اسمیدان

اسمیدان؛ منطقه‌ای در شمال افغانستان.
اِسمَیدان (اسپی‌میدان یا سفید میدان) یکی از مناطق بزرگ و دیدنی ولسوالی (شهرستان) کوهستانات ولایت (استان) سرپل است.

نام‌گذاری

اسمیدان در اصل مرکب از دو کلمۀ «اِسپِی» و «میدان» بوده که به‌مرور زمان به اسمیدان تبدیل شده است. برخی گفته‌اند «اِسپِی» در زبان مردم هزاره و «سپین» در زبان مردم پشتون به‌معنای «سفید» است؛ بنابراین، اسمیدان را «میدان سفید» معنا کرده‌اند. برخی نام این منطقه را به‌همین دلیل «سفید‌میدان» تلفظ می‌کنند. گروهی دیگر اعتقاد دارند نام این منطقه در اصل «اسپ میدان» بوده است.

موقعیت جغرافیایی

اسمیدان در جنوب غرب ولایت سرپل و در مسیر ولسوالی بلخاب ولایت سرپل به ولسوالی یکاولنگ ولایت بامیان قرار دارد. فاصلۀ اسمیدان از سرپل (مرکز ولایت سرپل) حدود دویست کیلومتر و از ترخوج (مرکز بلخاب) حدود شصت کیلومتر است. این روستا در غرب روستاهای تَیخُوج و زُوَج بلخاب، در جنوب بند دُلدُل پیغوله بلخاب و در شمال منطقۀ کاشان ولسوالی کوهستانات واقع شده است. اسمیدان در گذشته از جهت اداری وابسته به بلخاب بوده اما در تقسیمات اداری سال 1342ش (دورۀ ظاهرشاه) از جهت اداری، تابع ولسوالی کوهستانات شد. این منطقه از نظر فرهنگی و قومی همچنان تابع بلخاب است.

جمعیت‌شناسی

در اسمیدان حدود 1400 خانوار زندگی می‌کنند که همه شیعۀ امامیه و بیشتر از قوم مِنگَگ هستند. در این قریه تعدادی از هزاره‌های مهاجر بامیانی (ولایت بامیان) و جاغوری (از مناطق ولایت غزنی) هم زندگی می‌کنند که سابقۀ حضور آنها در محل به حدود صد سال می‌رسد. در اسمیدان حدود سی خانوار سید هم حضور دارند.

تاریخچه

با توجه به آثار موجود در اسمیدان، مسیر ترپچ (مرکز اسمیدان) از قدیم محل عبور و مرور کاروان‌های مختلف بوده و در مسیر راه ابریشم قرار داشته است. اسمیدان در دالان شمال به جنوب قرار دارد. افراد نامداری چون چنگیزخان و بابرشاه از آن محل عبور کرده‌اند. چنگیز از این مسیر به بامیان حمله کرده و بابرشاه از همین مسیر به‌سمت بادغیس و هرات رفته است. این منطقه در تحولات بعدی هم تأثیر داشته و نیروهای عبدالرحمن از همین مسیر به‌سوی بلخاب پیش‌روی کرده‌اند.

روستاها

اسمیدان جدا از ترپچ، شامل چهار روستای بزرگ است. این روستاها خود دارای بخش‌های کوچک‌تری هستند. روستاهای اسمیدان عبارتند از:

• تَرپَچ: ترپچ مرکز اداری، سیاسی و بازار مشترک مناطق اسمیدان و کاشان است که در کنار رود بلخاب و در مسیر جادۀ بلخاب به یکاولنگ ولایت بامیان قرار دارد. ترپچ نقطۀ اتصال ولایت سرپل با ولایات بامیان و غور بوده و نقطۀ اتصال شمال به جنوب کشور به شمار می‌رود.
• اِسپِیچ: اسپیچ از روستاهای بزرگ اسمیدان است که حدود چهارصد خانوار جمعیت دارد. همۀ ساکنان این قریه از قوم مِنگَگ هستند. فقط سه خانوار سادات هم در این قریه زندگی می کنند. این قریه در غرب کوه‌های آغیل‌سنگ، سیانیلا، روستای آبجُور و تیخوج بلخاب، در شرق روستای شَنِیَه اسمیدان، در شمال کوه‌های جُووک و جنوب ایلاق ملایان، بند دلدل واقع شده است.
• شَنِیَه: شنیه، روستای بزرگی در جنوب اسمیدان است. شنیه بین دو روستای اسپیج و پُشته، در شمال ییلاق خربیدک و در جنوب ایلاق تخته‌جی (در مرکز اسمیدان) واقع شده است. این روستا حدود 350 خانوار جمعیت دارد که از قوم مِنگَگ هستند. در این روستا حدود پنج خانوار سید هم زندگی می‌کنند.
• پُشتَه: پشته، روستای بزرگی در شمال اسمیدان و در مرز چِراس (کوهستانات) است. پشته حدود پانصد خانوار جمعیت دارد که بیشتر آنها از مردم منگگ هستند. حدود صد خانوار هزارۀ بامیانی و حدود ده خانوار سید هم در این قریه زندگی می‌کنند.
• قَیراق: قیراق در مسیر رفت‌وآمد مردم مناطق اسمیدان به ترپچ، حدود 130 خانوار جمعیت دارد. ساکنان این قریه بیشتر اقوام منگگ، تعدادی هزاره‌های مهاجر، حدود پانزده خانوار سید و حدود ده خانوار جاغوری هستند.
• آدیره: آدیره در تلاقی راه پشته و در غرب اسمیدان قرار دارد.
• نی‌دراز: نی‌دراز در غرب پشته، در شرق چراس و در شمال آدیره قرار دارد. در این محل زمین‌ و علفزار زیادی وجود دارد و برای زراعت و مالداری مناسب است. در تابستان، خانواده‌های زیادی در این محل ساکن می‌شوند.

اقتصاد

زندگی اغلب مردم اسمیدان، از طریق زراعت و مالداری تأمین می‌شود. مردم این منطقه دارای زمین‌های آبی و دیمی بوده و گندم، جو ، جواری (ذرت)، کچالو (سیب زمینی)، کولول، لوبیا، زردک (هویج)، کدو، خربوزه و عدس تولید می‌کنند. مالداری (دامداری) در اسمیدان اهمیت زیادی دارد. اغلب مردم قریه مالدار (گوسفند‌دار) هستند و برای تأمین معیشت خود به امر مالداری اشتغال دارند. اسمیدان آب و خاک مناسبی برای باغداری دارد. در دهۀ هفتاد و هشتاد شمسی، مردم منطقه تلاش کردند، با کاشت انواع درخت میوه از جمله سیب، زردالو، بادام، شفتالو (هلو)، چهار‌مغز (گردو) و سنجد از منافع باغداری بهره ببرند.

منابع آبی

اسمیدان آب فراوانی دارد. اضافۀ آب چشمه‌های اسمیدان بعد از آبیاری زمین‌های منطقه، به رود بلخاب می‌ریزد. کوه‌های اطراف روستا دارای چشمه‌های جوشان و پر آب است. چشمۀ «مغزار» از ایلاق مغزار و از دامنۀ کوه‌های اسپیچ جاری شده و آن روستا را آبیاری می‌کند. چشمه‌های تخته‌جی و چشمه‌های دیگک از دامنۀ کوه‌های شنیه سرچشمه گرفته و زمین‌های آن قریه را آبیاری می‌کنند. چشمه‌های سرمیدان از دامنۀ کوه‌های قریه پشته جاری می‌شوند. آب‌های این مناطق، نرسیده به قیراق در «دهان دره‌گک» با هم یک‌جا شده و به‌شکل رود در می‌آیند. رود اسمیدان با عبور از قیراق و ترپچ با آب کاشان یک‌جا شده و به رود بلخاب ملحق می‌شود.

فرهنگ و معارف

در اسمیدان دو لیسه (دبیرستان)، یک مکتب متوسطه (راهنمایی) و یک مکتب ابتداییه فعال است. لیسۀ آزادی شنیه حدود چهارصد شاگرد و پازنده معلم دارد. لیسۀ پشته حدود 320 متعلم و حدود ده معلم دارد. مکتب متوسطه نسوان بی‌بی خدیجه اسپیچ حدود 250 شاگرد و حدود ده معلم دارد. مکتب ابتداییه قیراق نیز حدود 130 متعلم و هفت معلم دارد. یک مدرسۀ علوم دینی به‌نام شهید بلخی نیز در ترپچ فعالیت می‌کند. این مدرسه حدود سی طلبه و یک کتابخانۀ تازه تأسیس دارد.

