ عابدوف، آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان، 1393ش، ص87-88.
- ↑ «سمنو؛ نذری به شیرینی توسل حضرت زهرا/ نذر میلاد پیامبر خوبی‌ها نسل به نسل در شهرضا منتقل می‌شود»، خبرگزاری فارس.
- ↑ دیانی، «تاریخچه سمنو در ایران باستان»، وب‌سایت سالماطور.
- ↑ «تاریخچۀ سمنو»، وب‌سایت آی‌سمنو، تاریخ درج مطلب: 31 خرداد 1399ش.
- ↑ «خواص شگفت‌انگیز سمنو که از آن بی‌خبرید»، خبرگزاری پانا.
- ↑ «سمنک‌پزی آیین مشترک ایران و افغانستان»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ «آشپزخانه نبیه»، وب‌سایت یوتیوب.
- ↑ «طرز تهیه سمنک»، وب‌سایت دخترانه.«طرز تهیه سمنک»، وب‌سایت دخترانه.
- ↑ «طرز تهیه سمنک»، وب‌سایت دخترانه.
- ↑ نوری، «مختصری دربارۀ میلۀ عنعنوی سمنک»، وب‌سایت ارمغان ملی.
- ↑ نوری، «مختصری دربارۀ میلۀ عنعنوی سمنک»، وب‌سایت ارمغان ملی.
- ↑ عابدوف، آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان، 1393ش، ص88.
- ↑ «جشن سمنک؛ بزم زنانه در نوروز»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان.
- ↑ «سمنک‌پزی آیین مشترک ایران و افغانستان»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ هاشمی، «نذر سمنک»، وبلاگ اوج سماع.
- ↑ عابدوف، آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان، 1393ش، ص92.
- ↑ هاشمی، «نذر سمنک»، وبلاگ اوج سماع.
- ↑ «جشن سمنک؛ بزم زنانه در نوروز»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان.
- ↑ عابدوف، آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان، 1393ش، ص92.
- ↑ «جشن سمنک؛ بزم زنانه در نوروز»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان.
- ↑ نوری، «مختصری دربارۀ میلۀ عنعنوی سمنک»، وب‌سایت ارمغان ملی.
- ↑ «برگزاری میلۀ سمنک در بلخ»، وب‌سایت خبرگزاری آوا.
- ↑ «نوروز در افغانستان»، وب‌سایت قاصدک.
- ↑ «برگزاری میله سمنک در بلخ»، وب‌سایت خبرگزاری آوا.
- ↑ هاشمی، «نذر سمنک»، وبلاگ اوج سماع.
- ↑ عابدوف، آداب، آیین¬ها و باورهای مردم افغانستان، 1393ش، ص90
- ↑ عابدوف، آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان، 1393ش، ص100
- ↑ دیانی، «تاریخچه سمنو در ایران باستان»، وب‌سایت سالماطور.
- ↑ بره‌کی، «فروش سبزۀ سمنک در بازار رونق گرفته است»، وب‌سایت پژواک.
- ↑ عابدوف، آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان، 1393ش، ص92-98.
- ↑ بره‌کی، «فروش سبزۀ سمنک در بازار رونق گرفته است»، وب‌سایت پژواک.
- ↑ «خواص شگفت‌انگیز سمنو که از آن بی خبرید»، خبرگزاری پانا.
- ↑ نوری، «مختصری دربارۀ میلۀ عنعنوی سمنک»، وب‌سایت ارمغان ملی.
- ↑ «خواص شگفت‌انگیز سمنو که از آن بی خبرید»، خبرگزاری پانا.
منابع
- «آشپزخانه نبیه»، وب‌سایت یوتیوب، تاریخ بازدید: 12 خرداد 1402ش.
- «برگزاری میلۀ سمنک در بلخ»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: 5 حوت (اسفند) 1397ش.
- بره‌کی، ویدا، «فروش سبزۀ سمنک در بازار رونق گرفته است»، وب‌سایت پژواک، تاریخ درج مطلب: 24 مارچ 2012م.
- «تاریخچۀ سمنو»، وب‌سایت آی‌سمنو، تاریخ درج مطلب: 31 خرداد 1399ش.
- «خواص شگفت‌انگیز سمنو که از آن بی‌خبرید»، خبرگزاری پانا، تاریخ درج مطلب: 24 اسفند 1399ش.
- «جشن سمنک؛ بزم زنانه در نوروز»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 12 فروردین 1392ش.
- «دختران دانش‌آموز در بلخ جشن سمنک برگزار کردند»، وب‌سایت طلوع‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 9 حمل (فروردین) 1395ش.
- دیانی، مهلا، «تاریخچۀ سمنو در ایران باستان»، وب‌سایت سالماطور، تاریخ درج مطلب: 23 بهمن 1401ش.
- «سمنک‌پزی آیین مشترک ایران و افغانستان»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 28 اسفند 1401ش.
- «سمنو؛ نذری به شیرینی توسل حضرت زهرا/ نذر میلاد پیامبر خوبی‌ها نسل به نسل در شهرضا منتقل می‌شود»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 23 مهر 1401ش.
- «طرز تهیۀ سمنک»، وب‌سایت دخترانه، تاریخ درج مطلب: 16 مارچ 2015م.
- عابدوف، دادا جان، ترجمۀ بهرام امیر احمدیان، آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان، کابل، انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان، 1393ش.
- «نوروز در افغانستان»، وب‌سایت قاصدک، تاریخ بازدید: 11 خرداد 1402ش.
- نوری، سید احمد ضیا، «مختصری دربارۀ میلۀ عنعنوی سمنک»، وب‌سایت ارمغان ملی، تاریخ درج مطلب: 3 حمل (فروردین) 1393ش.
- هاشمی، نرگس، «نذر سمنک»، وبلاگ اوج سماع، تاریخ درج مطلب: 31 شهریور 1386ش.