ایذه

ایذه؛ شهرستانی در شمال‌شرقی استان خوزستان.

شهرستان ایذه، مرتفع‌ترین شهرستان استان خوزستان است. مرکز این شهرستان، شهر ایذه نام دارد. این شهرستان قطب اکوتوریسم استان است و بیش‌ترین میزان گردشگرپذیری در میان شهرهای خوزستان را دارد. ایذه زادگاه پلنگ ایرانی است و پس از خرم‌آباد و یاسوج سومین شهر پرجمعیت لرنشین است که به‌نام پایتخت بختیاری ایران معروف است.

نام‌گذاری

ایذه در طول تاریخ با نام‌های متفاوتی از جمله ایزج، ایذه، اوجا، آیاپیر، آنزان، انشان، ایگه، اریگ، ایج، مالمیر یا مال امیر شناخته می‌شد. واژهٔ «مال» در اصطلاح لرهای بختیاری به‌معنی محل و مال امیر به‌معنی مقر حکومت است. نام این خطه در سال ۱۳۱۴ش به ایذه تغییر یافت. ایدیده یا ایدیذه به‌معنی شهر کنار آب است و این شهر از شهرهای مهم تمدن عیلامی بوده است. قرارگرفتن ایذه در کنار تالاب شط می‌تواند دلیلی بر تغییر شکل ایدیده به ایذه بوده باشد.

تاریخچه

ایذه به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص، یکی از مراکز مهم در دوران عیلامی‌ها بود. این شهر در دوران حکومت ساسانیان یکی از شهرهای آباد و پرجمعیت ایران بود. در سال ۱۷ قمری، نعمان بن مقرن مزنی (سردار عرب) به خوزستان آمد و با شیرویه (حکمران ایذه) صلح کرد و شهر تسلیم شد. در زمان خلفای عباسی، ایذه کرسی ولایت بوده و «ایذج الاهواز» نام داشت. این شهر در سدهٔ شش قمری مرکز حکومت اتابکان لرستان یا امرای فضلویه بود و مال امیر نامیده می‌شد.

جمعیت‌شناسی

آمار جمعیتی؛ جمعیت شهرستان ایذه بر اساس سرشماری عمومی سال ۱۳۹۵ش، ۱۹۸۰۰۰ نفر و جمعیت شهر ایذه نیز ۱۱۹۳۹۹ نفر بوده است.

اقوام و زبان‌ها؛ مردم ایذه بختیاری هستند و به زبان لری و گویش بختیاری تکلم می‌کنند.

دین و مذهب؛ مردم این منطقه مسلمان و شیعه مذهب هستند.

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی؛ مساحت شهرستان ایذه ۴۰۳۵ کیلومتر مربع است. این شهرستان از شمال به شهرستان لردگان، از غرب و شمال‌غربی به مسجدسلیمان، از جنوب و جنوب‌شرقی به کهگیلویه‌وبویراحمد و شهرستان باغ ملک و از شرق و شمال‌شرقی به استان چهارمحال‌و‌بختیاری دسترسی دارد.

آب‌وهوا؛ ایذه در منطقهٔ آب‌وهوایی ایرانی‌تورانی واقع شده و کوهستانی است. این خطه تابستان‌های معتدل و زمستان‌های سردی دارد.

رشته‌کوه‌ها؛ کوه جیوه و کوه زرد در شمال، کوه آبندان در شرق، کوه پیرقدی در غرب و کوه شاویش در جنوب ایذه سر بر افراشته‌اند.

دشت‌ها؛ دشت سوسن تنها دشت آبرفتی ایذه است.

منابع آبی (رودها)؛ رودخانه‌های آب زرک، آب سرحوض، آب سوسن و آب شلا از رودخانه‌های جاری در ایذه به شمار می‌روند.

حیات‌وحش؛ کبک، تیهو، دارکوب، پری‌شاهرخ، زاغی، بلبل، سهرهٔ طلائی، شغال، روباه، پلنگ، آهو و خرس قهوه‌ای از جانورانی هستند که در این خطه زیست می‌کنند.

پوشش گیاهی؛ حدود ۲۳۰ گونهٔ گیاهی در مناطق مختلف ایذه شناسایی شده‌اند؛ این امر سبب شده تا به ایذه لقب باغ گیاه‌شناسی طبیعی داده شود. درخت بلوط ایرانی، عمده‌ترین پوشش گیاهی این خطه است. از دیگر گونه‌های گیاهی ایذه می‌توان به بنه، انجیر، کیکم، مورَد، زبان‌گنجشک، ارغوان، بادام کلخونک، انار وحشی، زالزالک، گون، گرامینه، نی، گیاهان مرتعی از خانواده لگومینه و گرامینه، بقولات خارشتر و شتی یا پاوکده اشاره کرد.

