بخت‌گشایی

بخت‌گشایی؛ مجموعه اعمال و آداب جادویی جهت باز کردن بخت بستۀ دختران ازدواج‌نکرده.

مفهوم‌شناسی

بخت‌گشایی در لغت به‌معنای گشودن بخت بستۀ دختران ازدواج نکرده است‎ که با طلسم و جادو انجام می‌شود. در اصطلاح نیز مجموعۀ اعمال و رفتارهایی است که همراه با برخی آداب خاص مذهبی و جادویی برای برخی امور صورت می‌گرفت؛ مانند: گشایش بخت بستۀ دختران ازدواج‌نکرده، زنان گرفتار در زندگی زناشویی و مردان ناموفق در کسب‌وکار. برخی از این اعمال هنوز هم رواج دارد.

پیشینه

منابع علمی و تاریخی نشان می‌دهد که فرهنگ بخت در جامعۀ ایرانی از دورۀ ساسانی با انحرافاتی در دین زرتشتی پدیدار شد. بر اساس این فرهنگ، اعتقاد به نقش مؤثر بخت يا اقبال مانند یک نيروي مستقل و پنهان در زندگي و سرنوشت آدمي، با رواج جادو در رفع مصائب و مشكلات، پدیدار شد. این تفکر برگرفته از مصائبی همچون جنگ و قحطی در زندگی ایرانیان بود که افراد برای دست‌یابی به زندگی بهتر به این سو گرایش پیدا کردند. از این رو دختری که به سن ۲۰ سالگی رسیده و هنوز ازدواج نکرده بود مادر بدون آنکه دختر متوجه شود نزد رمال می‌رفت و با سرکتاب باز کردن چاره‌ای برای بخت‌گشایی دختر خود می‌طلبید.

زمان بخت‌گشایی

بخت‌گشایی معمولاً در ایامی مشخص، مقارن با مناسبت‌های ملی مذهبی و همراه با آدابی معین انجام می‌شد؛ مانند: شب چهارشنبه‌سوری، روز سیزده‌به‌در، نوروز، شب‌های جمعه و شب‌های احیای ماه رمضان، هنگام مراسم عقد و عروسی و ختنه کردن پسران برگزار می‌شد.

مکان‌های بخت‌گشایی

برای این عمل غالباً مکان‌های خاصی را مد نظر داشتند؛ مانند: پای منار مساجد، درون شبستان مساجد، امامزاده‌ها، اماکن مقدس مسیحیان و یهودیان، میادین بزرگ شهر، معابر پر رفت‌وآمد، کنار رودخانه‌ها، سبزه‌زارها، گرمابه‌های یهودیان، دباغ‌خانه‌ها و آرامگاه‌ها.

آداب‌ورسوم بخت‌گشایی

بخت‌گشایی معمولاً با آداب‌ و اعمالی مذهبی؛ مانند: خواندن دعا و برخی آيات قرآني، روزه گرفتن، روضه‌خواني و نذرونياز همراه بود. در برخی شهرها این آداب علاوه بر اعمال مذهبی در ایامی مشخص صورت می‌گرفت به‌طور مثال در شب‌های احیا زنان یزدی، هنگام خواندن دعای جوشن کبیر به طنابی، ۱۰۰ گره می‌زدند و آن را به گردن دختر دمِ ‌بخت می‌آویختند تا بختش باز شود؛ یا تهرانی‌ها برای گشایش بخت و کار، نخستین آیات سوره‌های فتح، نصر، کوثر و آیۀ ۱۹ سورۀ شورى را بر روی کاسه‌ای می‌نوشتند و با آب آن کاسه غسل می‌کردند و یا آب کاسه را در خانه و دکان می‌پاشیدند. همچنین معتقد بودند تکرار برخی اعداد مانند 3 و 7 نقش مهمی در باز‌شدن بختِ بسته دارد؛ به‌عنوان مثال شیرازی‌ها معتقد بودند بالارفتن سه بارۀ دختران از منبر در جمعه آخر ماه رمضان موجب بخت‌گشایی آنها می‌شود یا 7 مرتبه گره‌زدن دو ساقۀ سبزه در روز سیزده به در توسط دختران، باعث دور‌شدن اهریمن و باز شدن بخت بستۀ دختران می‌شود. گاهی نیز از اسباب و وسایلی كه جنبة نمادين داشتند، برای این امر بهره می‌بردند؛ مانند سوارشدن دختران تهرانی در شب‌های چهارشنبه سوری بر روی توپ مرواريد واقع در ميدان ارگ تهران يا بازكردن گره نخ و گشودن قفل. از دیگر اعتقادات تهرانیان قدیم، زمانی بود که پنبه‌زنی در حیاط خانه مشغول کار می‌شد، به ترفندی او را برای صرف چای به داخل خانه می‌کشاندند و به‌سرعت دختر دم بخت را به شکلی که پنبه‌زن نبیند، از میان کمان پنبه‌زنی عبور می‌دادند و اعتقاد داشتند که به‌زودی زه کمان هنگام کار پنبه‌زن پاره و به این ترتیب بخت دخترشان باز می‌شود.

