کربلایی

کربلایی؛ لقب زائر امام حسین در فرهنگ شیعیان و به‌ویژه ایرانیان.

کربلایی، در فرهنگ ایرانیان لقبی معنوی و فرخنده و یادآور زیارت امام حسین در شهر کربلا است. گسترش کاربرد این لقب، موجب ماندگاری ارزش‌های معنوی در فرهنگ ایرانیان شده و همواره به زائر امام حسین گوشزد می‌کند که با اتصاف به این لقب، می‌بایست سبک زندگی خود را به الگوهای رفتاری امام حسین و شهیدان کربلا نزدیک کند و ادب اسلامی را در زندگی فردی و اجتماعی خود بازنمایی کند.

مفهوم‌شناسی

کربلایی، در فرهنگ ایرانی به کسی گفته می‌شود که به زیارت امام حسین در شهر کربلا رفته است. این لقب نزد شیعیان برخی کشورهای اسلامی دیگر همچون افغانستان نیز مرسوم است. همچنین، برخی روستاییان سالخورده را برای تکریم، کربلایی خطاب می‌کنند. سفر به کربلا و لقب «کربلایی»، در گذشته که مسافرت به سهولت امروز نبوده، از اعتباری ویژه نزد ایرانیان برخوردار بود. در همین راستا، ایرانی‌ها افراد ناشناس را نیز کربلایی صدا می‌زدند و آن را نوعی احترام به آنها تلقی می‌کرده‌اند. امروزه در ایران، کربلایی، لقبی تشریفاتی به‌شمار می‌رود و برای تکریم افرادی همچون مداحان، استفاده می‌شود. علاوه بر زائران کربلا، به اهالی و ساکنان شهر کربلا و هر چیزی که ساخته و پرداختۀ کربلا یا سوغات این منطقه باشد نیز کربلایی گفته می‌شود. همچنین، این تعبیر استعاری برای هرچیزی که حال‌وهوا و خصوصیات قیام عاشورا را به یاد آورد و از آن حماسه تأثیر پذیرد، استفاده می‌شود؛ مانند امت کربلایی و شور کربلایی.

پیشینه

سفرنامه‌نویسان از دوران صفویان به القاب مشهور بین ایرانیان همچون حاجی، کربلایی، مشهدی و سید اشاره کرده‌اند. لقب کربلایی بیشتر به‌صورت پیشوند اسامی به‌کار رفته و گاهی نمایانگر جایگاه اجتماعی افراد است. عبدالله مستوفی به‌کارگیری این گونه القاب را نشان‌دهندۀ ذوق و خلاقیت ایرانیان برای تکریم افراد دانسته است.

کربلایی شدن

صاحب‌نظران، بهره‌گیری از عناوین و القاب معنوی مانند کربلایی را نیازمند رعایت حرمت آن و پرهیز از ریاکاری دانسته‌اند. از این منظر، افرادی که به زیارت امام حسین در کربلا می‌روند، باید اثرپذیری خود از این تجربه معنوی را حفظ کنند، معنویت بیشتری را در سبک زندگی خود پدید آورند و تفاوت‌های چشمگیری را در زندگی فردی و اجتماعی خود ایجاد کنند. بر این اساس، افرادی که شوق زیارت امام حسین و حضور در کربلا دارند نباید به حضور فیزیکی در این مکان مقدس بسنده کنند و باید خواستار کربلایی‌شدن و حسینی‌شدن واقعی از طریق تحقق ارزش‌های عاشورایی مانند امر به معروف و نهی از منکر باشند. افرادی که به زیارت کربلا مشرف می‌شوند، در صورتی‌که این فریضۀ مهم را ترک کنند، تنها به‌نام کربلایی شده و رسالت خود را به فراموشی سپرده‌اند. همچنین کسانی که به سفرهای زیارتی از جمله کربلا مشرف می‌شوند، موظف هستند تا براساس خویِ اسلامی رفتار کرده و به‌عنوان کربلایی، ادب و سیرۀ پیشوایان دین اسلام، از جمله امام حسین را در تمامی بخش‌های زندگی به نمایش بگذارند. کربلایی‌ها باید تحت تأثیر رفتار و منش اهل‌بیت، به‌خصوص امام حسین قرار گرفته و میانه‌روی و رفتار کریمانه را سرلوحه الگوهای رفتاری خود قرار دهند.

حکم شرعی لقب کربلایی

برخی کارشناسان حوزۀ دین بر این باورند که استفاده از القابی همچون «حاجی» و «کربلایی» برای کسانی‌که به این سفرها مشرف نشده‌اند، دروغ محسوب شده و از نظر شرعی حرام است. این در حالی است که بسیاری از مراجع تقلید استفاده از این القاب را جایز دانسته‌اند؛ برای مثال، آیت‌الله سیستانی استعمال این دسته از القاب را بدون اشکال دانسته است. همچنین، آیت‌الله نوری همدانی نیز در صورتی‌که استفاده از این القاب مستلزم نسبت کذب نباشد، آن را جایز شمرده است.

کربلایی در ادبیات فارسی

واژۀ کربلایی، از دیرباز در فرهنگ و ادب ایرانیان مورد استفاده بوده است. شاعران و نویسندگان فارسی‌زبان، این لقب و پیشوند را در اشاره به موارد مختلفی به‌کار برده‌اند؛ برای مثال، مولانا در شعر خود گفته است:

کجایید ای شهیدان خدایی

بلاجویان دشت کربلایی

همچنین در شعر فارسی به تسبیح کربلایی و مخمل کربلایی اشاره شده است. علاوه بر شعر، در بسیاری از نوحه‌های عاشورایی، واژۀ کربلایی به‌کار رفته که مشهورترین آنها، نوحه‌ای با این بیت مشهور است:

ای خدا ما را کربلایی کن

مجلس ما را کبریایی کن

این نوحه از جمله قدیمی‌ترین نوحه‌های معروف در میان ایرانیان است که راوی اصلی آن هاشم شهرام‌یار بوده، در دستگاه «راست پنجگاه» شکل گرفته، با گوشۀ «نغمه» آغاز و در ادامه به گوشۀ «عراق» می‌رود.

منابع

• «ادب و آداب کربلایی‌ها»، وب‌سایت نیپنا، تاریخ بازدید: 22 اردیبهشت 1403ش.
• «ای خدا ما را کربلایی کن/ نوحه‌ای در دستگاه راست پنجگاه»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگذاری: 1 شهریور 1400ش.
• «بگو لقب چه داری، تا بگویم کیستی»، وب‌سایت فرهنگ امروز، تاریخ بارگذاری: 2 تیر 1394ش.
• «حکم استفاده از کلمات حاجی و کربلایی برای افرادی که به حج یا کربلا نرفته‌اند چیست»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 3 تیر 1402ش.
• سلیم تهرانی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 18 اردیبهشت 1403ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 18 اردیبهشت 1403ش.
• «کربلایی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بارگذاری: 6 دی 1388ش.
• «کربلایی شدن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بارگذاری: 11 خرداد 1402ش.
• «کربلایی شدن یا حسینی بودن»، پایگاه خبری یافته، تاریخ بارگذاری: 3 مهر 1396ش.
• «کربلایی و کاربرد تازه‌اش»، وب‌سایت اندیشه‌ورزی، تاریخ بازدید: 18 اردیبهشت 1403ش.
• «لقب گذاشتن در ایران چگونه رایج شد؟»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 1 تیر 1394ش.
• مولانا، دیوان شمس، غزلیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 18 اردیبهشت 1403ش.