کار کودکان بلوچ

کار کودکان بلوچ؛ فعالیت کودکان بلوچ به‌منظور تأمین هزینه‌های زندگی.

کار کودکان در فرهنگ قوم بلوچ دارای سابقۀ تاریخی است. در چارچوب این فرهنگ، کودکان از سنین بسیار پایین، در انجام کارهای مختلف و پیشبرد زندگی سهیم می‌شوند. امروزه کار کودکان در مناطق بلوچ‌نشین با وجود پیامدهای مثبت، دچار چالش‌ها و آسیب‌هایی نیز شده است.

مفهوم‌شناسی

کودک در اصطلاح حقوقی، به شخصی گفته می‌شود که از نظر سنی به رشد جسمی و روانی لازم برای زندگی اجتماعی نرسیده باشد. پیمان‌نامه بین‌المللی حقوق کودک، افراد زیر 18 سال را کودک می‌داند مگر این که در قوانین داخلی یک کشور، کمتر از آن باشد. قانون جمهوری اسلامی ایران و قوانین افغانستان که توسط طالبان ملغا شد، اشخاص زیر 18 سال را کودک می‌داند. قانون گذشتۀ افغانستان حداقل سن کار را 15 سال تعیین کرده بود؛ در قانون جمهوری اسلامی ایران نیز حداقل سن کار 15 سال است؛ اما کودکی را که زیر نظر اقارب درجه‌یک نَسَبی خود کار کند، شامل نمی‌شود. قانون پاکستان تعریف مشخصی از کودک ندارد. از نگاه فقهی کودک به شخصی گفته می‌شود که به سن بلوغ نرسیده باشد. کار کودک، ذیل مفهوم کلی، فعالیت مستمری است که برای تولید کالا و ارائه خدمات انجام می‌شود و به آن مزدی تعلق می‌گیرد. کودکان کار شامل کودکانی می‌شود که از روی ناچاری و به‌اجبار کار می‌کنند و از این ناحیه آسیب‌پذیر هستند.

جایگاه کار کودکان در فرهنگ بلوچ

سخت‌کوشی و تلاش که جزء افتخارات مردم بلوچ است از یک سو و خصوصیت زندگی، فقر و بی‌کاری از سوی‌ دیگر سبب می‌شود که دختر و پسر بلوچ از سنین بسیار پایین وارد بازار کار شوند. در فرهنگ عمومی بلوچ به کودک به‌عنوان نیروی کار نگاه می‌شود. از این رو کودکان پابه‌پای بزرگان در اقتصاد خانواده سهم می‌گیرند. مردم بلوچ به‌ویژه مادران در کنار دیگر مهارت‌های زندگی، حرفه‌های رایج میان این مردم را به کودکان به‌ویژه دختران خود آموزش می‌دهند. پسران بیشتر از پدران خود کار را می‌آموزند. حتی بلوچ‌هایی که در حوزۀ قاچاق به‌ویژه قاچاق سوخت اشتغال دارند، کودکان خردسال خود را وارد کار قاچاق می‌کنند تا کار کشته شوند.

زمینه‌های کار کودکان

فقر، بی‌کاری، درآمد کم، بی‌سرپرستی، بدسرپرستی، اعتیاد، پایین بودن دست‌مزد کودکان، پایین بودن سطح فرهنگی، نبود امکانات آموزشی، حاشیه‌نیشنی و بی‌سرنوشتی، از عوامل عمومی روی‌آوری کودکان به کار است که شامل مردمان و کودکان بلوچ نیز می‌شود؛ اما برخی عوامل اختصاصی نیز برای کار کودکان بلوچ وجود دارد:

1. فرهنگی؛ در فرهنگ عمومی بلوچ کار، تلاش و سخت‌کوشی امر پسندیده‌ای است. بنابراین از دوران کودکی این فرهنگ در آنها نهادینه می‌شود.
2. سبک‌زندگی؛ زندگی مردم بلوچ به‌ویژه بلوچ‌های کوچ‌نشین و روستایی به‌گونه‌ای است که باید خرد و بزرگ در پیش‌برد آن سهم داشته باشند.
3. فعالیت‌ باندهای قاچاق در مرز‌ها و ناامنی مناطق بلوچ‌نشین.

