حوزه‌های علمیه لبنان: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «'''حوزه‌های علمیه لبنان؛''' مراکز علوم دینی وآموزشی شیعیان در لبنان. حوزه‌های علمیه لبنان، به‌صورت تاریخی در حیات و استمرار تمدن اسلامی تأثیر به‌سزایی داشته و بستر تربیت فقها و عالمان مشهور از جمله شهید اول، شهید ثانی، محقق کرکی و شیخ بهایی...» ایجاد کرد) |
حمید گلزار (بحث | مشارکتها) |
||
| (۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''حوزه‌های علمیه لبنان؛''' مراکز علوم دینی وآموزشی شیعیان در لبنان. | <big>'''حوزه‌های علمیه لبنان؛'''</big> مراکز علوم دینی وآموزشی شیعیان در لبنان. | ||
حوزه‌های علمیه لبنان، به‌صورت تاریخی در حیات و استمرار تمدن اسلامی تأثیر به‌سزایی داشته و بستر تربیت فقها و عالمان مشهور از جمله شهید اول، شهید ثانی، محقق کرکی و شیخ بهایی بوده است. حوزه‌های علمیه لبنان با نظام‌سازی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و ایجاد ساختارهای مذهبی، نقش مهمی در مدیریت سبک زندگی دینی به‌ویژه زیست سیاسی تشیع داشته است. | حوزه‌های علمیه لبنان، به‌صورت تاریخی در حیات و استمرار تمدن اسلامی تأثیر به‌سزایی داشته و بستر تربیت فقها و عالمان مشهور از جمله شهید اول، شهید ثانی، محقق کرکی و شیخ بهایی بوده است. حوزه‌های علمیه لبنان با نظام‌سازی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و ایجاد ساختارهای مذهبی، نقش مهمی در مدیریت سبک زندگی دینی به‌ویژه زیست سیاسی تشیع داشته است. | ||
==پیشینه حوزه‌های علمیه لبنان== | |||
کهن‌ترین حوزۀ علمیۀ شیعیان جهان حوزه علمیه نجف در عراق است که شیخ طوسى در کنار مرقد امام علی برپا کرد؛ | کهن‌ترین حوزۀ علمیۀ شیعیان جهان حوزه علمیه نجف در عراق است که شیخ طوسى در کنار مرقد امام علی برپا کرد؛<ref>شمس‌الدين، بهجةالراغبين، 1424ق، ج۱، ص۶۷ـ۶۸.</ref> اما پس از حملۀ مغول و فاجعۀ بزرگ بغداد در ۵۶۵ق [[مهاجرت]] به نجف با مشکلات فراوان مواجه شد و دانشمندان علوم دینی به منطقۀ [[جبل عامل|جبل‌عامل]] در [[لبنان]] هجرت کردند و این کشور به مهد معارف دینی و مرکز حوزه‌هاى علمیه جهان تشیع تبدیل شد. بزرگ‌ترین حوزۀ علمیۀ قرن هشتم هجری قمری را شهید اول در ۷۷۱ق در منطقۀ «جزین» لبنان تأسیس کرد و این منطقه خاستگاه صدها فقیه پرآوازه در تاریخ تشیع بود.<ref>مهدى‌پور، «نقش جبل‌عامل در گسترش فرهنگ اهل بیت (قسمت اول)»، 1389-1390ش، ص24-25.</ref> پژوهشگران ایجاد این حوزه را اساس تشکیل دیگر حوزه‌های علمیه در سایر مناطق لبنان می‌دانند. البته قبل از آن فعالیت علمی و فرهنگی برای گسترش دانش دینی و فرهنگ اهل‌بیت در لبنان به‌ویژه جبل‌عامل، با فعالیت‌های تبلیغی و آموزشی ابوذرغفاری در قرن اول هجری آغاز شده و با پیدایش دانشمندان شیعه تا قرن هفتم هجری قمری ادامه یافته بود.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5958/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AC%D8%A8%D9%84-%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%84?SID=141505 «حوزه علمیه جبل‌عامل»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه؛] «اسوه‌های اخلاق و عرفان الگوهای عملی تشیع در طول تاریخ»، 1387ش، ص22-25. </ref> برای مثال در طرابلس از شهرهاى لبنان کنونى در اواخر سدۀ پنجم هجرى، دارالعلمى با ۱.۶ میلیون جلد کتاب وجود داشت.<ref>رفیعى، درآمدى بر دایرةالمعارف کتابخانههاى جهان، ۱۳۷۴، ص۴۳-۴۲.</ref> در حال‌حاضر شیعیان لبنان، اکثریت نسبی جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند و در سطوح علمی و دینی و فرهنگی، همگام با شیعیان ایران و عراق به فعالیت‌های مؤثر و مفید اشتغال دارند. حوزه‌های علمیه لبنان امروزه هر چند فعالیت مستمر چشم‌گیری مانند [[حوزه علمیه قم|حوزۀ علمیه قم]] و نجف ندارد، اما همواره در مناطق مختلف لبنان فعال بوده و به تربیت عالمان دینی پرداخته است.<ref>شاکر سلماسی، «معرفی حوزه‌های علمیه معاصر شیعه لبنان»، 1392ش، ص18.</ref> | ||
==اهمیت حوزه‌های علمیه لبنان== | |||
حوزه‌های علمیه لبنان در طول تاریخ به‌ویژه از قرن هشتم تا قرن یازدهم هجری قمری از مهم‌ترین مراکز علمی شیعه و محل ظهور و پرورش بسیاری از عالمان جهان تشیع بوده که نقش مهمی در احیا و گسترش فرهنگ اهل‌بیت در جهان داشته است. | حوزه‌های علمیه لبنان در طول تاریخ به‌ویژه از قرن هشتم تا قرن یازدهم هجری قمری از مهم‌ترین مراکز علمی [[شیعه]] و محل ظهور و پرورش بسیاری از عالمان جهان تشیع بوده که نقش مهمی در احیا و گسترش فرهنگ اهل‌بیت در جهان داشته است.<ref>«اسوه‌های اخلاق و عرفان الگوهای عملی تشیع در طول تاریخ»، 1387ش، ص22-25.</ref> عالمانی همچون محقق کرکی، شیخ لطف‌الله میسی، [[شیخ بهایی]]، شهید اول، شهید ثانی، علامه سید محسن امین و سید عبدالحسین از جملۀ این اندیشمندان شیعی هستند که با نگارش آثار ماندگار در علوم مختلف اسلامی، در ترویج و توسعۀ سبک زندگی شیعی نقش داشته‌اند. شیخ حرّ عاملی از بعضی استادان خود نقل کرده است که تنها در یکی از روستاهای جبل‌عامل در زمان شهید اول، هفتاد مجتهد در تشییع جنازه‌ای شرکت داشتند. شمار دانشمندان این منطقه حدود یک‌پنجم دانشمندان و نویسندگان سایر مناطق اسلامی بوده است؛ در صورتی که این منطقه از نظر وسعت، یک صدم دیگر کشور‌ها را تشکیل می‌دهد.<ref>حر عاملی، أمل الآمل في علماء جبل‌عامل، بی‌تا، ج1، ص15.</ref> آثار فعالیت‌های این حوزه‌ها امروزه نیز در مقاومت اسلامی به‌ویژه مبارزات حزب‌الله لبنان در مقابل تهاجم نظامی و فرهنگی غرب و اشغال‌گری رژیم صهیونی دیده می‌شود.<ref>«اسوه‌های اخلاق و عرفان الگوهای عملی تشیع در طول تاریخ»، 1387ش، ص22-25.</ref> | ||
