اقتصاد مهاجرین افغانستانی در ایران

اقتصاد مهاجرین افغانستانی در ایران اقتصاد مهاجرین افغانستانی در ایران؛ درآمد و مدیریت منابع مالی مهاجرین افغانستانی در ایران. اقتصاد مهاجرین افغانستانی در ایران، به دو بخش درآمد و مخارج دسته‌بندی می‌شود. مهاجرین افغانستانی در ایران هم در بخش درآمدی و هم در بخش هزینه‌ای با چالش‌ها، مشکلات و محدودیت‌های گوناگون روبرو هستند.

مفهوم‌شناسی

اقتصاد مهاجرین افغانستانی، به معنای شیوه‌های درآمد مهاجرین از منابع در دسترس مانند زمان، پول و فضای زندگی و چگونگی مصرف آن برای نیازهای مادی و غیرمادی، تابع سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران است. این سیاست‌ها شامل سیاست درهای باز، سیاست بازگشت و سیاست ساماندهی است. بعضی منابع از پنج سیاست نام برده‌اند: سیاست درهای باز، سیاست انقباضی، سیاست بازگشت، سیاست ساماندهی و سیاست ادغام ساختاری. پس از سیاست ساماندهی، عملکرد دولت‌ها به‌خصوص دولت سیزدهم در مورد اقتصاد مهاجرین، به‌ویژه در بخش اشتغال و بهداشت و درمان بهبود یافته است.

منابع درآمد

الف) مشاغل مجاز

1) گروه کوره‌پزی شامل گچ‌پزی و آجرپزی؛ 2) گروه ساختمانی‌ شامل امور ساختمانی، سنگبری،‌ راه‌سازی و معدن؛ 3) گروه کشاورزی، شامل امورکشاورزی، دامپروری و مرغداری، گروه چرم‌سازی؛ و سالامبورسازی؛ 4) سایر مشاغل مانند امحاء زباله،‌ تولید کنستانتره،‌ تخیله و نظافت مخازن. این مشاغل از پست‌ترین مشاغل اجتماعی شمرده می‌شود. مدیرکل ادارة اتباع خارجی وزارت کار، این مشاغل را مخصوص کسانی دانسته است که با کارت اقامت مخصوص مهاجرین زندگی می‌کنند و شامل افراد دارای گذرنامه و پناهندگان نمی‌شود. در سال‌های اخیر،‌ فارغ‌التحصیلان مهاجرین افغانستانی در رشته‌های پزشکی و اندکی مهندسی نیز اجازة کار یافته‌اند.

ب) مشاغل غیر مجاز

به کار‌گیری اتباع افغانستانی به جز در گروه مشاغل بالا،‌ ممنوع بوده و موجب پی‌گرد قانونی و جریمة پنج برابر حداقل دستمزد می‌شود. با این وجود،‌ برخی از مهاجرین در مشاغل دیگر همچون کیف‌دوزی و خیاطی نیز ورود کرده‌اند.

ج) نرخ اشتغال مهاجرین

در آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395ش، تعداد مهاجرین افغانستانی 1،583،979 نفر ثبت شده است. از مجموع مهاجرین، تعداد 538646 نفر شاغل بوده که سهم 4/2 درصد از شاغلین کل کشور را به خود اختصاص داده‌اند. براساس آخرین آمار در دسترس در سال 1399ش، 539130 نفر از شاغلین را اتباع افغانستانی تشکیل می‌دهند که سهم 3/2 درصد نیروی کار ایران را در بر می‌گیرد.

2. سرمایه‌گذاری

در سال‌های اخیر با فراهم شدن فرصت سرمایه‌گذاری در ایران، اتباع افغانستانی، از جمله مهاجرین به‌صورت گسترده وارد این حوزه شده‌اند؛ به‌طوری که اتباع افغانستان بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار خارجی در سال 1401ش در ایران دانسته شده است. همین طور نمایندة ویژة رئیس جمهور در امور افغانستان، نیمی از سرمایه‌گذارن خارجی را مربوط به اتباع افغانستانی اعلام کرده است. در نتیجة همین سرمایه‌گذاری‌ها، براساس قوانین جمهوری اسلامی ایران، 20 نفر از سرمایه‌گذاران اتباع افغانستان تابعیت ایران را کسب کرده‌اند. برخی از زمینه‌هایی که مهاجرین سرمایه‌گذاری کرده‌اند عبارتند از: بندرکاسپین، بورس، فرش ماشینی، پارچه‌بافی.

