خیام‌خوانی

خیام‌خوانی؛ آیین آوازخوانی با رباعیات خیام در بوشهر.

خیام‌خوانی یک آیین محفلی شناخته‌شده و پرطرفدار در بوشهر است که در مجالس و همنشینی‌ها، رباعی‌های منسوب به خیام را با سازها و مقام‌های موسیقی ویژه جنوب ایران می‌خوانند و دم می‌گیرند. نفوذ رباعی‌های خیام در فرهنگ بوشهری‌ها چنان است که آنها خیام را از خود می‌دانند و در رباعی‌های او راز زندگی را می‌جویند.

نام‌گذاری

خیام‌خوانی، آیین آوازخوانی در بوشهر است که با تکیه بر رباعی‌های حکیم عمر خیام نیشابوری اجرا می‌شود. خیام را با تقویم دقیق و علمی او به نام تقویم جلالی و نیز با رباعی‌های فلسفی او در سراسر ایران و جهان می‌شناسند. مردم بوشهر بیش از یک سده است که از اشعار خیام نیشابوری در آیین‌های ویژه منطقه خود بهره می‌گیرند. در آیین خیام‌خوانی، علاوه بر رباعیات خیام، گاهی رباعی‌های شاعران گمنام و نیز ابیات حافظ، سعدی و خواجه عبدالله انصاری نیز خوانده می‌شود. خیام‌خوانی را خیامی هم گفته‌اند و برخی این آیین را با نام «شکی» یا «شکی‌خوانی»، به‌فتح و به‌کسر «ش»، یاد کرده‌اند.

تاریخچه

خیام‌خوانی برآمده از هنر موسیقایی کهن در جنوب ایران دانسته می‌شود، اما برخی پژوهشگران، قدمت آیین خیام‌خوانی را حدود یک‌صد سال دانسته‌اند. در کتاب تحقیقی محمدعلی سدیدالسلطنه (1251-1320ش) نیز در بخش آوازخوانان بوشهر، اشاره‌ای به خیام‌خوانی نشده است. همچنین محدود بودن خیام‌خوانی به شهر بوشهر و اندکی از مناطق اطراف آن مانند امامزاده و باغ‌ملا نیز از سوی پژوهشگران دلیلی بر معاصر بودن این آیین دانسته شده است. آیین خیام‌خوانی در سال 1394ش در فهرست آثار معنوی ایران ثبت شده است.

ساختار موسیقی در خیام‌خوانی

مفاهیم درونی و کارکردهای خیام‌خوانی در خرده‌فرهنگ مردمان جنوب ایران، موجب علاقمندی تودۀ مردم به این آیین شده و آنها به آسانی، سبک و لحن فردی خود را در مراسم خیام‌خوانی اجرا می‌کنند. بر این اساس، ساختار موسیقی خیام‌خوانی در انواع موسیقی نواحی ایران، جای می‌گیرد که ساختار بستۀ موسیقی دستگاهی را برنمی‌تابد، اما به‌مناسبت و بر اساس سلیقۀ خوانندگان، از گوشۀ عراق یا قرایی، در آواز افشاری یا دشتی، و در دستگاه شور یا بیات ترک و سایر دستگاه‌ها، بهره می‌گیرد.

خیامی، با یزله‌خوانی که آن نیز از فرم‌های کهن موسیقی بوشهر است، همراهی می‌شود. سازهای اصلی در موسیقی خیام‌خوانی، نی‌جفتی، فلوت و سازهای کوبه‌ای مانند تُنبک، تمپو و دایره است که با دم‌گرفتن متمادی حاضران، همراه می‌شود. در خیام‌خوانی از فلوت برای آواز بیات ترک و از نی‌جفتی برای آواز دشتی بهره می‌گیرند. بوشهری‌ها به همراهی و دم‌گرفتن حاضران در خیامی، «شَپ» یا «شَپَک» می‌گویند؛ شپ، گونۀ خاصی از دست‌زدن است که انگشتان هر دست به هم می‌چسبند و موقع دست‌زدن، صدای بلندی تولید می‌شود. گاهی شپ و کِل‌کشیدن، همزمان استفاده می‌شود که به آن، شَپَوکل می‌گویند. خیام‌خوانی معمولا با آواز و غالباً با اشعاری از حافظ آغاز می‌شود. سپس با حفظ مایه آواز، ریتم خواندن تندتر می‌شود و با دم‌گرفتن حاضران و همراهی سازهای کوبه‌ای، بر هیجان آن افزوده می‌شود. در بین رباعی‌ها، یزله خوانده می‌شود و حاضران پاسخ یزله‌خوان را می‌دهند. این کار هم به خواننده و نوازنده ساز بادی، اجازه نفس‌گرفتن می‌دهد و هم به هیجان مراسم می‌افزاید.

