کاهش جمعیت

کاهش جمعیت؛ پایین آمدن میزان باروری و نرخ رشد جمعیت.

هرم سِنی ایران در سال 1395ش (مرکز آمار ایران)

کنترل جمعیت از مسائل عمومی در جوامع بشری است و هر جامعه‌ای متناسب با وضعیت جمعیتی خود، سیاست تحدید یا تکثیر جمعیت را در پیش می‌گیرد. در ایران، سابقه کنترل جمعیت به سال 1320ش برمی‌گردد.

قانون تنظیم خانواده

ایران در سال 1368ش، سیاست کنترل جمعیت را در راستای تعدیل آهنگ رشد جمعیت شروع کرد و اجراي آن را با عنوان رسمی «تنظيم خانواده»، به وزارت‌خانه‌های بهداشت، درمان و آموزش پزشکي، فرهنگ و آموزش عالي، آموزش و پرورش واگذار نمود. همچنین در سال 1369ش شورايي به نام «شوراي تحديد مواليد» با تصويب دولت، به رياست وزير بهداشت، درمان و آموزش پزشکي تشکيل شد. در سال 1370ش برنامه‌های کنترل جمعيت با ايجاد «اداره کل جمعيت و تنظيم خانواده» گسترش يافت. در 26 ارديبهشت 1372ش قانون تنظيم خانواده در مجلس شوراي اسلامي تصويب شد و در دوم خرداد 1372 به تأييد شوراي نگهبان رسيد. در اين قانون، کلیه‌ی امتيازات متعلق به فرزندان چهارم و بالاتر، حذف گردید و محدودیت‌هایی براي کثرت اولاد در نظر گرفته شد.

نرخ رشد جمعیت در ایران

نرخ رشد جمعیت بر اساس دو عامل موالید و مرگ سنجیده می‌شود و در صورتی که مهاجرت نقش مهمی در جمعیت داشته باشد، این عامل نیز در محاسبه لحاظ می‌گردد. میانگین تعداد فرزندانی که یک زن در طول زندگی‌اش به دنیا می‌آورد، در دهه پنجاه شمسی به‌طور متوسط 7 فرزند بوده است، در دهه شصت به حدود 6 فرزند کاهش یافته و در دهه هفتاد به 3 و کمتر از آن رسید. در حالی که نرخ جایگزینی جمعیت 2.1 به ازای هر زن است، این نرخ در سال 1398 به حدود 1.6 و در سال 1399 به کمتر از 1 در ایران رسید که کمتر از سطح جانشینی و به معنای افول جمعیتی است.

بحران کاهش جمعیت

بر اساس سیاست کنترل جمعیت در برنامه اول توسعه جمهوری اسلامی ایران، کاهش نرخ باروری از 6.4 فرزند در سال 1365ش می‌بایست به 4 فرزند در سال1390ش رسیده و نرخ رشد جمعیت از 3.2 به 2.9 کاهش پیدا می‌کرد، اما مجموعه اقدامات ذیل این سیاست، موجب شد در سال 1371ش اهداف فوق محقق شود. پس از آن می‌بایست اقدامات کنترل و کاهش جمعیت متوقف می‌شد و سیاست‌های تثبیتی اجرا می‌گردید. با وجود این، لایحه «کنترل جمعیت و تنظیم خانواده» در 26 اردیبهشت 1372ش به تصویب مجلس رسید.

بی‌توجهی به وضعیت جمعیتی کشور و عدم بازنگری سیاست‌های کاهش جمعیت موجب شد در انتهای دهه هشتاد، نرخ باروری کل به کمتر از حد جانشینی و به 1.2 فرزند در سال 1379ش برسد. این میزان کاهش جمعیت که در کشورهای توسعه یافته در بازه زمانی 100 تا 150 سال اتفاق می‌افتد، در ایران در بازه 15 ساله محقق شد.

خطر پیری جمعیت

تحولات جمعیت سالمند ایران در یک قرن

کاهش باروری و فرزندآوری، در نهایت موجب پیری جمعیت می‌شود و هر جامعه‌ای را در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی به چالش جدی می‌کشاند و یک عامل درونی برای نابودی سرمایه‌های اجتماعی، شمرده می‌شود.