3. کارآفرینی

برخی از اتباع افغانستان با ورود مستقیم به بازار اقتصاد ایران و ثبت شرکت‌، زمینه‌های کارآفرینی را فراهم کرده‌اند. از این دسته شرکت‌ها می‌توان به شرکت دانش بنیان در زمینة «تولید و نصب سیستم ایمنی خودرو»، و شرکت «هامون طب پیشرو» تولیدکنندة «کیت تعیین جنسیت از روی خون مادر، کیت مولکولی تشخیص ناباروری مردان و تشخیص شکنندگی DNA تشخیص اسپرم». علاوه براین، رئیس انجمن فعالان اقتصادی افغانستان در خراسان رضوی از ثبت 1600 شرکت در زمینه‌های هتلداری و گردشگری، پتروشیمی و سوخت، صنعت و معدن، خدمات، بازرگانی و کشاورزی خبر می‌دهد که سرمایة تقریبی آنها بالغ بر یک میلیارد دلار تخمین زده شده است.

هزینه‌ها

1. مسکن

به جز مهاجرینی که در کوره‌پزی‌ها و دامداری‌ها کار می‌کنند،‌ سایر مهاجرین افغانستانی، اجاره‌نشین هستند. البته تعداد اندکی از مهاجرین اقدام به خرید خانه با قولنامه یا به نام یک ایرانی خوش‌نام کرده‌اند. اجاره‌نشینی باتوجه به شرایط بازار مسکن ایران از یک‌‌سو و شرایط جامعه مهاجر از سوی دیگر، مشکلات متعددی را پدید آورده و موجب شده بخشی زیادی از مخارج خانوادة مهاجر به مسکن اختصاص یابد. برخی از این مشکلات عبارتند از:

• کاهش ارزش‌ پول ایران و به تبع آن کاهش سرمایة خانوادة مهاجر؛ مهاجرین افغانستانی به‌دلیل عدم امکان سرمایه‌گذاری و سپرده‌گذاری،‌ تمایل به رهن و پول پیش دارند، تا از این طریق سرمایة خود را حفظ کنند. کاهش پول ایران موجب کاهش شدید ارزش سرمایة مهاجرین شده است.
• عدم حمایت دولت؛ علی‌رغم اثرپذیری مهاجرین از نرخ ارز و افزایش اجاره‌‌بها، دولت‌ ایران به مهاجرین وام اجارة مسکن نمی‌دهد.
• پرجمعیت‌بودن خانوادة مهاجر افغانستانی و بی‌رغبتی صاحبخانه‌ها.
• افزایش اجاره‌بها در حاشیة ‌شهرها؛ افزایش جمعیت مهاجرین افغانستانی موجب افزایش تقاضای مسکن و در نتیجه افزایش اجاره‌بها در حاشیة‌ شهرها شده است.

2. بهداشت و درمان

بخشی قابل توجهی از مخارج خانوادة مهاجر افغانستانی را هزینه‌های بهداشت و درمان تشکیل می‌دهد. مهم‌ترین عوامل این هزینه‌ها عبارتند از: الف) نداشتن بیمة درمانی؛ به‌جز اقشار آسیب‌پذیر مهاجرین (حدود 157 هزار نفر)، سایر افراد باید هزینة بیمه را پرداخت کنند. از این‌رو، اکثریت مهاجرین افغانستانی علی‌رغم اقامت قانونی و اشتغال، فاقد بیمه ‌درمانی هستند. ب) ضعف آگاهی از روند امور پزشکی و بهداشتی؛ با توجه به این‌که اکثریت نسل اول مهاجرین افغانستانی از روستاها سفر کرده‌اند، آگاهی‌اندکی از روند امور پزشکی دارند. ج) پرجمعیت بودن؛ خانواده‌های مهاجر اغلب پرجمعیت‌اند.