فلسفۀ خیام‌خوانی

برخی پژوهشگران، دلیل روی‌آوری خیام‌خوانان به رباعیات خیام را چنین دانسته‌اند که اشعار خیام افزون بر رویکرد فلسفی و عرفانی، شامل اندیشۀ رهیدن از غم‌ها در زندگی این‌جهانی است. برخی پژوهشگران، خیام‌خوانی را بهره‌گیری از رویکرد خیام برای درمان پوچی فلسفی دانسته‌اند؛ رباعیات خیام، رویکردهای عمومی را در دل‌بستن به دنیا به چالش می‌کشد و با توجه‌دادن مخاطب به گذرا بودن این جهان و پوچی آن، از انسان می‌خواهد که غم این جهان را نخورد. از این منظر، خیام‌خوانی در سبک زندگی بوشهری‌ها، فلسفه زیستن در حال و آسان‌گرفتن زندگی را بازنمایی می‌کند.

محتوای شعر در خیام‌خوانی

در خیام‌خوانی از شعر رباعی که ساختاری شورانگیز دارد، استفاده می‌شود. منبع این رباعی‌ها، شمار اندکی از رباعی‌های خیام و خواجه عبدالله انصاری است. گاهی از غزل‌های سعدی و حافظ نیز دو بیت نخست آن، که از نظر قافیه، شبیه رباعی هستند، خوانده می‌شوند. در خیام‌خوانی معمولا شعرهایی گزینش می‌شوند که به شاد زیستن، خوش‌بودن در زندگی، رهیدن از غصه گذشته و آینده و غنیمت شمردن حال و بهره‌گیری از نعمت باقی‌ماندۀ عمر، اشاره دارند.

رباعی‌های پرطرفدار در خیام‌خوانی، عبارت است از:

ای دوست بیا تا غمِ فردا نخوریم		وین یک دمِ عمر را غنیمت شمریم
فردا که ازین دیرِ فنا درگذریمر		با هفت‌هزارسالگان سربه‌سریم

همچنین:

این قافلۀ عمر عجب می‌گذرد		دریاب دمی که با طرب می‌گذرد
ساقی غم فردای حریفان چه خوری		پیش آر پیاله را که شب می‌گذرد

و نیز:

خیام اگر ز باده مستی خوش باش		با ماهرخی اگر نشستی خوش باش
چون عاقبت کار جهان نیستی است		انگار که نیستی، چو هستی خوش باش

همچنین:

ای دل، غم این جهان فرسوده مخور		بیهوده نه‌ای، غمان بیهوده مخور
چون بوده گذشت و نیست نابوده پدید		خوش باش، غم بوده و نابوده مخور

بداهه‌خوانی

خیام‌خوانان بر اساس توان و ذوق خود، گاهی ابیاتی را هم‌وزن رباعی‌های خیام به‌صورت بداهه می‌سرایند و با جمع می‌خوانند تا زیبایی و شور این آیین را بیفزایند.

مناسبت‌های خیام‌خوانی

خیام‌خوانی آهنگی شورانگیز دارد؛ به‌همین دلیل در آیین‌ها و جشن‌های ملی، عیدهای مذهبی، مراسم ختنه‌سوران، حنابندان، عروسی، میلاد پیامبر اکرم و سالروز ولادت پیشوایان مذهب شیعه، برگزار می‌شود.

ظرفیت‌های فرهنگی

الف) ماندگاری ادب فارسی؛ خیام‌خوانی سازوکار مناسبی برای نهادینه‌سازی شعر و ادب فارسی در فرهنگ ایرانیان دانسته شده است.