==زمینه‌های تاریخی و فرهنگی== | |||
منابع تاریخی «ابوذر غفاری» را پایه‌گذار مکتب تشیع در لبنان معرفی کرده‌اند. وی در دوران خلافت عثمان به منطقۀ جبل‌عامل تبعید شد و با حضور خود، زمینۀ گسترش سبک زندگی اسلامی و معارف اهل‌بیت در لبنان را فراهم کرد. | منابع تاریخی «ابوذر غفاری» را پایه‌گذار مکتب تشیع در لبنان معرفی کرده‌اند. وی در دوران خلافت عثمان به منطقۀ جبل‌عامل تبعید شد و با حضور خود، زمینۀ گسترش سبک زندگی اسلامی و معارف اهل‌بیت در لبنان را فراهم کرد.<ref>مكی، لبنان: من الفتح العربی الی الفتح العثمانی، 1991م، ص۳۴.</ref> با سقوط امویان در ۷۴۵م و دور‌شدن مرکز خلافت از شام، زمینۀ حضور شیعیان در لبنان بیشتر و با ظهور دولت‌های شیعی در مصر و شام، گرایش به تشیع در جبل عامل افزایش پیدا کرد و طی قرون بعد، مناطق وسیعی از این سرزمین تحت نفوذ شیعیان قرار گرفت.<ref>حيدر احمد، المسلمون الشيعة، 2017م، ص353.</ref> حضور تشیع در لبنان، زمینۀ فعالیت‌های علمی، تأسیس حوزه‌های علمیه و گسترش معارف دینی در جهان اسلام را آماده کرد.<ref>«اسوه‌های اخلاق و عرفان الگوهای عملی تشیع در طول تاریخ»، 1387ش، ص22-25.</ref> بررسى شخصيت‌هاى برجسته‌اى كه در طول قرن‌های متمادی از لبنان به‌ویژه منطقۀ جبل عامل برخاسته‌اند، نشان مى‌دهد كه از قرون اوليه، اين منطقه مركز فرهنگ و ادب، فقه و حديث و ديگر رشته‌هاى علوم اسلامی بوده و در حیات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی جهان تشیع نقش محوری داشته است.<ref>مهدى‌پور، «نقش جبل‌عامل در گسترش فرهنگ اهل بیت (قسمت اول)»، 1389-1390ش، ص24.</ref> | ||
==حوزه‌های علمیۀ قدیم== | |||
حوزه‌های علمیه لبنان به | حوزه‌های علمیه لبنان به دو دستۀ قدیم و معاصر تقسیم می‌شود. مهم‌ترین حوزه‌های علمیۀ قدیمی لبنان در منطقۀ جبل عامل و در روستای میس و شهرهای جِزّین، عَیناتا، جُبَع، مَشْغَرَه و کَرَک پایه‌گذاری شده است. علامۀ حلی، شهید اول، شهید ثانی، شیخ حر عاملی و محقق کرکی از علمای مشهور حوزه‌های علمیه قدیم لبنان محسوب می‌شوند. دانش‌آموختگان این حوزه‌ها و آثار تألیف‌شدۀ آنها بیشترین تأثیر را در شکل‌گیری حوزه‌های علمیۀ شیعه و حتی حوزۀ نجفِ متأخر داشته است.<ref>مهاجر، «حوزه علمیه (جبل‌عامل)»، 1389ش، ص400-405. </ref> | ||
==حوزه‌های علمیه معاصر== | |||
حوزه‌های علمیه معاصر لبنان که در حال‌حاضر در مناطق مختلف لبنان فعالیت می‌کند، در دوره‌های ویژۀ برادران و خواهران به تربیت مبلغ و مدرس اشتغال دارد. تعداد این مدارس دینی به حدود | حوزه‌های علمیه معاصر لبنان که در حال‌حاضر در مناطق مختلف لبنان فعالیت می‌کند، در دوره‌های ویژۀ برادران و خواهران به تربیت مبلغ و مدرس اشتغال دارد. تعداد این مدارس دینی به حدود ۴۱ باب می‌رسد و در حال حاضر نقش مهمی در حفظ و تداوم سبک زندگی دینی و مقابله با تهاجم فرهنگ غربی دارد.<ref>شاکر سلماسی، معرفی حوزه‌های علمیه معاصر شیعه لبنان، ۱۳۹۲ش، ص18-22.</ref> | ||
==نوآوری‌های فقهی== | |||
نوآوری‌های حوزۀ علمیۀ لبنان در زندگی روزمرۀ مردم از جمله در روابط اجتماعی و معاملات تجاری، نقش داشته است.<ref>«اسوه‌های اخلاق و عرفان الگوهای عملی تشیع در طول تاریخ»، 1387ش، ص22-25.</ref> برای مثال اصول‌محوری (در مقابل اخباری‌گری)، مهم‌ترین ویژگی فقهی مراکز علوم دینی لبنان است که در اندیشۀ فقهی شهید اول، به‌عنوان یکی از بنیان‌گذاران حوزۀ علمیۀ جبل‌عامل لبنان، وجود دارد. همچنین برای نخستین‌بار در حوزۀ علمیۀ لبنان قواعد مهم فقهی توسط شهید اول جمع‌آوری و در کتاب «القواعد و الفوائد» منتشر شد. نویسنده در این کتاب، از تغییر احکام به واسطه تغییر عادت نیز سخن گفته است که از این منظر، برخی احکام شرعی بر اساس عرف ویژه‌ای تنظیم می‌شوند که با تغییر آن عرف‌ها احکام مترتب بر آنها نیز تغییر می‌یابد.<ref>برجی، تاریخ علم اصول و فقه در شیعه، 1394ش، ص298.</ref> | |||
==دست‌آوردهای حوزه‌های علمیه لبنان== | |||
===1. تربیت فقها و دانشمندان بزرگ=== | |||
حوزه‌های علمیه لبنان به‌دلیل قدرت علمی و فضای فکری جامعه‌محور، دانشمندان و عالمانی را در دامان خود تربیت کرد که هرکدام مصدر خدمات بزرگ در روزگار خود بودند؛ برای مثال، شیخ بهایی از علمایی بود که به مهم‌ترین علوم زمان خود آگاهی داشت و حدود ۲۰۰ کتاب و رساله و تعلیقه در زمینۀ سیاست، حدیث، ریاضیات، [[اخلاق]]، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی، هنر و فیزیک تالیف کرد و در حکومت [[صفویه]] در ایران به منصب شیخ‌الاسلامی و امامت جمعه رسید.<ref>مجموعه سخنرانی‌های کنگرۀ بزرگداشت شیخ بهاء‌الدین عاملی (شیخ بهایی)، 1388ش، ص188. </ref> | |||