اقتصاد

شغل اصلی مردم ایذه کشاورزی و دامداری است. از مهم‌ترین محصولات کشاورزی این منطقه می‌توان به گندم، جو، برنج و تره‌بار اشاره کرد. همچنین در ایذه معادن سنگ و مواد معدنی متعددی وجود دارد.

فرهنگ و هنر

آداب‌ورسوم؛ یکی از رسوم مردم ایذه «دونگو» نام دارد. در این آیین، مادر هنگام رویش اولین دندان فرزند خود مقداری نخود و گندم بو داده و به همسایگان می‌دهد. آنها نیز برای تشکر در ظرف خالی مقداری شیرینی یا پول قرار می‌دهند.

مهریه در این شهر به‌صورت سکه یا زمین است. به مهریه «پشت‌قباله» نیز می‌گویند. مرسوم است روز قبل از عروسی، چمدانی پر از دستمال، جوراب، حوله، پیراهن، زیر پیراهن و دستمال ابریشمی زنانه به خانوادهٔ داماد هدیه داده شود. چند روز پس از مراسم عروسی، عروس و داماد به خانهٔ پدرزن رفته و پدر عروس هدایایی مانند لباس و طلا به دختر و داماد خود می‌دهد. به این آیین «پانگون» می‌گویند.

مشاهیر؛ سید جلال‌الدین سجادی (دانشمند)، دکتر برات قبادیان (استاد دانشگاه تربیت مدرس)، خدامراد احمدی‌ (سرپرست سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران) و علی صالحی (شاعر و نویسنده) از مشاهیر این خطه به شمار می‌روند.

موزه‌ها؛ موزهٔ باستان‌شناسی ایذه، بزرگ‌ترین موزهٔ جنوب‌غربی کشور است.

غذای محلی؛ نان کَلگ، نان رگو، نان فطیر، نان ورچاله یا برچاله‌ای، نان لفه، نان توچری، نان گرده، کباب بختیاری، او گوشت (آبگوشت) او توتو یا توتم، کباب په‌به‌جیر، جگر په‌پیچ و آوریز از غذاهای محلی این خطه به شمار می‌روند.

سوغات و صنایع‌دستی؛ بافت قالی و قالیچه‌های بختیاری در ایذه رونق دارد. در این قالی‌ها از اشکال هندسی انتزاعی با رنگ، پشم و الیاف طبیعی استفاده می‌شود. از دیگر صنایع‌دستی این خطه می‌توان به گلیم‌بافی، نمدمالی، گیوه‌دوزی، چوقابافی و شیر سنگی تراشی اشاره کرد. شیر، ماست، کره، پنیر تازه، پنیر پوست، روغن، دوغ، کشک، توف، تل و بدوف نیز از سوغاتی‌های لذیذ ایذه محسوب می‌شوند.

آموزش و پژوهش

دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه پیام‌نور، مدرسهٔ علمیهٔ علی بن ابی‌طالب و مدرسهٔ علمیهٔ حضرت زینب در ایذه، فعال هستند.

تقسیمات کشوری

شهرستان ایذه شامل دو بخش مرکزی و سوسن، یک شهر ایذه و هفت دهستان می‌شود.

گردشگری

اشکفت سلمان؛ اشکفت سلمان معروف به نیایشگاه تاریشا است. در اشکفت سلمان یک ساختمان تاریخی متعلق به اتابکان، چشمهٔ معدنی و چهار سنگ‌نگارهٔ سه هزار ساله مربوط به دوران عیلامی وجود دارد.

تالاب میانگران؛ این تالاب در پنج کیلومتری شهر ایذه واقع شده و یکی از معروف‌ترین تالاب‌های ایران است.

نقش‌برجستهٔ خنگ کمالوند؛ این نقش‌برجسته روی دیوارهٔ شرقی تنگه‌ای باریک که به بلندی‌های کوه رشید متصل می‌شود، قرار گرفته است. در این نقش، تصویر مردی سوار بر اسب و کاهنی روبه‌روی او دیده می‌شود. این نقش در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

محوطهٔ باستانی شمی؛ محوطه‌ باستانی شمی در نُه کیلومتری روستای شمی قرار دارد و قدمت برخی آثار کشف شده در آن به دورهٔ الیمائیه (سال‌های ۱۳۸ تا ۱۷۱ پیش از میلاد) می‌رسد.