3. تمدید مدارک

تمدید مدارک هویتی بخشی از هزینة خانواده مهاجر را تشکیل می‌دهد. این مدارک به سه دستة کارت آمایش، گذرنامه‌های خانواری و کارت کار تقسیم می‌شود:

الف)کارت آمایش

کارت آمایش نخستین و مهم‌ترین مدرک مهاجرین افغانستانی است که هر ساله تمدید و تا کنون 17 بار صادر شده است. بر مبنای آخرین نوبت تمدید (1401ش)، جمع هزینه‌های آن برای یک نفر با شمول خدمات شهری، مبلغ خزانه، هزینة رصد و هزینة چاپ کارت، مبلغ 422 هزار و پانصد تومان است.

ب) گذرنامه‌های خانواری

گذرنامه‌های خانواری دومین نوع مدرک مهاجرین افغانستانی است که برای ساماندهی مهاجرین افغانستانی صادر شده است. تمدید این نوع مدرک به دو بخش تقسیم می‌شود:

• تمدید اعتبار گذرنامه (که توسط سفارت یا کنسولسگری افغانستان انجام می‌شود)؛
• تمدید روادید (که توسط پلیس نیروی انتظامی و دفتر کفالت صورت می‌گیرد)؛

برمبنای آخرین نوبت تمدید (1397ش تا 1400ش) هزینه‌های آن عبارتند از: 1) تمدید یکسالة پاسپورت در سال 1402ش: 30 دلار؛ 2) تمدید سه سال و سه ماه روادید برای هر جلد گذرنامه: 1،180،000 تومان؛ 3) هزینة خدمات تمدید روادید: 45 هزار تومان؛ 4) هزینة خدمات شهری: 100 هزار تومان.

ج) کارت کارگری

کارت کارگری یا شناسة اشتغال، عبارت است از مجوز و پروانة کار برای اتباع خارجی. استخدام افراد فاقد این کارت جریمه در پی‌ خواهد داشت. هزینة صدور این کارت که از سوی وزارت تعاون،‌ کار و رفاه اجتماعی تعیین می‌شود، در سال 1402ش مبلغ 800 هزار تومان و تمدید آن 700 هزار تومان است.

4. هزینة‌ تحصیل فرزندان

باتوجه به پرجمعیت بودن خانواده‌های مهاجر، علی‌رغم رایگان‌ شدن تحصیل مدارس پس از فرمان رهبر جمهوری اسلامی ایران در سال 1393ش،‌ بخش قابل توجهی از مخارج خانواده صرف هزینة تحصیل دانش‌آموزان و دانشجویان می‌شود. سنگینی این هزینه‌ در مقاطع متوسطة دوم و دانشگاه و از دست‌رفتن درآمد فرزندان بالای 15 سال که به‌نوعی کمک خرج خانواده محسوب می‌شوند،‌ موجب شده که برخی از دانش‌آموزان و دانشجویان تحصیل را رها کنند.

5. مصارف روزمره

بخشی از مخارج خانواده مهاجرین افغانستانی صرف مخارج زندگی روزمره مانند خوراک، پوشاک، سفر، دید و بازدید و مراسم‌های مذهبی و فرهنگی، عروسی و فاتحه،‌ می‌شود. باتوجه به فقدان تحقیق میدانی، این بخش از هزینه‌های خانوادة مهاجر علی‌رغم پیوند عمیق آن با سبک زندگی، قابل بررسی نیست.

چالش‌های اقتصاد مهاجرین

1. محدودیت‌های اشتغال؛ محدودیت مشاغل موجب ‌شده مهاجرین افغانستانی نتوانند به صورت قانونی آزادانه مشغول به کار شوند. این چالش در نسل دوم و سوم مهاجر به دلیل جامعه‌پذیری در فرهنگ ایرانی، بیشتر بروز یافته است.
2. آسیب‌پذیری و عدم امنیت شغلی؛ باتوجه به اینکه مهاجرین عموما در مشاغل غیراستخدامی و موقت مشغول به‌کار‌ هستند،‌ در معرض آسیب‌پذیری و عدم امنیت شغلی بالایی قرار دارند.
3. محدودیت اشتغال زنان؛ براساس مادة 121 قانون کار، زنان مهاجر حق اشتغال به کار را ندارند. این محدودیت برای نیمی از جمعیت مهاجر،‌ خصوصا برای زنانی که سرپرست‌ خانواده‌اند، چالش‌های جدی را ایجاد کرده است.