===2. تدوین متون اثرگذار و ماندگار=== | |||
حوز‌های علمیۀ لبنان زمینۀ پژوهش و نگارش آثار مختلف و ماندگار در علوم اسلامی و تجربی را فراهم کرد که بسیاری از آنها در عینیت‌بخشی به فرهنگ و تمدن اسلامی نقش داشت. برای مثال «اللمعة الدمشـقية» از شهيد اول و شرح آن از شهيد ثاني، جزء ماندگارترين متون درسي است که در حوزه‌هاي علميه شیعیان در سراسر جهان تاکنون تدریس می‌شود. همچنین مجموعۀ بي‌نظير وسائل الشيعه از شيخ حر عاملي از مهم‌ترین منابع اجتهاد و فتوا بين فقهاي شيعه است که محصول حوزه‌های علمیه لبنان محسوب می‌شود.<ref>غفاری‌پور، «نقش حوزه‌هاي علميه در حيات و استمرار تمدن اسلامي»، 1393ش، ص297.</ref> | |||
===3. تأسیس کتابخانه‌های بزرگ=== | |||
وجود حوزه‌های علمیه و فعالیت‌های دینی و تبلیغی عالمان دین در لبنان باعث انتشار معارف اهل‌بيت و جذب بسیاری از دوست‌داران علوم دینی به این کشور شد. این فضای معنوی، به فرهنگ کتاب‌نویسی و کتاب‌خوانی کمک کرد و در نتيجه كتابخانه‌هاى بزرگى در شهرهای مختلف آن تأسيس شد، ازجمله كتابخانۀ آل‌ابراهيم، كتابخانۀ آل‌امين، كتابخانۀ آل‌حرّ، كتابخانۀ آل‌خاتون، كتابخانۀ آل‌زين، كتابخانۀ آل‌سبيتى، كتابخانۀ آل‌شرف‌الدين، كتابخانۀ آل‌صغير، كتابخانۀ آل‌فضل‌الله، كتابخانۀ آل‌قبيسى، كتابخانۀ آل‌مروة و كتابخانۀ آل‌نورالدين.<ref>مهدى‌پور، «نقش جبل‌عامل در گسترش فرهنگ اهل‌بیت (قسمت اول)»، 1389-1390ش، ص22.</ref> | |||
===4. تبیین و دفاع از اصل امامت=== | |||
حوزه‌های علمیۀ لبنان در تبیین و تحکیم مبانی اسلام و اصل امامت به‌عنوان یکی از ارکان [[دین]] و گسترش تشیع نقش داشته است؛ در جهان‌بینی شیعیان مرجعیت دینی، قضاوت و ولایت سیاسی از شئون سه‌گانۀ [[حضرت محمد|پیامبر اسلام]] و بعد از وی از شئون امام محسوب می‌شود.<ref>مهدى‌پور، «نقش جبل‌عامل در گسترش فرهنگ اهل‌بیت (قسمت اول)»، 1389-1390ش، ص23.</ref> شیخ بهایی، جایگاه حاکم در جامعه بشری را نسبت به رعیت، مانند منزلت روح برای جسد و سر به بدن دانسته و معتقد است همانگونه که حیات جسم، بدون روح، امری ناممکن است؛ حیات و نظم اجتماعی نیز بدون حضور امام، امکان‌پذیر نیست.<ref>شیخ بهائی، المخاله، 1317ق، ص157</ref> این مبنای دینی، در گسترش تشیع و پذیرش اندیشۀ ولایت فقیه و عینیت‌بخشی به حکومت دینی، اثر داشته است.<ref>عبدالله نصب و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبل‌عامل»، 1398ش، ص141.</ref> | |||
===5. رویکرد ایجابی به سیاست=== | |||
تا پیش از گسترش حوزه‌های علمیه در لبنان، دخالت علمای دین در امور سیاسی و ادارۀ شئون اجتماع مغایر با وظایف اصلی آنها دانسته می‌شد.<ref>مهاجر، جبل‌عامل از شهید اول تا شهید ثانی، 1393ش، ص163.</ref> سلطۀ حکومت خلفای عباسی و سپس حاکمیت مغولان نیز موجب شده بود که فقهای شیعه، بسیاری از مباحث فقه سیاسی را مسکوت بگذارند یا آنها را در خلال مباحث دیگر فقهی بیان کنند.<ref>اکبری، سیر تطور فقه سیاسی، 1380ش، ص24.</ref>در چنین شرایطی علمای حوزۀ علمیه لبنان به‌ویژه شهید اول، به تغییر در فضای سیاسی حاکم اقدام کرد و به نگارش قوانین حکومتی و فقه سیاسی اسلام پرداخت.<ref>شهید اول، القواعد و الفوائد فی الفقه، بی‌تا، ج1، ص36.</ref> وی در عرصۀ عمل سیاسی نیز کتاب «لمعه دمشقیه» را به درخواست حاکم سربداران نوشت.<ref>مهدى‌پور، «نقش جبل‌عامل در گسترش فرهنگ اهل‌بیت (قسمت اول)»، 1389-1390ش، ص21-25.</ref> به باور محققان تعامل وی با جنبش سربداران، مهم‌ترین نمونۀ کنش سیاسی است که می‌توان برای ایجاد ارتباط با علمای شیعی در تاریخ آن دوران پیدا کرد. شهید اول با طرح ابتکاری سازمان وکالت مؤمنان نیز گرایش فعال خود را به مدیریت اجتماع نشان داد.<ref>عبدالله نصب و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبل‌عامل»، 1398ش، ص144.</ref> | |||
===6. طرح حکومت ولیّ فقیه=== | |||
حوز‌های علمیه لبنان، خاستگاه اندیشۀ حکومت ولایت فقه به‌عنوان نایب امام است؛ بر اساس مبنانی فقهی و کلامی تشیع نیاز مردم به حکومت اختصاص به زمان و مکان خاصى ندارد و میان عصر حضور امام و عصر غیبت تفاوتى نیست.<ref>مهدى‌پور، «نقش جبل‌عامل در گسترش فرهنگ اهل‌بیت (قسمت اول)»، 1389-1390ش، ص23.</ref> شهید اول در راستاى تثبیت ولایت براى فقیه جامع‌الشرایط در عصر غیبت مى‌نویسد که حدود و تعزیرات بر عهدۀ امام و نایب خاص و عام وى است؛ پس در عصر غیبت برپایى احکام انتظامى اسلام در صورت امکان براى فقیهى که ویژگى‌هایش در باب قضا می‌آید جایز است.<ref>شهید اول، الدروس، 1417ق ج2، ص47.</ref> شهید اول با توجه به طبیعت اجتماعی انسان و تعارض منافع افراد با یکدیگر، شریعت الهى را ضامن سامان‌دهى آن می‌بیند، اما مشروط بر این که امام یا نایب او که فقیه جامع‌الشرایط است، عهدهدار این امر باشد.<ref>شهید اول، الدروس، 1417ق، ج2، ص67.</ref> | |||