از دیگر جاذبه‌های گردشگری ایذه می‌توان به امامزاده سلطان ابراهیم (از نوادگان امام موسی بن جعفر)، منطقهٔ باجول، قلعهٔ تل، پل شالو، جنگل ایذه، آبشار شیوند، آبشار توف‌اسپید، بنای گردن‌طلق، نقش‌برجستهٔ شیوند، نقش‌برجستهٔ خنک‌اژدر، نقش‌برجستهٔ خنگ‌یارعلی و خنگ کمال‌وند و شاهسوار، بنای کوشک نورآباد، بنای طاق طویله، قلعهٔ هلایجان، تپه‌های سبزعلی و زبرجد قلعه راسفند، کژدم، مدرسه بردگوری‌های پردگپی، بردگوری نورآباد، تاکوتر ده‌زیر، کاروانسرای مال سعیدی، تپهٔ پیان، محوطه تاریخی ده شیخ، قبرستان شیرهای سنگی شاهسوار، دهکده زراس و قلعهٔ کژدمک اشاره کرد.

مشکلات زیست‌محیطی

مشکلات فراوان تالاب میانگران مانند تلفات گستردهٔ ماهی‌ها و مشکلات دفن زباله‌های شهری، بیمارستانی و فاضلاب خانگی شهر از عمده‌ترین مشکلات زیست‌محیطی این منطقه هستند.

زیرساخت

سرانهٔ فضای سبز شهری ایذه در سطح بسیار پایینی قرار دارد و شاخص‌های چهارگانهٔ دسترسی فیزیکی، اجتماعی – فرهنگی، بهداشتی و ایمنی همه در شرایط پایین‌تر از حد نرمال قرار دارند.

امکانات رفاهی

برای اقامت در این شهرستان امکانات زیادی وجود ندارد. هتل آنزان، هتل رستوران بهاران مالمیر و اقامتگاه بوم‌گردی الیما از معدود اقامتگاه‌های این منطقه هستند.

منابع

• «آشنایی با ایذه»، وب‌سایت توریستگاه، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۱ش.
• «آشنایی با برخی از آداب‌ورسوم مردم شهر ایذه»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۰ بهمن ۱۳۹۱ش.
• ابراهیم‌زاده، عیسی و حاتمی، داود، «تحلیلی بر عملکرد مدیریت فضای سبز شهری و بازده اجتماعی – توسعه‌ای آن در شهر ایذه»، فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، س۳، شماره ۱۳، ۱۳۹۳ش.
• «اخبار»، وب‌سایت دانشگاه پیام‌نور واحد ایذه، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۱ش.
• «از موزه ایذه تا پایان هفته رایگان دیدن کنید»، خبرگزاری ایسنا آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۳۰ دی ۱۳۹۸ش.
• «بزرگان ایذه»، وب‌سایت شهرانشان، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۱ش.
• «تاریخچه شهرستان ایذه»، وب قانون برای همه، تاریخ درج مطلب: ۱۲ شهریور ۱۳۹۰ش.
• «جاهای دیدنی ایذه/سفر به زادگاه پلنگ ایرانی»، وب‌سایت ره‌بال آسمان، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اسفند ۱۴۰۰ش.
• «جدول تقسیمات کشوری استان به تفکیک عناصر تقسیماتی»،‌ معاونت توسعه روستایی و مناطق محروم کشور، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۱ش.
• «دفع غیراصولی زباله‌های شهرداری ایذه و مشکلات فراوان زیست‌محیطی»، وب‌سایت پسماندایران، تاریخ درج مطلب: ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۵ش.
• «راهنمای سفر به ایذه»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۱ش.
• «شهر ایذه»، وب‌سایت ایگردش، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۱ش.
• قاسم شیرازی، محمدرضا، «جاهای دیدنی ایذه؛ سرزمینی که تاریخ و طبیعت را به هم پیوند زده»، وب‌سایت مجله پینورست، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۱ش.
• «ماهی‌هایی که در تالاب میانگران ایذه جان می‌دهند»، خبرگزاری ایرنا آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اسفند ۱۳۹۵ش.
• «مدرسه علمیه حضرت زینب»، وب‌سایت نشان، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۱ش.
• «مدیر جدید مدرسه علمیه علی بن ابیطالب ایذه معرفی شد»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲ مهر ۱۳۹۹ش.
• «معرفی شهر ایذه»، وب‌سایت چهارگوشه ایران زیبا، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۱ش.
• «میز خدمت»، وب‌سایت دانشگاه آزاد واحد ایذه، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۱ش.
• «نتایج سرشماری جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری سال ۱۳۹۵»، درگاه ملی آمار، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۱ش.