امکانات رفاهی

منطقۀ اسمیدان بسیار محروم است. برخی از قریه‌ها چون پشته و شنیه از برق توربین‌دار دولتی استفاده می‌کنند که بر روی آب‌های منطقه نصب شده است. بقیۀ مناطق دارای دستگاه برق آفتابی (سولر) و برق‌های ‌محلی هستند.

راه‌های ارتباطی

همۀ قریه‌های این منطقه از طریق سرک خامه با یکدیگر ارتباط دارند. همچنین یک سرک از طریق ترپچ اسمیدان را به بلخاب و از طریق یکاولنگ به ولایت بامیان وصل می‌کند. یک سرک دیگر نیز اسمیدان را به چراس (کوهستانات) متصل می‌کند.

گردشگری

اسمیدان از مناطق مهم دیدنی و گردشگری ولایت سرپل است. آثار تاریخی، ییلاق‌ها و چشمه‌های بسیاری دارد.

آثار تاریخی

منطقۀ اسمیدان با توجه به قدمت خود، آثار تاریخی قابل توجهی دارد. کوشک ترپچ (مشهور به قلعۀ بهار) از جمله آثار تاریخی منطقه است. در این محل دیوارهای قدیمی قلعه و آثار دیگر دیده می‌شود. این اثر تاریخی یکی از مناطق باستانی مشهور افغانستان است که به‌عنوان اثر ملی به ثبت رسیده است. قلعۀ «آدیره» در قریۀ آدیره دیگر اثر تاریخی است. آثار این قلعه به‌صورت دیوار مشخص است. قلعۀ «نورک» دیگر اثر قدیمی منطقه است. این قلعه در ایلاق تخته‌جی موقعیت دارد و آثار آن به‌صورت یک تپۀ خاکی دیده می‌شود. از دیگر آثار منطقه می‌توان به قلعۀ کوشک و قلعۀ ثوپ در ایلاق نی‌دراز اشاره کرد. از این قلعه‌ها آثار ارزشمندی به دست آمده ولی متأسفانه توسط قاچاقچیان به خارج از منطقه منتقل شده است.

ییلاق‌ها

ییلاق بند‌مغزار واقع در شرق روستای اسپیچ و غرب تیخوج، طبیعت زیبایی دارد و ییلاق مردم قلعه‌میانه اسپیچ است. بند‌جوک واقع در جنوب اسپیچ و شمال قیراق، ییلاق ملایان و ییلاق آغیل‌سنگ به‌عنوان ییلاق مردم اسپیچ است. بند‌تخته‌جی واقع در شمال شنیه و بندهای پیغوله و دیگک ییلاق شنیه است. همچنین بند‌نی‌دراز واقع در غرب پشته و بندهای چراس، ییلاق مردم پشته است. ییلاق بند‌اغلان و شور‌خرک، بند‌خارزار و بند‌چمبر واقع در بین قیراق و کاشان و آدیره ییلاق مردم قیراق است.

غذاهای محلی

غذاهای محلّی اسمیدان، همانند انواع آش، انواع حلوا، اوماج و برگو اغلب با آرد و دوغ یا شیر تهیه می‌شود. در سال‌های اخیر فرهنگ غذایی مردم این مناطق دچار دگرگونی شده و غذاهای رسمی جای غذاهای محلی را گرفته است.

بازی‌های محلی

بازی‌های محلی این منطقه شباهت زیادی به بازی‌های محلی مردم بلخاب دارد. بازی‌هایی نظیر چلیک‌بازی، درّه‌میخ، بزکشی، آفتاب‌الغو و حلوا‌شصت در این منطقه مرسوم بود؛ اما در سال‌های اخیر مردم به بازی‌های جدیدی چون فوتبال و والیبال روی آورده‌اند.

منابع

• احمدی‌نژاد، سید حسن، سیمای بلخاب، قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1395ش.
• بارتولد، و.و.، ترکستان نامه، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، موسسۀ انتشارات آگاه، 1366ش.
• رهیاب، حسین، اسمیدان، دانشنامه هزاره، تهران، چ2، 1399ش.
• رهیاب (بلخی)، سید حسین، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، کابل، صبح امید، 1398ش.
• ظهیرالدین محمد بابر شاه، بابرنامه، شفیقه یارقین، کابل، انیستوت دیپلماسی وزارت خارجه، 1388ش.