==نقش حوزه‌های علمیۀ لبنان در تحولات معاصر== | |||
تحولات سیاسی اجتماعی در جامعۀ لبنان از جمله جنبش اصلاحی میان شیعیان در نیمه اول قرن بیستم و ادامه آن در نیمه دوم آن قرن که به شکل‌گیری جنبش محرومین و سازمان امل توسط [[امام موسی صدر|امام موسی صدر]] انجامید، با محوریت کنشگرانی صورت گرفت که پرورش یافتۀ حوزه‌های علمیه بودند. ظهور جنبش [[حزب‌الله لبنان]] در سال‌های اولیه دهۀ ۱۹۸۰م تحت تأثیر پیروزی [[ انقلاب اسلامی|انقلاب اسلامی]] در ایران، ادامۀ روند تحولات مزبور بود. نهادها و سازمان‌های دیگری که امروزه عهدهدار امور دینی، سیاسی، مذهبی و فرهنگی شیعیان لبنان هستند، همه ریشه در فرهنگ دینی و حوزه‌های علمیه دارند؛ برای مثال مجلس اعلای شیعیان لبنان توسط علمای دینی تأسیس شده و اداره می‌شود.<ref>نوری، شیعیان لبنان، 1389ش، ص317-323.</ref> | |||
==اثرگذاری حوزۀ علمیه لبنان بر خط‌مشی حکومت صفویه== | |||
به باور پژوهشگران حوزه‌های علمیه لبنان نقش مهمى در خط‌مشى حکومت صفویه در ایران داشت. به‌دلیل شرایط سیاسی و جو اختناق که در دورۀ عثمانی بر لبنان حاکم شد، علمای بزرگ حوزه‌های علمیۀ لبنان به ایران مهاجرت کردند و مناصب مهم حكومتي و اجتماعي را در ساختار حکومت صفوی، عهدهدار شدند. شهید مطهری در این زمینه معتقد است که حاکمان صفويه از یک خاندان درویش برخاسته بودند و راهى كـه آنها بر اساس سنت خاص درويشى طی می‌کردند، اگر با روش فقهى علماى جبل عامل تعديل نمی‌شد، جامعه و سیاست مانند جامعۀ علوی ترکیه و شام به وجود می‌آمد. دخالت فقهای لبنان باعث شد که روش عمومى دولت و ملت ايران از آن انحرافـات مصون بماند و عرفان شيعى نیز راه معتدل‌ترى را طى كند.<ref>مطهرى، مجموعه آثار، 1358ش، ج14، ص440.</ref> | |||
==پانویس== | |||
{{پانویس}} | |||
==منابع== | |||
* «اسوه‌های اخلاق و عرفان الگوهای عملی تشیع در طول تاریخ»، مجلۀ خُلُق، شمارۀ 7، 1387ش. | |||
* | |||
* اکبری، کمال، سیر تطور فقه سیاسی، تهران، طرح آینده، 1380ش. | |||
* | |||
* برجی، یعقوب‌علی، تاریخ علم اصول و فقه در شیعه، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1394ش. | |||
* | |||
* پوراکبر، الیاس و خدایاری، علی‌نقی، تاريخ حديث شيعه در سده‌های هشتم تا یازدهم هجری، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، 1385ش. | |||
* | |||
«اسوه‌های اخلاق و عرفان الگوهای عملی تشیع در طول تاریخ»، مجلۀ خُلُق، شمارۀ 7، 1387ش. | * حر عاملی، محمد بن حسن، أمل الآمل في علماء جبل عامل، بغداد، مکتبة الأندلس، بی‌تا. | ||
* | |||
اکبری، کمال، سیر تطور فقه سیاسی، تهران، طرح آینده، 1380ش. | * «حوزه علمیه جبل عامل»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 3 مرداد 1385ش. | ||
* | |||
برجی، یعقوب‌علی، تاریخ علم اصول و فقه در شیعه، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1394ش. | * حيدر أحمد، علي راغب، المسلمون الشيعة، بیروت، دار الهادي للطباعة والنشر، 2077م. | ||
* | |||
پوراکبر، الیاس و خدایاری، علی‌نقی، تاريخ حديث شيعه در سده‌های هشتم تا یازدهم هجری، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، 1385ش. | * رفیعى (علا مرودشتی)، علی، درآمدى بر دایرةالمعارف کتابخانههاى جهان، قم، کتابخانه عمومي حضرت آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي، ۱۳۷۴ش. | ||
* | |||
حر عاملی، محمد بن حسن، أمل الآمل في علماء جبل عامل، بغداد، مکتبة الأندلس، بی‌تا. | * شاکر سلماسی، مجید، «معرفی حوزه‌های علمیه معاصر شیعه لبنان»، مجلۀ آینۀ پژوهش، شمارۀ 5-6، سال 1392ش. | ||
* | |||
«حوزه علمیه جبل عامل»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 3 مرداد 1385ش. | * شهید اول، شمس‌الدین محمد بن مکی، الدروس، قم، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، 1417ق. | ||
* | |||
حيدر أحمد، علي راغب، المسلمون الشيعة، بیروت، دار الهادي للطباعة والنشر، 2077م. | * شهید اول، شمس‌الدین محمد بن مکی، القواعد و الفوائد فی الفقه، قم، مکتبه المفید، بی‌تا. | ||
* | |||
رفیعى (علا مرودشتی)، علی، درآمدى بر دایرةالمعارف کتابخانههاى جهان، قم، کتابخانه عمومي حضرت آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي، ۱۳۷۴ش. | * شمس‌الدين، محمدرضا، بهجةالراغبين، بيروت، چاپ محمدحید، 1424ق. | ||
* | |||
شاکر سلماسی، مجید، «معرفی حوزه‌های علمیه معاصر شیعه لبنان»، مجلۀ آینۀ پژوهش، شمارۀ 5-6، سال 1392ش. | * شیخ بهائی، محمدبن حسین، المخاله، بیروت، دارالقاموس، 1317ق. | ||
* | |||
شهید اول، شمس‌الدین محمد بن مکی، الدروس، قم، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، 1417ق. | * عبدالله نصب، محمدرضا و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبل عامل»، فصلنامۀ سیاست متعالیه، دورۀ هفتم، شمارۀ 26، 1398ش. | ||
* | |||