بخت‌گشایی در آموزه‌های اسلامی

از اعتقادات ایرانیان مسلمان، ایمان به قضاوقدر و مشيت الهي در تعیین بخت افراد بود که همچون نيرويي تغييرناپذير در سرنوشت بشر تاثیرگذار بود؛ اما در دوره‌های مختلف به‌دلیل سوءبرداشت مردم از برخی احادیث و سوءاستفاده گروهی از مدعیان دروغین، زمینۀ ترویج خرافات در ایران فراهم شد. آنها برای آن ‌که در سرنوشت تغییری ایجاد نمایند بسیار تلاش کرده و برای نیل به این هدف نیز از هیچ کوششی از جمله پیشگویی، سحر و جادو یا پیش‌بینی آینده فروگذار نمی‌کردند. هرچند در دین اسلام بحث قضاوقدر و تغییر سرنوشت، با توکل به خدا و توسل به اولیای الهی، یکی از مبانی و اصول اعتقادی مسلمانان است؛ اما چیزی به نام شانس و بخت به‌معنای تقدیر قابل تغییر، وجود ندارد که رخدادها در جهان، تصادفی پدیدار گردند. مثلا در آموزه‌های اسلامی به تحکیم خانواده و ترویج ازدواج آسان تأکید شده و دلیل اصلی تأخیر در ازدواج (بسته‌شدن بخت) سخت‌گیری خانواده‌ها و رسومات اشتباه معرفی شده است. در روایات و سیرۀ اهل بیت، راه‌حلی‌هایی برای ازدواج به‌هنگام و رفع موانع آن، بیان شده؛ مانند: روزه‌گرفتن و خواندن نماز جعفر طیار. همچنین توسل به اهل‌بیت و شفیع قرار دادن آنها در درگاه خداوند، مورد تأکید قرار گرفته و در کتاب‌های دعا مانند مفاتیح الجنان، دعایی‌هایی برای این منظور، نقل شده است.

احکام فقهی بخت‌گشایی

از نظر غالب فقهای شیعه در اکثر موارد، گفتار و رفتار افراد موجب عدم توفیقات و گره در امور می‌شود. البته در مواردی نادر بسته‌شدن بخت با سحر و جادو چنان که در قرآن و روایات نیز به آن اشاره شده، رخ می‌دهد که می‌توان با خواندن آیه الکرسی، صدقه‌دادن و توکل‌کردن به خداوند از گزند آن دور ماند.

بخت گشایی در ایران باستان

در ایران باستان مردم اعتقاد داشتند که موجودات خبيث و نیروهای اهریمنی، سرنوشت آدمي را تغيير مي‌دهند و بخت انسان را سياه يا بسته مي‌كنند. از این‌رو با اعمال جادويي مانند توسل به ایزدان می‌توان به بخت خوب دست یافت و بخت بسته را گشود. در دین زردشت نیز در آیین زروانی، به بخت‌گشودن اشاره شده است.

بخت گشایی در ادبیات

مفاهیم‌ بخت‌، سیاه‌بختی‌ و نیک‌بختی‌، بخت‌گشایی در ادبیات‌ نیز راه‌ یافت‌ و توسط شعرا و ادبا به‌کار می‌رفت‌ و غالباً از بخت‌ نیک‌ و بخت‌ بد سخن‌ می‌گفتند. در زبان فارسی از واژه‌هایی مانند روزگار، آسمان، سپهر، فلک، اختر برای بیان تأثیر نیروهایی از عالم بالا بر سرنوشت آدمیان استفاده شده است. در میان شاعران صحبت از بخت و بخت‌گشایی بسیار رواج داشت. سعدی‌ از اصطلاح بدبختی و نیک‌بختی‌ مردم در آثار خود بسیار استفاده کرده است. همچنین فردوسی دربارۀ بخت خوب چنین گفته است:

جهان انجمن شد بر آن تخت او

شگفتی فرومانده از بخت او

منابع

• ابراهیمی، معصومه، «بخت گشایی»، در سایت دانشنامه ایران زمین، تاریخ بازدید: 21 تیر 1401ش.
• اسحاقی، جعفر، «بخت گشایی»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 6 دی 1398ش.
• اکبری، محمود، خرافه‌ها و واقعیت‌ها، قم، فتیان، 1391ش.
• ایازی، محمدعلی، ره افسانه، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1390ش.
• «بخت گشایی»، در سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 22 تیر 1401ش.
• «بخت و شانس در آموزه‌های اسلامی», در پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 13 مهر 1398ش.
• «پاسخ مراجع تقلید دربارۀ بسته شدن بخت»، در پایگاه خبری برنا، تاریخ درج مطلب: 20 فروردین 1390ش.
• «دعای بخت گشایی»، در سایت پاسخگویی به سوالات شرعی، تاریخ درج مطلب: 12 اردیبهشت 1401ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 21 تیر 1401ش.
• فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 23 تیر 1401ش.