نوموفوبیا

نوموفوبیا؛ ترس و اضطراب شدید از نداشتن یا در دسترس نبودن تلفن همراه.

گسترش فزایندۀ استفاده از تلفن‌های همراه در دو دهۀ اخیر موجب اختلالی روانشناختی به‌نام نوموفوبیا شده است. امروزه استفاده از تلفن همراه، محدود به تماس تلفنی نیست و کارکردهای گوناگونی دارد؛ از جمله ارتباط در شبکه‌های اجتماعی، برنامه‌ریزی روزانه، یادآوری‌ها، ضبط صدا و تصاویر، استفاده از مکان‌یاب، گوش دادن به موسیقی و رادیو یا مشاهده تلویزیون و حتی ماهواره، ارزیابی هوشمند محیط اطراف و فعالیت‌های اقتصادی. وابستگی شدید انسان امروزی به تلفن همراه، ترس و اضطراب شدید از نداشتن یا در دسترس نبودن آن را برای برخی افراد، به‌همراه دارد. نوموفوبیا یا بی‌موبایل هراسی، افراد را با مشکلات جدی تحصیلی، خانوادگی و اجتماعی روبرو می‌کند.

واژه‌شناسی

فوبیا به ترس بیش از حد و غیرمنطقی گفته می‌شود که موجب اختلال در زندگی عادی فرد ‌شود. نوموفوبیا یا بی‌موبایل هراسی (Nomophobia مخفف NO Mobile Phone Phobia)، یک گروه روانشناختی از علائم است که افراد هنگام دسترسی نداشتن به تلفن همراه، آنتن نداشتن یا تمام شدن باطری گوشی، دچار ترس یا اضطراب شدید می‌شوند. این اصطلاح برای اولین‌بار سال 2008م توسط روان‌شناسان بریتانیایی در مؤسسه تحقیقاتی YouGov به‌کار برده شد.

وضعیت‌شناسی

امروزه با توسعه علم و فن‌آوری، محصولاتی به‌منظور آرامش و راحتی انسان به زندگی بشر وارد شده است، اما در عمل مشکلاتی را برای او ایجاد کرده است. تلفن همراه به‌عنوان پرکاربردترین این محصولات، نماد خروج بشر از عصر مدرن و ورود به عصر اطلاعات یا دوران تاریخ فرامدرن شناخته شده است. برخی روان‌شناسان، نوموفوبیا یا ترس از بی‌گوشی ماندن را به‌عنوان اختلال قرن 21 معرفی کرده‌اند. نوموفوبیا به‌عنوان یک اعتیاد رفتاری شناخته شده است که ویژگی‌های مشترکی با اعتیاد به مواد مخدر دارد.

طبق آخرین داده‌های آماری، امروزه 76 درصد مردم جهان یعنی حدود شش میلیارد نفر، از تلفن همراه استفاده می‌کنند و این وسیله به راحتی در اختیار کودکان هم قرار گرفته است، به‌طوری که یک کودک در سن ده‌سالگی صاحب گوشی هوشمند می‌شود و نیمی از کودکان بیشتر وقت خود را در تلفن‌ همراه می‌گذرانند. بر اساس آمارهایی که در سایت statista ارائه شده در سال 2022م، نزدیک 66 میلیون ایرانی صاحب تلفن همراه بوده‌اند و هر سال هم به این میزان اضافه می‌شود و ایران در رتبه چهاردهم میزان استفاده از تلفن همراه در جهان قرار دارد. بر اساس این آمار چین، هند و ایالات‌ متحده آمریکا رتبه‌های اول تا سوم کاربران گوشی‌های هوشمند در دنیا را دارند. همچنین حدود 30 درصد از مردم دنیا روزانه بیش از شش ساعت وقت خود را در تلفن همراه سپری می‌کنند و از سوی دیگر میزان گفت‌وگو در خانواده ایرانی به 15 دقیقه رسیده است که این امر می‌تواند به استحکام بنیان خانواده‌ها ضربۀ بزرگی وارد کند.