شهید اول، شمس‌الدین محمد بن مکی، القواعد و الفوائد فی الفقه، قم، مکتبه المفید، بی‌تا. | * غفاری‌پور، یونس، «نقش حوزه‌هاي علميه در حيات و استمرار تمدن اسلامي»، اولين كنگرۀ بين‌المللي فرهنگ و انديشۀ ديني، قم، دانشگاه باقرالعلوم، 1393ش. | ||
* | |||
شمس‌الدين، محمدرضا، بهجةالراغبين، بيروت، چاپ محمدحید، 1424ق. | * مجموعه سخنرانی‌های کنگرۀ بزرگداشت، شیخ بهاء‌الدین عاملی (شیخ بهایی)، تهران، فکر، 1388ش. | ||
* | |||
شیخ بهائی، محمدبن حسین، المخاله، بیروت، دارالقاموس، 1317ق. | * مطهرى، مرتضي، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1358ش. | ||
* | |||
عبدالله نصب، محمدرضا و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبل عامل»، فصلنامۀ سیاست متعالیه، دورۀ هفتم، شمارۀ 26، 1398ش. | * مکارم، بهرام و دیگران، «ریشه‌های تاریخی و روانشناسی اجتماعی تشیع در ایران: نقش علامه حلّی در تشیع عهد ایلخانیان»، مجلۀ تحقیقات جدید در علوم انسانی، شمارۀ 19، 1396ش. | ||
* | |||
غفاری‌پور، یونس، «نقش حوزه‌هاي علميه در حيات و استمرار تمدن اسلامي»، اولين كنگرۀ بين‌المللي فرهنگ و انديشۀ ديني، قم، دانشگاه باقرالعلوم، 1393ش. | * مكی، محمدعلی، لبنان: من الفتح العربی الی الفتح العثمانی، بیروت، دارالنهار للنشر، 1991م. | ||
* | |||
مجموعه سخنرانی‌های کنگرۀ بزرگداشت، شیخ بهاء‌الدین عاملی (شیخ بهایی)، تهران، فکر، 1388ش. | * مهاجر، جعفر، جبل عامل از شهید اول تا شهید ثانی، ترجمه موسی دانش، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1393ش. | ||
* | |||
مطهرى، مرتضي، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1358ش. | * مهدى‌پور، علی‌اکبر، «نقش جبل عامل در گسترش فرهنگ اهل‌بیت (قسمت اول)»، مجلۀ آیینۀ پژوهش، قم، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1389-1390ش. | ||
* | |||
مکارم، بهرام و دیگران، «ریشه‌های تاریخی و روانشناسی اجتماعی تشیع در ایران: نقش علامه حلّی در تشیع عهد ایلخانیان»، مجلۀ تحقیقات جدید در علوم انسانی، شمارۀ 19، 1396ش. | * نوری، داوود، شیعیان لبنان (وضعیت سیاسی‌اجتماعی پس از انقلاب اسلامی ایران)، قم، شیعه‌شناسی، 1389ش. | ||
[[رده: ویکی‌زندگی]] | |||
مكی، محمدعلی، لبنان: من الفتح العربی الی الفتح العثمانی، بیروت، دارالنهار للنشر، 1991م. | [[رده: مکان دینی و مذهبی]] | ||
[[رده: مذهب شیعه]] | |||
مهاجر، جعفر، جبل عامل از شهید اول تا شهید ثانی، ترجمه موسی دانش، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1393ش. | [[رده: پیشگامان]] | ||
[[رده: تاریخ ادبیات]] | |||
مهدى‌پور، علی‌اکبر، «نقش جبل عامل در گسترش فرهنگ اهل‌بیت (قسمت اول)»، مجلۀ آیینۀ پژوهش، قم، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1389-1390ش. | |||
نوری، داوود، شیعیان لبنان (وضعیت سیاسی‌اجتماعی پس از انقلاب اسلامی ایران)، قم، شیعه‌شناسی، 1389ش. | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۷ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۹:۱۸
حوزه‌های علمیه لبنان؛ مراکز علوم دینی وآموزشی شیعیان در لبنان.
حوزه‌های علمیه لبنان، به‌صورت تاریخی در حیات و استمرار تمدن اسلامی تأثیر به‌سزایی داشته و بستر تربیت فقها و عالمان مشهور از جمله شهید اول، شهید ثانی، محقق کرکی و شیخ بهایی بوده است. حوزه‌های علمیه لبنان با نظام‌سازی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و ایجاد ساختارهای مذهبی، نقش مهمی در مدیریت سبک زندگی دینی به‌ویژه زیست سیاسی تشیع داشته است.
پیشینه حوزه‌های علمیه لبنان
کهن‌ترین حوزۀ علمیۀ شیعیان جهان حوزه علمیه نجف در عراق است که شیخ طوسى در کنار مرقد امام علی برپا کرد؛[۱] اما پس از حملۀ مغول و فاجعۀ بزرگ بغداد در ۵۶۵ق مهاجرت به نجف با مشکلات فراوان مواجه شد و دانشمندان علوم دینی به منطقۀ جبل‌عامل در لبنان هجرت کردند و این کشور به مهد معارف دینی و مرکز حوزه‌هاى علمیه جهان تشیع تبدیل شد. بزرگ‌ترین حوزۀ علمیۀ قرن هشتم هجری قمری را شهید اول در ۷۷۱ق در منطقۀ «جزین» لبنان تأسیس کرد و این منطقه خاستگاه صدها فقیه پرآوازه در تاریخ تشیع بود.[۲] پژوهشگران ایجاد این حوزه را اساس تشکیل دیگر حوزه‌های علمیه در سایر مناطق لبنان می‌دانند. البته قبل از آن فعالیت علمی و فرهنگی برای گسترش دانش دینی و فرهنگ اهل‌بیت در لبنان به‌ویژه جبل‌عامل، با فعالیت‌های تبلیغی و آموزشی ابوذرغفاری در قرن اول هجری آغاز شده و با پیدایش دانشمندان شیعه تا قرن هفتم هجری قمری ادامه یافته بود.[۳] برای مثال در طرابلس از شهرهاى لبنان کنونى در اواخر سدۀ پنجم هجرى، دارالعلمى با ۱.۶ میلیون جلد کتاب وجود داشت.[۴] در حال‌حاضر شیعیان لبنان، اکثریت نسبی جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند و در سطوح علمی و دینی و فرهنگی، همگام با شیعیان ایران و عراق به فعالیت‌های مؤثر و مفید اشتغال دارند. حوزه‌های علمیه لبنان امروزه هر چند فعالیت مستمر چشم‌گیری مانند حوزۀ علمیه قم و نجف ندارد، اما همواره در مناطق مختلف لبنان فعال بوده و به تربیت عالمان دینی پرداخته است.[۵]
اهمیت حوزه‌های علمیه لبنان