انواع کار کودکان بلوچ

الف) کارهای متعارف

1. صنایع دستی، سوزن‌دوزی، بافندگی، سفال‌گری و زرگری از شغل‌های سنتی مردم بلوچ است که بیشتر توسط زنان انجام می‌شود. کودکان بلوچ به‌ویژه دختران، آن را از مادران خود می‌آموزند و در هر فرصتی حتی در ساعت تفریح مدرسه به آن می‌پردازند. میان بلوچ‌های افغانستان رایج است که دختران قبل از ازدواج در دوران کودکی تکه‌های سوزن‌دوزی را برای جهیزیۀ خود، آماده کنند.
2. دام‌داری و کشاورزی، کودکان بلوچ در چراندن، شیردوشی و تهیۀ آب دام‌ها سهم اساسی دارند و تعدادی هم در کنار پدران خود در مزارع کار می‌کنند.
3. راهنمایی و خدمات‌رسانی برای گردش‌گران، فرهنگ و آیین‌های سنتی، طبیعت و آثار باستانی موجود در استان سیستان و بلوچستان سبب شده است که در سال‌های اخیر گردش‌گران بسیاری به این مناطق سفر کنند و تعداد زیادی از کودکان بلوچ به‌ویژه پسران در بخش بوم‌گردی فعال هستند.
4. دست‌فروشی، بخش بزرگی از کودکان بلوچ در شهر‌ها یا بازار‌های مرزی، دست‌فروشی می‌کنند.
5. رسیدگی به امور منزل مانند شست‌و‌رفت، تهیۀ غذا و آب آشامیدنی، در فرهنگ بلوچ از وظایف زنان است، کودکان به‌ویژه دختران در این زمینه با مادران خود همکاری می‌کنند.

ب) کارهای نامتعارف

تحقیقات نشان می‌دهد کودکانی که به کارهای نامتعارف اشتغال دارند، بی‌سرپرست یا بد سرپرست هستند. یکی از منابع درآمد بلوچ‌ها قاچاق به‌ویژه قاچاق سوخت است. پسران بلوچ گاهی از 6 سالگی وارد کار قاچاق در مرزهای سه‌کشور همسایه (ایران، افغانستان و پاکستان) می‌شوند. همچنین تعداد زیادی از کودکان بلوچ در بازارچه‌های مرزی و شهرهای بلوچ‌نشین افغانستان و ایران، به زباله‌گردی اشتغال دارند و تعداد زیادی از آنها گدایی نیز می‌کنند. تحقیقات انجام‌شده نشان می‌دهد که در 1395ش 14.3 درصد کودکان کار تهران کودکان بلوچ بوده‌اند. در میان این کودکان، دختر کم است و تعداد زیادی از این کودکان پاکستانی هستند.

پیامدهای کار کودکان

کار کودکان اگر در یک محیط آرام، زیر نظر والدین و یا اشخاص امین و به گونه‌ای باشد که به‌ آموزش آنها آسیبی نرساند، حس استقلال، خودکفایی و اعتماد به نفس را در آنها تقویت می‌کند. همچنین کودکان می‌توانند در این فرصت صاحب حرفه شوند و روابط اجتماعی خود را تقویت کنند. کار کودکان در کنار خانواده به‌ویژه دختران سبب می‌شود که مهارت‌های زندگی را بیاموزند. کار کودکان به تأمین هزینه‌های زندگی خانواده به‌ویژه خانواده‌های بی‌سرپرست یا زن‌سرپرست کمک شایانی می‌کند. با وجود این، کار کودک حتی با شرایط مناسب، فرصت آموزش و دنیای کودکانۀ آن‌ها را محدود می‌کند. کار اجباری یا از سر ناچاری در کنار بازماندن از آموزش، آسیب‌های جبران‌ناپذیر روانی و عاطفی را برای کودکان به‌دنبال دارد. کودکان بلوچ که در حوزۀ قاچاق فعالیت دارند همواره با خطر مرگ و یا از دست دادن سلامتی رو‌به‌رو هستند. بر اساس تحقیقات انجام شده در ولایت نیمروز و بازارچه‌های مرزی، کودکان کار مورد آزار‌ جنسی قرار می‌گیرند. کودکان زباله‌گرد بلوچ با انواع بیماری‌ها از جمله بیماری‌های قلبی، تنفسی، پوستی و اعتیاد، روبرو می‌شوند. بسیاری از این کودکان به‌ویژه کودکانی که در شهر تهران حضور دارند، گرفتار باندهای تبه‌کار از جمله باندهای تکدی‌گری می‌شوند. همچنین حضور کودکان در خیابان باعث گسترش بزه و هنجارشکنی‌های اجتماعی می‌شود.