بر اساس یافته‌های پژوهش‌ها جوانان بیشترین تمایل را به استفاده از این وسیله نشان داده‌اند و نوجوانان و میان‌سالان در رده‌های بعدی قرار دارند. بر اساس تحقیقات صورت گرفته اغلب مردم نمی‌توانند بدون موبایل به زندگی خود ادامه دهند، اما نیمی از آنها به بیماری نوموفوبیا یا بی‌موبایل هراسی مبتلا هستند. همچنین 70 درصد زنان و 61 درصد مردان از جداشدن از موبایل خود ترس دارند و حدود 73 درصد از افراد با تلفن همراه خود می‌خوابند.

عوامل مؤثر بر نوموفوبیا

اینترنت، محدودشدن بخش زیادی از سرگرمی افراد به فضای مجازی و هزینۀ پایین وقت گذرانی در این فضا نسبت به دیگر سرگرمی‌ها و تفریحات از عوامل مهم اعتیاد به تلفن همراه هستند که استفاده و نفوذ بیش از اندازۀ آن، موجب تغییر در سبک زندگی و عادت‌ها و رفتارهای افراد می‌شود و مشکلاتی را در زندگی آنها به‌وجود می‌آورد. نوموفوبیا یکی از مشکلاتی است که افراد با آن مواجه می‌شوند.

بر اساس تحقیقات صورت گرفته، عوامل فردی و خانوادگی، عوامل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، عوامل مداخله‌گر و نقش رسانه‌ها از عوامل مؤثر بر بروز پدیدۀ نوموفوبیا هستند. در میان این متغیرها، عواملی مانند عدم خودآگاهی و اضطراب، عدم اعتماد به نفس، عزت نفس پایین، درون‌گرایی و برون‌گرایی زیاد، خودنمایی، سواد رسانه، میزان وابستگی و دل‌بستگی به تلفن همراه و فضای مجازی، کتاب‌خوانی، مهارت و خودکنترلی ارتباط زیادی با بروز این بیماری دارند. همچنین عواملی مانند بی‌ثباتی عاطفی و هیجانی و استفادۀ بیش از اندازه از تلفن همراه به‌منظور کسب آرامش در روابط عاطفی بین افراد که ریشه در ارتباط عاطفی و سبک تربیتی افراد در دوران کودکی دارد، زمینه‌های ایجاد این اختلال را بیشتر می‌کنند.

بین احساس تنهایی و برخی ویژگی‌های شخصیتی مانند اضطراب و افسردگی و افزایش ابتلا به نوموفوبیا ارتباطی دوسویه وجود دارد. بر اساس مطالعات صورت گرفته، نوموفوبیا موجب بروز احساس تنهایی، افسردگی، اختلال اضطراب اجتماعی و اختلال وسواس و اجبار می‌شود. از سوی دیگر احساس تنهایی و افسردگی نیز با نوموفوبیا ارتباط معناداری دارند. افرادی که احساس تنهایی می‌کنند و احساس صمیمیت با دیگران ندارند، به‌منظور دریافت محبت از طریق شبکه‌های مجازی در تلفن همراه جایگزینی برای روابط اجتماعی پیدا می‌کنند. همچنین افرادی که افسردگی دارند و یا زمینۀ ابتلا به آن را دارند، به‌دلیل نداشتن اعتماد به نفس و رهایی از احساسات ناخوشایند به دنبال راهی برای آرامش می‌گردند. این افراد با دسترسی نداشتن به تلفن همراه کنار خود، دچار سردرگمی و اضطراب می‌شوند. همچنین زندگی آنها به‌خاطر فعالیت زیاد در شبکه‌های مجازی و ارسال پیامک و تماس‌های زیاد، دچار اختلال می‌شود.

در برخی تحقیقات انجام شده، نوموفوبیا با عواملی چون سن، جنس، سطح تحصیلات، سطح درآمد، وضعیت تأهل و تعداد اپلیکیشن‌ها و ابزارهای هوشمند در تلفن همراه ارتباط ندارد و تنها با میزان زمان استفاده از تلفن همراه ارتباط دارد.

عوامل دیگری مانند؛ احساس عدم امکان ارتباط با دیگران، احساس قطع بودن از جهان، احساس از دست دادن گنجینه اطلاعات خود و احساس از بین رفتن آسایش و دشوار شدن فعالیت‌ها، موجب شکل‌گیری نوموفوبیا در افراد می‌شود.