حوزه‌های علمیه لبنان در طول تاریخ به‌ویژه از قرن هشتم تا قرن یازدهم هجری قمری از مهم‌ترین مراکز علمی شیعه و محل ظهور و پرورش بسیاری از عالمان جهان تشیع بوده که نقش مهمی در احیا و گسترش فرهنگ اهل‌بیت در جهان داشته است.[۶] عالمانی همچون محقق کرکی، شیخ لطف‌الله میسی، شیخ بهایی، شهید اول، شهید ثانی، علامه سید محسن امین و سید عبدالحسین از جملۀ این اندیشمندان شیعی هستند که با نگارش آثار ماندگار در علوم مختلف اسلامی، در ترویج و توسعۀ سبک زندگی شیعی نقش داشته‌اند. شیخ حرّ عاملی از بعضی استادان خود نقل کرده است که تنها در یکی از روستاهای جبل‌عامل در زمان شهید اول، هفتاد مجتهد در تشییع جنازه‌ای شرکت داشتند. شمار دانشمندان این منطقه حدود یک‌پنجم دانشمندان و نویسندگان سایر مناطق اسلامی بوده است؛ در صورتی که این منطقه از نظر وسعت، یک صدم دیگر کشور‌ها را تشکیل می‌دهد.[۷] آثار فعالیت‌های این حوزه‌ها امروزه نیز در مقاومت اسلامی به‌ویژه مبارزات حزب‌الله لبنان در مقابل تهاجم نظامی و فرهنگی غرب و اشغال‌گری رژیم صهیونی دیده می‌شود.[۸]
زمینه‌های تاریخی و فرهنگی
منابع تاریخی «ابوذر غفاری» را پایه‌گذار مکتب تشیع در لبنان معرفی کرده‌اند. وی در دوران خلافت عثمان به منطقۀ جبل‌عامل تبعید شد و با حضور خود، زمینۀ گسترش سبک زندگی اسلامی و معارف اهل‌بیت در لبنان را فراهم کرد.[۹] با سقوط امویان در ۷۴۵م و دور‌شدن مرکز خلافت از شام، زمینۀ حضور شیعیان در لبنان بیشتر و با ظهور دولت‌های شیعی در مصر و شام، گرایش به تشیع در جبل عامل افزایش پیدا کرد و طی قرون بعد، مناطق وسیعی از این سرزمین تحت نفوذ شیعیان قرار گرفت.[۱۰] حضور تشیع در لبنان، زمینۀ فعالیت‌های علمی، تأسیس حوزه‌های علمیه و گسترش معارف دینی در جهان اسلام را آماده کرد.[۱۱] بررسى شخصيت‌هاى برجسته‌اى كه در طول قرن‌های متمادی از لبنان به‌ویژه منطقۀ جبل عامل برخاسته‌اند، نشان مى‌دهد كه از قرون اوليه، اين منطقه مركز فرهنگ و ادب، فقه و حديث و ديگر رشته‌هاى علوم اسلامی بوده و در حیات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی جهان تشیع نقش محوری داشته است.[۱۲]
حوزه‌های علمیۀ قدیم
حوزه‌های علمیه لبنان به دو دستۀ قدیم و معاصر تقسیم می‌شود. مهم‌ترین حوزه‌های علمیۀ قدیمی لبنان در منطقۀ جبل عامل و در روستای میس و شهرهای جِزّین، عَیناتا، جُبَع، مَشْغَرَه و کَرَک پایه‌گذاری شده است. علامۀ حلی، شهید اول، شهید ثانی، شیخ حر عاملی و محقق کرکی از علمای مشهور حوزه‌های علمیه قدیم لبنان محسوب می‌شوند. دانش‌آموختگان این حوزه‌ها و آثار تألیف‌شدۀ آنها بیشترین تأثیر را در شکل‌گیری حوزه‌های علمیۀ شیعه و حتی حوزۀ نجفِ متأخر داشته است.[۱۳]
حوزه‌های علمیه معاصر
حوزه‌های علمیه معاصر لبنان که در حال‌حاضر در مناطق مختلف لبنان فعالیت می‌کند، در دوره‌های ویژۀ برادران و خواهران به تربیت مبلغ و مدرس اشتغال دارد. تعداد این مدارس دینی به حدود ۴۱ باب می‌رسد و در حال حاضر نقش مهمی در حفظ و تداوم سبک زندگی دینی و مقابله با تهاجم فرهنگ غربی دارد.[۱۴]
نوآوری‌های فقهی
نوآوری‌های حوزۀ علمیۀ لبنان در زندگی روزمرۀ مردم از جمله در روابط اجتماعی و معاملات تجاری، نقش داشته است.[۱۵] برای مثال اصول‌محوری (در مقابل اخباری‌گری)، مهم‌ترین ویژگی فقهی مراکز علوم دینی لبنان است که در اندیشۀ فقهی شهید اول، به‌عنوان یکی از بنیان‌گذاران حوزۀ علمیۀ جبل‌عامل لبنان، وجود دارد. همچنین برای نخستین‌بار در حوزۀ علمیۀ لبنان قواعد مهم فقهی توسط شهید اول جمع‌آوری و در کتاب «القواعد و الفوائد» منتشر شد. نویسنده در این کتاب، از تغییر احکام به واسطه تغییر عادت نیز سخن گفته است که از این منظر، برخی احکام شرعی بر اساس عرف ویژه‌ای تنظیم می‌شوند که با تغییر آن عرف‌ها احکام مترتب بر آنها نیز تغییر می‌یابد.[۱۶]
دست‌آوردهای حوزه‌های علمیه لبنان
1. تربیت فقها و دانشمندان بزرگ
حوزه‌های علمیه لبنان به‌دلیل قدرت علمی و فضای فکری جامعه‌محور، دانشمندان و عالمانی را در دامان خود تربیت کرد که هرکدام مصدر خدمات بزرگ در روزگار خود بودند؛ برای مثال، شیخ بهایی از علمایی بود که به مهم‌ترین علوم زمان خود آگاهی داشت و حدود ۲۰۰ کتاب و رساله و تعلیقه در زمینۀ سیاست، حدیث، ریاضیات، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی، هنر و فیزیک تالیف کرد و در حکومت صفویه در ایران به منصب شیخ‌الاسلامی و امامت جمعه رسید.[۱۷]
2. تدوین متون اثرگذار و ماندگار
حوز‌های علمیۀ لبنان زمینۀ پژوهش و نگارش آثار مختلف و ماندگار در علوم اسلامی و تجربی را فراهم کرد که بسیاری از آنها در عینیت‌بخشی به فرهنگ و تمدن اسلامی نقش داشت. برای مثال «اللمعة الدمشـقية» از شهيد اول و شرح آن از شهيد ثاني، جزء ماندگارترين متون درسي است که در حوزه‌هاي علميه شیعیان در سراسر جهان تاکنون تدریس می‌شود. همچنین مجموعۀ بي‌نظير وسائل الشيعه از شيخ حر عاملي از مهم‌ترین منابع اجتهاد و فتوا بين فقهاي شيعه است که محصول حوزه‌های علمیه لبنان محسوب می‌شود.[۱۸]
3. تأسیس کتابخانه‌های بزرگ