منابع

• «آنها هوش سرشارشان فقط در خیابان‌ها خلاصه می‌شود»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ انتشار: 30 مهر 1384ش.
• اشعری قمی، زهرا، «واکاوی کار کودکان» وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ انتشار: 31 خرداد 1402ش.
• «این کودکان مدرسه نمی‌روند؛ قاچاق می‌کنند»، سایت تحلیلی خبری عصر ایران، تاریخ انتشار: 17 تیر 1399ش.
• «از رستم پهلوان تا کودکان دست‌فروش»، وب‌سایت روزنامۀ صبح ایران، تاریخ انتشار: 4 اردیبهشت 1392ش.
• بیجاری، مریم، «سوزن‌دوزی بلوچ»، مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ انتشار: 1 آذر 1400ش.
• «بازی کودکان پابرهنه در فاضلاب/ اینجا دهکدۀ بلوچ‌ها در جنوب تهران است»، وب‌سایت رکنا، تاریخ انتشار: 10 خرداد 1400ش.
• پیمان‌نامۀ بین‌المللی حقوق کودک، 1989م.
• حسن‌زاده، اسدالله و کاوش، نجیب‌الله، «نقش اقتصاد خانواده در بزه‌دیدگی اطفال در افغانستان»، دوفصل‌نامۀ مطالعات حقوق اسلامی، سال ششم، شمارۀ سیزدهم، خزان و زمستان 1399ش.
• «روایتی کوتاه از زندگی زنان بلوچ»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ انتشار: 2 اردیبهشت 1398ش.
• «روایتهایی از زنان سوزندوز بلوچ افغانستانی در محله شهید باهنر»، وبسایت شهرآرانیوز، تاریخ انتشار: 18 مرداد 1400ش.
• «راهکارهای درمان معضل کار کودک چیست؟»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ انتشار: 23 خرداد 1401ش.
• زنداقطاعی، فاطمه و موسوی، ناظره، «بررسی مسئلۀ رشد در فقه امامیه و حقوق پاکستان»، وب‌سایت مؤسسۀ تحقیقی مکتب نرجس، تاریخ انتشار: 25 بهمن 1400ش
• «سفالگری در بلوچستان؛ هنری که چرخش بدون چرخ میچرخد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، : تاریخ انتشار: 27 مرداد 1402ش.
• «سوزن‌دوزی؛ هنر اصیل و زیبای زنان بلوچ»، وب‌سایت راسخون، تاریخ انتشار: 1 بهمن 1387ش.
• «فقر، توسعه نیافتگی و محنت مردم بلوچ»، سایت خبری تحلیلی شعار سال، تاریخ انتشار: 17 اسفند 1399ش.
• قدمی، علی «وضعیت کودکان کار در ایران / آمارها چه می‌گویند»، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: 23 خرداد 1403ش.
• قانون حمایت از حقوق طفل جمهوری اسلامی افغانستان، 1397ش.
• «کودکان کارگر در نیمروز قربانی تجاوز جنسی می‌شوند»، وب‌سایت تلویزیون چکاد، تاریخ انتشار: 6 مرداد 1397ش.
• «کار کودک در حقوق ایران»، وب‌سایت کیلنیک حقوقی دکتر سید محمد آذین، تاریخ بازدید: 4 تیر 1403ش.
• «کودکان 6 ساله قاچاقچیان سوخت در بلوچستان»، خبرگزاری برنا، تاریخ انتشار: 2 تیر 1398ش.
• «کودکان شغلهای سیاه در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، 19 خرداد 1395ش.
• مطهری، حمیدرضا، «اهمیت و آداب کار در اسلام»، فصل‌نامۀ ویژۀ مبلغان، شمارۀ پنجم، بهار 1400ش.
• هدفمند نبی‌پور، هدایت‌الله، «حقوق اطفال در اسلام و اسناد بین‌المللی»، دوفصل‌نامۀ مطالعات حقوق اسلامی، سال ششم، شمارۀ سیزدهم، پاییز و زمستان 1399ش.