ب) تعالی سبک زندگی؛ خیام‌خوانی، راز زندگی بهینه را در فلسفۀ خیام می‌جوید که آدمی را به بهره‌گیری از فرصت و نعمت عمر فرامی‌خواند و از غم و غصه بر نداشته‌های زندگی برحذر می‌دارد. رباعیات برگزیده خیام در آیین خیام‌خوانی به انسان گوشزد می‌کند که دل‌بستۀ این دنیا نباشد و به این باور برسد که دیر یا زود از این دنیا گذر می‌کند و چیزی در این دنیای گذرا، ارزش دل‌بستن ندارد. از این منظر، کسی که شادی خود را در آینده جست‌وجو می‌کند و در تمام عمر می‌کوشد تا با ثروت و کامیابی فزون‌تر به شادکامی و آرامش در زندگی برسد هرگز به آن نمی‌رسد و آن آینده را نخواهد دید؛ زیرا انسان همواره در زمان حال زندگی می‌کند، پس باید از همان استفاده کند و خوب زندگی کند. خیام بر همین اساس، چنین سروده است:

بر چهرۀ گل نسیم نوروز خوش است		در صحن چمن روی دل‌افروز خوش است
از دی که گذشت هرچه گویی خوش نیست		خوش باش و ز دی مگو که امروز خوش است

از منظر خیام، آدمی چه زندگی را به اندوه دیروز و فردا بگذراند و چه به فراغت خیال و بهره‌گیری از حال بگذراند، در هر صورت، آن دمی که باید از این جهان چشم بپوشد، فرامی‌رسد. این مضمون در برخی سروده‌های حافظ شیرازی نیز تکرار شده است:

بشنو این نکته که خود را ز غم آزاده کنی		خون خوری گر طلب روزی ننهاده کنی
آخرالامر گل کوزه‌گران خواهی شد		حالیا فکر سبو کن که پر از باده کنی

ج) جاذبۀ گردشگری؛ در دهه‌های اخیر، خیام‌خوانی از مجالس خصوصی به عرصۀ عمومی وارد شده است و امروزه فراتر از مرزهای استان بوشهر در سطح ملی و بین‌المللی عرضه می‌شود. خیام‌خوانی در تالارها، فرهنگ‌سراها و جشنواره موسیقی فجر، اجرا می‌شود و مجموعه‌های آن به‌صورت آلبوم در دسترس همگان قرار دارد. به‌ویژه در اردیبهشت که فصل رویش گل‌ها و ماه تولد خیام نیشابوری است، مردم بوشهر مراسم و محافل گوناگونی برپا می‌کنند که خیام‌خوانی، بخش اصلی آن است. امروزه خیام‌خوانی به جاذبۀ گردشگری بندر بوشهر در فصل بهار تبدیل شده است و گردشگران بسیاری به شوق دیدن این آیین، در چنین زمانی به بوشهر سفر می‌کنند. نوای خیام‌خوانی با شادی، آمیخته است و آوای آن، سرزنده‌ترین موسیقی این ناحیه شناخته می‌شود.

منابع

• باباچاهی، علی، شروه‌سرایی در جنوب ایران، تهران، مرکز فرهنگی و هنری اقبال، ۱۳۶۸ش.
• باباخانی، مصطفی، «خیام‌خوانی»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ به‌روزرسانی: 3 خرداد 1401ش.
• حافظ، غزلیات، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 29 تیر 1402ش.
• خیام، رباعیات، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 27 تیر 1402ش.
• «خیام‌خوانی بوشهر در فهرست آثار معنوی کشور ثبت شد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ انتشار: 17 فروردین 1394ش.
• «خیام‌خوانی بوشهری؛ اندیشه‌ای ژرف در قالب موسیقی بومی»، وب‌سایت هومسا، تاریخ آخرین به‌روزرسانی: 2 ژانویه 2023م.
• «خیام‌خوانی بوشهری، درمان پوچی فلسفی است»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ انتشار: 28 اردیبهشت 1401ش.
• حجاریان، محسن، موسیقی و شعر: تفاوت و طبقه‌بندی، تهران، رشد آموزش، ۱۳۹۲ش.
• حمیدی، جعفر، فرهنگ‌نامۀ بوشهر، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ش.
• شریفیان، محسن، اهل ساز: سازشناسی موسیقی بوشهر، شیراز، داستان‌سرا، ۱۳۹۳ش.
• شریفیان، محسن و یاحسینی، قاسم، موسیقی بوشهر پس از اسلام، تهران، آینه کتاب، ۱۳۸۹ش.
• مؤذنی، حمید، «رابطه بوشهری‌ها با خیام، طعم خاصی دارد»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ انتشار: 4 خرداد 1400ش.
• معموری، سودابه، میراث ناملموس استان بوشهر، تهران، دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نداجا، ۱۳۹4ش.
• نصری اشرفی، جهانگیر و شیرزادی آهودشتی، عباس، از آیین تا نمایش، تهران، آرون، ۱۳۹۱ش.