وجود حوزه‌های علمیه و فعالیت‌های دینی و تبلیغی عالمان دین در لبنان باعث انتشار معارف اهل‌بيت و جذب بسیاری از دوست‌داران علوم دینی به این کشور شد. این فضای معنوی، به فرهنگ کتاب‌نویسی و کتاب‌خوانی کمک کرد و در نتيجه كتابخانه‌هاى بزرگى در شهرهای مختلف آن تأسيس شد، ازجمله كتابخانۀ آل‌ابراهيم، كتابخانۀ آل‌امين، كتابخانۀ آل‌حرّ، كتابخانۀ آل‌خاتون، كتابخانۀ آل‌زين، كتابخانۀ آل‌سبيتى، كتابخانۀ آل‌شرف‌الدين، كتابخانۀ آل‌صغير، كتابخانۀ آل‌فضل‌الله، كتابخانۀ آل‌قبيسى، كتابخانۀ آل‌مروة و كتابخانۀ آل‌نورالدين.[۱۹]
4. تبیین و دفاع از اصل امامت
حوزه‌های علمیۀ لبنان در تبیین و تحکیم مبانی اسلام و اصل امامت به‌عنوان یکی از ارکان دین و گسترش تشیع نقش داشته است؛ در جهان‌بینی شیعیان مرجعیت دینی، قضاوت و ولایت سیاسی از شئون سه‌گانۀ پیامبر اسلام و بعد از وی از شئون امام محسوب می‌شود.[۲۰] شیخ بهایی، جایگاه حاکم در جامعه بشری را نسبت به رعیت، مانند منزلت روح برای جسد و سر به بدن دانسته و معتقد است همانگونه که حیات جسم، بدون روح، امری ناممکن است؛ حیات و نظم اجتماعی نیز بدون حضور امام، امکان‌پذیر نیست.[۲۱] این مبنای دینی، در گسترش تشیع و پذیرش اندیشۀ ولایت فقیه و عینیت‌بخشی به حکومت دینی، اثر داشته است.[۲۲]
5. رویکرد ایجابی به سیاست
تا پیش از گسترش حوزه‌های علمیه در لبنان، دخالت علمای دین در امور سیاسی و ادارۀ شئون اجتماع مغایر با وظایف اصلی آنها دانسته می‌شد.[۲۳] سلطۀ حکومت خلفای عباسی و سپس حاکمیت مغولان نیز موجب شده بود که فقهای شیعه، بسیاری از مباحث فقه سیاسی را مسکوت بگذارند یا آنها را در خلال مباحث دیگر فقهی بیان کنند.[۲۴]در چنین شرایطی علمای حوزۀ علمیه لبنان به‌ویژه شهید اول، به تغییر در فضای سیاسی حاکم اقدام کرد و به نگارش قوانین حکومتی و فقه سیاسی اسلام پرداخت.[۲۵] وی در عرصۀ عمل سیاسی نیز کتاب «لمعه دمشقیه» را به درخواست حاکم سربداران نوشت.[۲۶] به باور محققان تعامل وی با جنبش سربداران، مهم‌ترین نمونۀ کنش سیاسی است که می‌توان برای ایجاد ارتباط با علمای شیعی در تاریخ آن دوران پیدا کرد. شهید اول با طرح ابتکاری سازمان وکالت مؤمنان نیز گرایش فعال خود را به مدیریت اجتماع نشان داد.[۲۷]
6. طرح حکومت ولیّ فقیه
حوز‌های علمیه لبنان، خاستگاه اندیشۀ حکومت ولایت فقه به‌عنوان نایب امام است؛ بر اساس مبنانی فقهی و کلامی تشیع نیاز مردم به حکومت اختصاص به زمان و مکان خاصى ندارد و میان عصر حضور امام و عصر غیبت تفاوتى نیست.[۲۸] شهید اول در راستاى تثبیت ولایت براى فقیه جامع‌الشرایط در عصر غیبت مى‌نویسد که حدود و تعزیرات بر عهدۀ امام و نایب خاص و عام وى است؛ پس در عصر غیبت برپایى احکام انتظامى اسلام در صورت امکان براى فقیهى که ویژگى‌هایش در باب قضا می‌آید جایز است.[۲۹] شهید اول با توجه به طبیعت اجتماعی انسان و تعارض منافع افراد با یکدیگر، شریعت الهى را ضامن سامان‌دهى آن می‌بیند، اما مشروط بر این که امام یا نایب او که فقیه جامع‌الشرایط است، عهدهدار این امر باشد.[۳۰]
نقش حوزه‌های علمیۀ لبنان در تحولات معاصر
تحولات سیاسی اجتماعی در جامعۀ لبنان از جمله جنبش اصلاحی میان شیعیان در نیمه اول قرن بیستم و ادامه آن در نیمه دوم آن قرن که به شکل‌گیری جنبش محرومین و سازمان امل توسط امام موسی صدر انجامید، با محوریت کنشگرانی صورت گرفت که پرورش یافتۀ حوزه‌های علمیه بودند. ظهور جنبش حزب‌الله لبنان در سال‌های اولیه دهۀ ۱۹۸۰م تحت تأثیر پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، ادامۀ روند تحولات مزبور بود. نهادها و سازمان‌های دیگری که امروزه عهدهدار امور دینی، سیاسی، مذهبی و فرهنگی شیعیان لبنان هستند، همه ریشه در فرهنگ دینی و حوزه‌های علمیه دارند؛ برای مثال مجلس اعلای شیعیان لبنان توسط علمای دینی تأسیس شده و اداره می‌شود.[۳۱]
اثرگذاری حوزۀ علمیه لبنان بر خط‌مشی حکومت صفویه
به باور پژوهشگران حوزه‌های علمیه لبنان نقش مهمى در خط‌مشى حکومت صفویه در ایران داشت. به‌دلیل شرایط سیاسی و جو اختناق که در دورۀ عثمانی بر لبنان حاکم شد، علمای بزرگ حوزه‌های علمیۀ لبنان به ایران مهاجرت کردند و مناصب مهم حكومتي و اجتماعي را در ساختار حکومت صفوی، عهدهدار شدند. شهید مطهری در این زمینه معتقد است که حاکمان صفويه از یک خاندان درویش برخاسته بودند و راهى كـه آنها بر اساس سنت خاص درويشى طی می‌کردند، اگر با روش فقهى علماى جبل عامل تعديل نمی‌شد، جامعه و سیاست مانند جامعۀ علوی ترکیه و شام به وجود می‌آمد. دخالت فقهای لبنان باعث شد که روش عمومى دولت و ملت ايران از آن انحرافـات مصون بماند و عرفان شيعى نیز راه معتدل‌ترى را طى كند.[۳۲]
پانویس
- ↑ شمس‌الدين، بهجةالراغبين، 1424ق، ج۱، ص۶۷ـ۶۸.
- ↑ مهدى‌پور، «نقش جبل‌عامل در گسترش فرهنگ اهل بیت (قسمت اول)»، 1389-1390ش، ص24-25.
- ↑ «حوزه علمیه جبل‌عامل»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه؛ «اسوه‌های اخلاق و عرفان الگوهای عملی تشیع در طول تاریخ»، 1387ش، ص22-25.
- ↑ رفیعى، درآمدى بر دایرةالمعارف کتابخانههاى جهان، ۱۳۷۴، ص۴۳-۴۲.