منابع

• ارژنگ، مجیب، «نداشتن امنیت شغلی؛ حق انتخاب را از مهاجران می‌گیرد»، وب‌سایت روزنامة صبح‌کابل، تاریخ درج مطلب: 6 آگوست 2019م.
• «افزایش ۵۰ درصدی قیمت تمدید و صدور پاسپورت افغانستان در ایران/ انصار: مسئول تعیین نرخ، وزارت امور خارجه است»،‌ خبرگزاری صدای افغان (آوا)، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین/حمل 1402ش.
• «افغانستان بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار خارجی در ایران»، بهارنیوز، 17 مهر 1401ش.
• «افغانستانی‌ها در ایران کمتر از ایرانیان اجاره می‌پردازند/ اتباع اجاره‌خانه را ناعادلانه کرده‌اند»، پایگاه خبری و اطلاع‌رسانی رکنا، تاریخ درج مطلب: 13 آذر 1401ش.
• «افغانستانی‌ها صد میلیون دلار در ایران سرمایه‌گذاری کردند»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 8 خرداد 1400ش.
• «اینکه متخصصان افغانستانی برای اشتغال خود را کارگر ساده معرفی می‌کنند صحت ندارد»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان،‌ تاریخ درج مطلب: 24 آذر 1395ش.
• پروسنان، امیر، « اکثریت شاغلین افغانستانی در ایران بیمه نیستند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 17 مهر 1398ش.
• «پوشش بیمة سلامت برای یک میلیون و ۲۰۰ هزار تبعة خارجی/ حق بیمة اتباع چقدر است؟»، خبرگزاری فارس،‌ تاریخ درج مطلب: 4 خرداد 1402ش.
• «تعرفة کارت آمایش ۱۷ و هویت ۱۶ اتباع خارجی اعلام شد»،‌ وب‌سایت شهرآرانیوز، تاریخ درج مطلب: 28 تیر 1401ش.
• «تعرفة صدور پروانة کار اتباع خارجی در سال ۱۴۰۲ش اعلام شد»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 17 فروردین 1402ش.
• «ثبت‌نام کارت کارگری اتباع»،‌ وب‌سایت سامانه‌ها، تاریخ بازدید: 12 مرداد 1402ش.
• «جایزة بیوتکنولوژی برای نخبة افغانستانی در ایران»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 5 دی 1396ش.
• «جریمة روزانة به‌کارگیری نیروی کار خارجی غیرمجاز، 885 هزار تومان تعیین شد»، خبرگزاری فارس،‌ تاریخ درج مطلب: 6 فروردین 1402ش.
• «جزئیات کامل طرح تمدید اعتبار و روادید گذرنامه‌های خانواری در ایران»،‌ وب‌سایت افغان‌ایرکا،‌ تاریخ درج مطلب: 12 بهمن/دلو 1399ش.
• «چرا آمار خرید و فروش املاک اتباع خارجی در ایران وجود ندارد؟/ مسئول نشر آمار معاملات خارجی‌ها کجاست؟»، اقتصادآنلاین، تاریخ درج مطلب: 10 خرداد 1399ش.
• حسین‌پور، میترا، «مهاجران و بازار کار»، بی‌تا، وب‌سایت رصدخانة مهاجرت ایران، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1402ش.
• خودکار، محمدحسین، «سرعت فرزندآوری افغانستانی‌ها در ایران؛ حداقل دو برابر ایرانیان/ نزدیک یک میلیون افغانستانی نیازمند امکانات تحصیلی»، پایگاه خبری و اطلاع‌رسانی رکنا، تاریخ درج مطلب: 18 خرداد 1400ش.
• «دوره‌هاي توانمندسازي و حرفه‌آموزي اتباع افغاني در گلستان برگزار مي‌شود»، خبرگزاری ایرنا،‌ تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1393ش.
• رضایی، رضا، «راهنمای دریافت وام ودیعه مسکن ویژه مستأجران»، وب‌سایت رده (بررسی و مقایسه خدمات بانکی و مالی)، تاریخ درج مطلب: 17 اردیبهشت 1402ش.