البته بیماری کرونا هم به‌دلیل قرنطینه و امکان نداشتن حضور در مدارس و دانشگاه‌ها و آموزش دروس در فضای مجازی، در شیوع نوموفوبیا بین جوامع اثر زیادی داشته است.

علائم نوموفوبیا

1. اضطراب؛ در مواردی مانند چک‌کردن زودبه‌زود تلفن همراه برای کشف تماس‌های از دست رفته و بازبینی پیام‌های کوتاه، شنیدن صداهای خیالی مانند به صدا در آمدن زنگ تلفن همراه، چک کردن جیب یا کیف برای اطمینان از بودن تلفن همراه؛
2. افسردگی، احساس تنهایی و پوچی؛
3. ناکامی؛ با دوری از تلفن همراه، افراد دچار احساس عصبانیت، ناکامی و نادیده گرفتن می‌شوند.

پیامدهای نوموفوبیا

استفاده از تلفن همراه می‌تواند برای ارتباط با خانواده و دوستان، امکان دست‌یابی به حمایت و همراهی در فضای مجازی از طریق اینترنت و تنظیم عواطف مورد استفاده قرار گیرد، اما در عین حال می‌تواند به‌ دلایلی مانند فشار کاری زیاد، ارتباط بین فردی زیاد، گردش سریع اطلاعات موجب ایجاد استرس در زندگی افراد شود و پیامدهایی را به دنبال داشته باشد، از جمله:

• افت تحصیلی دانش‌آموزان و دانشجویان به‌دلیل عدم تمرکز بر درس‌ها؛
• افزایش اضطراب و استرس، لرزیدن و عرق کردن، افزایش ضربان قلب و مشکل در تنفس هنگام در دسترس نبودن تلفن همراه؛
• کاهش میزان رضایت از زندگی؛
• از بین بردن فضای امن و آرام در کنار خانواده؛
• ایجاد اختلال در خواب شبانۀ افراد به‌دلیل چک کردن مداوم گوشی در زمان خواب؛
• کاهش تعاملات چهره به چهرۀ افراد و افزایش ارتباطات از طریق ابزارهای الکترونیکی؛
• ایجاد مشکلات جسمی مانند درد آرنج، گردن یا دست، به‌دلیل استفادۀ مداوم در حالت‌های ثابت؛
• واکنش‌های غیرمنطقی و افراطی افراد دارای این اختلال در مکان‌هایی که استفاده از تلفن همراه دارای محدودیت است، مانند فرودگاه‌ها، بیمارستان‌ها یا محل کار افراد؛
• نگه‌داشتن موبایل به‌صورت مداوم در دست و جدانشدن از آن؛
• احساس طردشدگی، تنهایی و ناامنی در صورت تماس نداشتن یا ورودی کم تماس و پیام.

راه‌های درمان

استفاده از ابزارهای ارتباطی در خلق‌وخو و هیجانات افراد تأثیر زیادی دارد. در صورت وابستگی به تلفن همراه، زمانی‌که افراد آن را به هر دلیلی خارج از دسترس خود می‌بینند، علائم و نشانه‌های بی‌موبایل هراسی به آنها هجوم می‌آورد که در قدم اول تنظیم هیجان افراد را دچار اختلال می‌کند. روان‌شناسان در درمان نوموفوبیا به احساسات دردناک و هیجانات بیماران خود توجه می‌کنند و درمان‌های متعددی را به کار می‌گیرند، مانند:

1. درمان هیجان‌محور: این روش موجب رشد مهارت‌های هیجانی افراد می‌شود و الگوی ذهنی مؤثری را در فرد به‌وجود می‌آورد.
2. درمان شناختی-رفتاری: در این روش سطح تنظیم مثبت هیجانی افزایش می‌یابد و عوامل منفی و ناکارآمد تنظیم هیجان ضعیف می‌شود.
3. درمان ذهن‌آگاهی: در این روش که به‌طور ویژه برای کودکان استفاده می‌شود با هدف افزایش توجه و کاهش اضطراب در کودکان به‌کار گرفته می‌شود. این روش موجب افزایش مهارت‌های اجتماعی، کنترل بهتر توجه و تمرکز، افزایش حافظه فعال، بالارفتن عزت نفس و احساس آرامش در کودکان می‌شود.
4. دارودرمانی: تجویز داروهایی مانند کلونازپام یا ترانیل سیپرومین توسط روانپزشک به‌منظور کمک به درمان نوموفوبیا.