- ↑ شاکر سلماسی، «معرفی حوزه‌های علمیه معاصر شیعه لبنان»، 1392ش، ص18.
- ↑ «اسوه‌های اخلاق و عرفان الگوهای عملی تشیع در طول تاریخ»، 1387ش، ص22-25.
- ↑ حر عاملی، أمل الآمل في علماء جبل‌عامل، بی‌تا، ج1، ص15.
- ↑ «اسوه‌های اخلاق و عرفان الگوهای عملی تشیع در طول تاریخ»، 1387ش، ص22-25.
- ↑ مكی، لبنان: من الفتح العربی الی الفتح العثمانی، 1991م، ص۳۴.
- ↑ حيدر احمد، المسلمون الشيعة، 2017م، ص353.
- ↑ «اسوه‌های اخلاق و عرفان الگوهای عملی تشیع در طول تاریخ»، 1387ش، ص22-25.
- ↑ مهدى‌پور، «نقش جبل‌عامل در گسترش فرهنگ اهل بیت (قسمت اول)»، 1389-1390ش، ص24.
- ↑ مهاجر، «حوزه علمیه (جبل‌عامل)»، 1389ش، ص400-405.
- ↑ شاکر سلماسی، معرفی حوزه‌های علمیه معاصر شیعه لبنان، ۱۳۹۲ش، ص18-22.
- ↑ «اسوه‌های اخلاق و عرفان الگوهای عملی تشیع در طول تاریخ»، 1387ش، ص22-25.
- ↑ برجی، تاریخ علم اصول و فقه در شیعه، 1394ش، ص298.
- ↑ مجموعه سخنرانی‌های کنگرۀ بزرگداشت شیخ بهاء‌الدین عاملی (شیخ بهایی)، 1388ش، ص188.
- ↑ غفاری‌پور، «نقش حوزه‌هاي علميه در حيات و استمرار تمدن اسلامي»، 1393ش، ص297.
- ↑ مهدى‌پور، «نقش جبل‌عامل در گسترش فرهنگ اهل‌بیت (قسمت اول)»، 1389-1390ش، ص22.
- ↑ مهدى‌پور، «نقش جبل‌عامل در گسترش فرهنگ اهل‌بیت (قسمت اول)»، 1389-1390ش، ص23.
- ↑ شیخ بهائی، المخاله، 1317ق، ص157
- ↑ عبدالله نصب و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبل‌عامل»، 1398ش، ص141.
- ↑ مهاجر، جبل‌عامل از شهید اول تا شهید ثانی، 1393ش، ص163.
- ↑ اکبری، سیر تطور فقه سیاسی، 1380ش، ص24.
- ↑ شهید اول، القواعد و الفوائد فی الفقه، بی‌تا، ج1، ص36.
- ↑ مهدى‌پور، «نقش جبل‌عامل در گسترش فرهنگ اهل‌بیت (قسمت اول)»، 1389-1390ش، ص21-25.
- ↑ عبدالله نصب و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبل‌عامل»، 1398ش، ص144.
- ↑ مهدى‌پور، «نقش جبل‌عامل در گسترش فرهنگ اهل‌بیت (قسمت اول)»، 1389-1390ش، ص23.
- ↑ شهید اول، الدروس، 1417ق ج2، ص47.
- ↑ شهید اول، الدروس، 1417ق، ج2، ص67.
- ↑ نوری، شیعیان لبنان، 1389ش، ص317-323.
- ↑ مطهرى، مجموعه آثار، 1358ش، ج14، ص440.
منابع
- «اسوه‌های اخلاق و عرفان الگوهای عملی تشیع در طول تاریخ»، مجلۀ خُلُق، شمارۀ 7، 1387ش.
- اکبری، کمال، سیر تطور فقه سیاسی، تهران، طرح آینده، 1380ش.
- برجی، یعقوب‌علی، تاریخ علم اصول و فقه در شیعه، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1394ش.
- پوراکبر، الیاس و خدایاری، علی‌نقی، تاريخ حديث شيعه در سده‌های هشتم تا یازدهم هجری، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، 1385ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، أمل الآمل في علماء جبل عامل، بغداد، مکتبة الأندلس، بی‌تا.
- «حوزه علمیه جبل عامل»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 3 مرداد 1385ش.
- حيدر أحمد، علي راغب، المسلمون الشيعة، بیروت، دار الهادي للطباعة والنشر، 2077م.
- رفیعى (علا مرودشتی)، علی، درآمدى بر دایرةالمعارف کتابخانههاى جهان، قم، کتابخانه عمومي حضرت آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي، ۱۳۷۴ش.
- شاکر سلماسی، مجید، «معرفی حوزه‌های علمیه معاصر شیعه لبنان»، مجلۀ آینۀ پژوهش، شمارۀ 5-6، سال 1392ش.
- شهید اول، شمس‌الدین محمد بن مکی، الدروس، قم، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، 1417ق.
- شهید اول، شمس‌الدین محمد بن مکی، القواعد و الفوائد فی الفقه، قم، مکتبه المفید، بی‌تا.
- شمس‌الدين، محمدرضا، بهجةالراغبين، بيروت، چاپ محمدحید، 1424ق.
- شیخ بهائی، محمدبن حسین، المخاله، بیروت، دارالقاموس، 1317ق.
- عبدالله نصب، محمدرضا و دیگران، «اصول و مبانی سیاسی مکتب جبل عامل»، فصلنامۀ سیاست متعالیه، دورۀ هفتم، شمارۀ 26، 1398ش.
- غفاری‌پور، یونس، «نقش حوزه‌هاي علميه در حيات و استمرار تمدن اسلامي»، اولين كنگرۀ بين‌المللي فرهنگ و انديشۀ ديني، قم، دانشگاه باقرالعلوم، 1393ش.
- مجموعه سخنرانی‌های کنگرۀ بزرگداشت، شیخ بهاء‌الدین عاملی (شیخ بهایی)، تهران، فکر، 1388ش.
- مطهرى، مرتضي، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1358ش.
- مکارم، بهرام و دیگران، «ریشه‌های تاریخی و روانشناسی اجتماعی تشیع در ایران: نقش علامه حلّی در تشیع عهد ایلخانیان»، مجلۀ تحقیقات جدید در علوم انسانی، شمارۀ 19، 1396ش.
- مكی، محمدعلی، لبنان: من الفتح العربی الی الفتح العثمانی، بیروت، دارالنهار للنشر، 1991م.
- مهاجر، جعفر، جبل عامل از شهید اول تا شهید ثانی، ترجمه موسی دانش، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1393ش.
- مهدى‌پور، علی‌اکبر، «نقش جبل عامل در گسترش فرهنگ اهل‌بیت (قسمت اول)»، مجلۀ آیینۀ پژوهش، قم، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1389-1390ش.
- نوری، داوود، شیعیان لبنان (وضعیت سیاسی‌اجتماعی پس از انقلاب اسلامی ایران)، قم، شیعه‌شناسی، 1389ش.