سازمان ملل در سال 2010م پیش‌بینی کرد که در سناریوی حد پایین، نرخ رشد جمعیت ایران از سال 1420ش منفی می‌شود و در سال 1430ش حدود 30 درصد از جمعیت ایران را سالمندان تشکیل خواهند داد و این میزان در سال 1480ش به 47 درصد خواهد رسید. این در حالی است که طبق نظر کارشناسان هنگامی که جمعیت بالای 65 سال، حداقل 18 درصد و حداکثر 21 درصد از کل جمعیت باشد، نرخ رشد جمعیت بر اقتصاد کشور اثر خواهد گذاشت و در کشوری که جمعیت بالای 65 سال بیش از درصد یادشده است، اثر مثبت رشد جمعیت بر رشد اقتصادی تضعیف می‌شود.

رهبر انقلاب اسلامی، آیت‌الله خامنه‌ای، در سال 1391ش نسبت به طرح کاهش جمعیت هشدار داد و در سال 1393 سیاست‌های کلی جمعیت را به رؤسای قوای سه‌گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ کرد.

عوامل کاهش جمعیت

نرخ باروری در هر جامعه‌ای با توجه به شرایط و ضوابط حاکم بر آن جامعه، به عوامل متعدد و متفاوتی بستگی دارد. عوامل کاهشی به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم بر جمعیت تأثیرگذار هستند. مرگ‌ومیر از عوامل تأثیرگذار مستقیم بر کاهش جمعیت است.

برخی از کارشناسان معتقدند از عوامل تعیین کننده در کاهش نرخ باروری، عوامل اقتصادی است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: افزایش مداوم قیمت کالا و خدمات مصرفی خانوار؛ افزایش هزینه‌های پرورش فرزند برای خانواده؛ افزایش هزینه مصرفی سرانه مورد نیاز خانواده؛ افزایش سن ازدواج با افزایش نرخ مشارکت زنان در آموزش عالی و فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی که موجب می‌شود زنان فرصت کمتری برای باروری داشته و حتی در صورت تمایل به داشتن فرزند بیشتر، نتوانند به خواسته خود دست یابند.

برخی دیگر از کارشناسان، کاهش میزان ازدواج، کاهش فرزندآوری به‌دلیل ترس از تأمین معیشت، عدم‌ حمایت‌های مؤثر دولتی، رشد شهرنشینی و نبود مشوق‌های مادام‌العمر برای فرزندآوری را از عوامل کاهش جمعیت شمرده‌اند. برخی دیگر به افزایش خانوارهای تک نفره، کاهش میزان امید به زندگی، کوچک‌تر شدن فضاهای مسکونی، افزایش هزینه‌های مسکن، تورم اقتصادی و کاهش میانگین درآمد خانوار، اشاره کرده‌اند.

تأثیر عوامل فرهنگی بر باروری نیز مورد تأکید کارشناسان و پژوهشگران بوده است؛ با گسترش میزان آگاهی‌های فرهنگی، اجتماعی و جمعیتی، به‌طور غیرمستقیم از روند باروری کاسته می‌شود و با تغییر ساختار فکری (باورها، ارزش‌ها و نگرش‌ها) نرخ باروری نیز دست‌خوش تغییر خواهد شد. برخی از عوامل أثرگذار فرهنگی بر باروری عبارت‌اند از: گسترش سواد و بالا رفتن تحصیلات، تغییر نگرش و هویت، باورهای دینی و کاهش تمایل به ترجیح جنسی.

پیشرفت بشر در زمینه دستیابی به وسایل پیشگیری از بارداری، آشنایی با روش‌های نوین سقط جنین و همچنین بهبود امکانات بهداشت و سلامت موجب کاهش باروری شده است.

در سال‌های اخیر گسترش و همه‌گیری ویروس کرونا (covid-19) نیز مانع دیگری در راه فرزندآوری شده است. آسیب‌های اجتماعی، افزایش مرگ‌ومیر زنان و مردان در سنین باروری از اثرات مخرب شیوع این ویروس است.

پیامدهای کاهش جمعیت

کمیت و کیفیت جمعیت، در کلیه مؤلفه‌های امنیت ملی مؤثر است. امروزه در دانشگاه‌های معتبر جهان، کرسی مطالعات امنیت مبتنی بر جمعیت برپا شده است.