روانشناسان قبل از این‌که بیماری نوموفوبیا به مراحل حادتری برسد، انجام کارهای ساده را در درمان و پیشگیری از بیماری نوموفوبیا مؤثر دانسته‌اند، از جمله این موارد عبارتند از:

1. عدم برنامه‌ریزی روزانه بر اساس استفادۀ مداوم از تلفن همراه و جایگزین کردن کارهایی مانند خواندن کتاب‌های کاغذی به جای کتاب‌های صوتی و دیجیتال؛
2. پیچیده کردن قفل گوشی؛
3. خاموش کردن اعلان‌های هشدار؛
4. گذاشتن آلارم برای استفاده از تلفن همراه در زمان‌های ثابت؛
5. دور نگه‌داشتن گوشی از خود؛
6. استفاده از نرم‌افزارهای محدود کنندۀ گوشی؛
7. استفاده از درمان‌های شناختی رفتاری مانند تغییر دادن افکار درباره استفاده از موبایل، استفاده از جایگزین‌های مناسب‌تر و یا رفتن به طبیعت و مکان‌هایی که استفاده از گوشی و اینترنت در آنها امکان ندارد.

منابع

• آزادمنش، حمیرا و دیگران، «ساخت و هنجاریابی پرسش‌نامه بی موبایل هراسی»، نشریه اندازه‌گیری تربیتی، دوره 6، شماره 23، 1395ش.
• «بیماری نوموفوبیا چیست و چگونه از بین می‌رود؟»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1399ش.
• «جامعه ایرانی چقدر از موبایل استفاده می‌کند؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 22 اسفند 1402ش.
• حسینی طبقدهی، لیلا، «رابطه بین احساس تنهایی و علائم افسردگی با نوموفوبیا (بی موبایل هراسی) در دانشجویان»، سال دوازدهم، شماره 1، 1400ش.
• داوودی، روژین و همکاران، «مقایسه اثربخشی ذهن آگاهی نوجوان محور با درمان شناختی رفتاری و درمان هیجان مدار بر تنظیم هیجان نوجوانان دختر دارای علائم بی موبایل هراسی»، نشریه مدیریت ارتقای سلامت، دوره 8، شماره 4، 1398ش.
• دستغیب شیرازی، زهرا و همکاران، «تحلیل نگرش صاحب‌نظران علوم ارتباطات اجتماعی درباره عوامل مؤثر بر بی موبایل هراسی در میان دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی»، نشریه مطالعات فرهنگ-ارتباطات، دوره 22، شماره 55، 1400ش.
• سنایی، کامیار، «نوموفوبیا چیست؟»، وب‌سایت تخصصی روانشناسی کامیار سنایی، تاریخ درج مطلب: 21 اردیبهشت 1401ش.
• عسگری، سعید و دلاور، علی، «بررسی رابطه میان الگوی مصرف موبایل و احساس بی موبایل هراسی در میان کاربران تلفن همراه کلانشهر تهران»، نشریه ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، دوره 6، شماره 4، 1396ش.
• «فوبیا چیست؟ + انواع، تست، معنی و درمان»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 5 اسفند 1399ش.
• فرزانه، ندا، «بهترین درمان بی موبایل هراسی نوموفوبیا»، وب‌سایت دکتر ندا فرزانه، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1403ش.
• فرزانه، ندا، «مهم‌ترین نکات نوموفوبیا یا بی موبایل هراسی»، وب‌سایت دکتر ندا فرزانه، تاریخ بازدید: 31 تیر 1403ش.
• محمدخانی، شهرام، «نوموفوبیا یا بی موبایل هراسی: علل و پیامدها»، وب‌سایت دکتر محمدخانی، تاریخ به‌روزرسانی: 24 ژوئن 2020م.
• «مروری بر بیماری نوموفوبیا؛ علائم و راهکارهای رهایی»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1402ش.
• «میزان استفاده از گوشی‌های هوشمند در جهان؛ ایران در رده چهاردهم»، وب‌سایت عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 4 بهمن 1402ش.
• «نوموفوبیا چیست؟ آیا شما هم گرفتار آن هستید؟»، وب‌سایت متمم، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1403ش.