• «سرمایه‌گذاری حدود ۳۰۰ میلیارد تومانی افغانستانی‌ها در بورس ایران»، پایگاه خبری تحلیلی شرق، تاریخ درج مطلب: 5 شهریور 1401ش.
• «سرمایه‌گذاری ۵۰ میلیون دلاری افغانستان در بندر کاسپین»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 17 تیر 1402ش.
• «سرمایه‌گذاری گستردة اتباع افغانستان در خراسان رضوی»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1401ش.
• سعیدی، سعیده، زندگی در پاورقی؛ تجربة زیستة اتباع افغانستانی در نهاد آموزش و پرورش ایران، تهران، موسسة مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1401ش
• «سوالات متداول پیرامون بیمه سلامت برای پناهندگان»، وب‌سایت آژانس پناهدگان سازمان ملل متحد،‌ تاریخ بازدید: 15 مرداد 1402ش.
• علی‌رضا، «سرگردانی مستأجران چند فرزند در رهن خانه»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 17 اسفند 1399ش.
• «متخصصین افغانستانی در رشته‌های مهندسی و پزشکی در ایران مشغول کار اند/ جامعة فرهنگی و متخصصین افغانستانی ما را ناروا به چوب زدند»، خبرگزاری صدای افغان (آوا)، تاریخ درج مطلب: 20 حمل 1397ش.
• «من زنم و حق کار دارم؛‌ روایتی نامعلوم از مجوز کار زنان مهاجر در ایران»، وب‌سایت روزنامة شرق، تاریخ درج مطلب: 2 خرداد 1402ش.
• «مهاجرین افغانستانی آسیب‌پذیر، رایگان بیمه می‌شوند»،‌ خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 22 آبان 1401ش.
• میرزایی، حسین، «بررسی انطباق تحصیلی مهاجران‌ افغانستانی در ایران»، پژوهشنامة مددکاری اجتماعی، شمارة 11، 1397ش.
• میرزایی، حسین، «انسان‌شناسی پزشکی: پیشگیری و درمان در بین مهاجران افغانستانی»،‌ دو فصلنامة دانش‌هاي بومي ايران، سال پنجم، شمارة 10، 1397ش.
• میرفلاح نصیری و دیگران، «سنجش اثر حضور اتباع خارجی در بازار کار کشور»، مجلة بررسی‌های آمار رسمی ایران، سال 29، شمارة 2، 1397ش.
• «نخبة مهاجر افغانستانی که 7 اختراع و 50 کارمند ایرانی دارد»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 18 دی 1396ش.
• نصراصفهانی و حسینی، «بررسي تأثير سياست‌هاي تحصیل اتباع افغانستاني در ايران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، فصلنامة راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال پنجم، شمارة 20، 1395ش.
• نصراصفهانی، در خانة برادر: پناهندگان افغانستانی در ایران، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1397ش.
• «نیمی از سرمایه‌گذاری خارجی کشور مربوط به اتباع افغانستانی است»، خبرگزاری مهر،‌ تاریخ درج مطلب: 24 آذر 1401ش.
• «هجوم افغان‌ها به بازار اجاره‌بهای مسکن، افغانستانی‌ها: خانه از ایرانی‌ها پول پیش از ما»، وب‌سایت تحلیل بازار، تاریخ درج مطلب: 15 فروردین 1401ش.
• «۱۷ گام مدیریت منابع»، وب‌سایت روزنامة دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 17، مهر 1395ش.
• «20 سرمایه‌گذار افغانستانی تابعیت جمهوری اسلامی ایران را اخذ کردند»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 20 اردیبهشت 1401ش.