کارشناسان حوزه جمعیت، آسیب‌ها و پیامدهای فرهنگی، دینی، اقتصادی، امنیتی و سیاسی کاهش جمعیت را در قالب موارد ذیل مورد توجه قرار داده‌اند: کاهش توان امنیتی، ورود سیل مهاجران، کاهش نیروی کار، کاهش اشتغال، کاهش تولید و شکوفایی اقتصادی، عدم رشد و توسعه اقتصادی، پیری و بی‌نشاطی جمعیت، بروز آسیب‌های اخلاقی و تربیتی در اجتماع، انقطاع نسل بشر، تغییر نظام‌های تربیتی و مفاهیم اخلاقی، کاهش نشاط اجتماعی ـ اقتصادی، کاهش اقتدار سیاسی، تغییر در ترکیب‌های دینی، پایین آمدن نرخ پس‌انداز خانواده، افزایش بار مالی نسل‌های جوان‌تر، افزایش بار تکفل، افزایش تقاضای بازنشسته‌های فعلی و فشار بر سیستم تأمین اجتماعی، ایجاد شکاف نسلی در اثر به‌هم‌خوردن توازن جمعیت نسل‌ها، جمع شدن چترهای حمایتی خانواده از سالمندان.

طرح جوانی جمعیت

در راستای مقابله با پیری جمعیت و جبران کاهش باروری، طرح «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» بعد از بررسی‌های طولانی و بازنگری‌های متعدد، در 10 آبان 1400 در مجلس شورای اسلامی برای اجرای آزمایشی به مدت 7 سال تصویب شد.

منابع

• «ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت»، دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1393ش.
• «آثار و پیامدهای کاهش جمعیت»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج خبر: 28 اردیبهشت 1395ش.
• «پیامدهای کاهش جمعیت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج خبر: 16 بهمن 1392ش.
• «تحدید نسل»، سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 26 مهر 1391ش.
• «ناگهان پیر نشدیم، ناگهان تک‌فرزندی باب شد/کشور سالمند کشوری وابسته است»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج خبر: 21 دی 1400ش.
• «هفتاد سال «کنترل جمعیت» در ایران/ سیاست پهلوی درباره کم کردن موالید چگونه بود؟»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج خبر: 24 اردیبهشت 1399ش.
• اکبری، محمداسماعیل، «زنگ خطر پیری جمعیت در ایران»، سایت اقتصاد آنلاین، تاریخ درج خبر: 6 بهمن 1399ش.
• اکبری، محمداسماعیل، «نرخ رشد جمعیت ایران در حال رسیدن به صفر!»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1400ش.
• باقری راد، ساناز، «خطراتی که با پیری جمعیت در 30 سال آینده برای کشور رقم خواهد خورد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج خبر: 29 اردیبهشت 1400ش.
• بگی، میلاد و عباسی شوازی، محمدجلال، «عوامل تعیین‌کننده کاهش بعد خانواده در ایران طی چهار دهه اخیر»، دو فصلنامه مطالعات جمعیتی، شماره 1، سال 1399ش.
• پویایی، مرضیه، «تاریخچه تنظیم خانواده»، سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 23 اردیبهشت 1391ش.
• تندگویان، محمدمهدی، «عوامل کاهش رشد جمعیت در ایران»؛ سایت مشرق نیوز، تاریخ درج خبر: 8 خرداد 1399ش.
• شرف‌الدین، سیدحسین و چراغی کوتیانی، اسماعیل، «نقش فرهنگ و ساختارهای فرهنگی در تحولات جمعیتی»، نشریه معرفت فرهنگی اجتماعی، 1393ش.
• عباسی، محمدباقر، «آمار...مادر تبیین چند موضوع جمعیتی مادران ایران»، تهران، سازمان ثبت احوال، 1399ش.
• قویدل، صالح و میرغیاثی مرادی، نسیم، «پیری جمعیت، امید به زندگی و رشد اقتصادی»، فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، تهران، شماره 73، زمستان 1396ش.
• معاونت هماهنگی برنامه و بودجه، «اسناد راهبردی برنامه ششم توسعه استان اصفهان (1400-1396)، اصفهان، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان اصفهان، 1396ش.
• مقصودپور، محمدعلی، «عوامل موثر بر کاهش نرخ باروری در ایران از دیدگاه علم اقتصاد در دوره زمانی 1365-1390»، تهران، مجله اقتصادی، شماره 5 و6، 1394ش.
• نمکی، سعید، «کاهش جمعیت مهم‎ترین بحران آینده ایران»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج خبر: 8 خرداد 1400ش.