جشن‌‌های ملی ایران‌

جشن‌‌های ملی ایران‌؛ مجموعه‌ای از آیین‌های مردمی ایرانیان با ریشۀ تاریخی و گویای هویت ملی و بومی.

جشن‌های ملی هر سرزمین از جمله مهم‌ترین راه‌های شناخت آداب و رسوم و هویت ملی آن سرزمین است. هدف از برپایی چنین مراسم‌هایی، نهادینه‌سازی باورها و ارزش‌ها فرهنگی و دینی پذیرفته‌شده در جامعه و ایجاد همبستگی و سرزندگی افراد جامعه است.

مفهوم‌شناسی

جشن‌های ملی آن دسته از آیین‌های مردمی هستند که ریشه در تاریخ کهن یک سرزمین دارند و نشان‌دهندۀ هویت ملی و بومی آن سرزمین هستند.

فلسفۀ برگزاری جشن‌ها

جشن‌های ملی در ایران نوعی آداب و مناسک دینی هستند که ریشه در تاریخ چند هزارسالۀ این سرزمین کهن دارند. این جشن‌ها که برگرفته از باورها و اعتقادات اقوام مختلف در دوره‌های تاریخی این مرز و بوم هستند بر اساس پیوند جشن‌ها و آیین‌ها با اسطوره‌‌های دینی، انگیزه‌ها و مناسبت‌های خاص، با نمادهای اعتقادی برپا می‌شوند. برخی از این جشن‌ها با گذشت زمان و آمیخته شدن آنها با اعتقادات و فرهنگ‌های مختلف در هر منطقه، حالت محلی به خود گرفته‌اند.

انواع جشن‌های ملی در ایران

پژوهشگران تاریخ اجتماعی، جشن‌ها و آیین‌ها در ایران را بر اساس موضوع و علت برگزاری آنها به چند دسته تقسیم می‌کنند:

1. جشن‌ها و آیین‌های باستانی و اسطوره‌ای و فصلی پیش از ورود اسلام به ایران؛

2. جشن‌ها و آیین‌های دینی و مذهبی بعد از ورود اسلام به ایران؛

3. جشن‌ها و آیین‌های ملی، میهنی و سیاسی.

تاریخچه جشن‌های کهن ایرانیان

در تقویم ایران پیش از اسلام علاوه بر نامگذاری 12 ماه سال، هر یک از روزهای ماه، نام معینی داشت، به‌عنوان مثال روز نخست هر ماه اورمزد نام داشت، روز دوم بهمن، روز سوم اردیبهشت، روز چهارم شهریور و به همین ترتیب تا روز سی‌ام نامگذاری شده بود. هرگاه نام روز با نام ماه مصادف می‌شد مردم آن را خوش‌یمن می‌دانستند و آن را جشن می‌گرفتند و به این ترتیب جشن‌های دوازده‌گانه‌ای که عبارت بودند از فروردینگان که مصادف بود با 19 فروروردین، اردیبهشتگان مصادف بود با 3 اردیبهشت، خوردگان مصادف بود با 6 خرداد، تیرگان مصادف بود با 13 تیر، امردادگان مصاف بود با 7 مرداد ، شهریورگان مصادف بود با 4 شهریور، مهرگان مصادف بود با 6 مهر، آبانگان مصادف بود با 10 آبان، آذرگان مصادف بود با 9 آذر، دیگان مصادف بود با 8، 15 و 23 دی ماه، بهمنگان یا بهمنجنه مصادف بود با 2 بهمن و در آخر، سپندمذگان در 5 اسفند شکل گرفت که مدت‌ها بعد از ورود اسلام به ایران نیز رواج داشتند. از دیگر علت‌های برپایی این جشن‌ها علاوه بر مناسبت‌های فصلی، بهره‌وری‌های کشاورزی بود.

مهم‌ترین جشن‌های ملی ایران

مهم‌ترین جشن‌های ملی ایرانیان که از دوران باستان تا کنون برجای مانده، عبارت‌اند از جشن نوروز،مهرگان، یلدا، تیرگان و سده. در این میان نوروز و یلدا تا به امروز به‌صورت گسترده، ادامه یافته‌اند ولی مهرگان و تیرگان و سده تنها در برخی از شهرها برگزار می‌شوند.

الف) جشن نوروز آغاز سال ایرانیان، از زمان خلقت انسان یعنی ابتدای هزاره هفتم از تاریخ عالم، روز هرمز از ماه فروردین، زمانی‌که آفتاب در نصف‌النهار، در نقطۀ اعتدال ربیعی قرار می‌گرفت و طالع، سرطان بوده است. جشن نوروز علاوه بر سنتی و ملی بودن، ریشه در عقاید مذهبی آریایی دارد که در گذر زمان، آموزه‌های دین زرتشت نیز با آن سازگار شده است و سپس ایرانیان، آن را با آموزه‌های دین اسلام نیز سازگار کردند. علاوه بر زرتشتیان و مسلمانان، که هر کدام این جشن را بر اساس باورها و اعتقادات خود برپا می‌کنند، در میان مسیحیان ارمنی و یهودیان فارسی‌زبان نیز این جشن برگزار می‌شود. برگزاری باشکوه این جشن در بین قشرها و گروه‌های مختلف اجتماعی با وجود جنگ‌ها و دگرگونی‌های سیاسی، اجتماعی، اعتقادی و علمی همواره پابرجا بوده و در فرهنگ‌ها و جامعه‌ها نیز راه یافته است. برخی از آداب و رسوم‌ جشن نوروز مانند نظافت و پاکیزه‌کردن خانه، تهیۀ لباس نو، یاد درگذشتگان در پنج‌شنبۀ آخر سال و دیدوبازدید مورد تأکید اسلام نیز بوده است.

ب) جشن یلدا یلدا از جمله جشن‌ها و آیین‌های خانوادگی است که در شب آخر پاییز و اول زمستان که درازترین شب سال است، برگزار می‌شود. از امور مهم و پسندیده در این شب انجام صله‌رحم و رفتن به دیدار بزرگان خانواده است. برخی دیگر از آداب این شب عبارت‌اند از:

1. گرفتن فال حافظ؛

2. خواندن شاهنامه؛

3. قصه‌گویی و شعرخوانی؛

4. خوردن میوه‌هایی مانند انار و هندوانه؛

5. خوردن آجیل که شامل دانه‌های گندم و نخود برشته، تخمه، بادام، فندق، کشمش، انجیر و توت خشک است.

ج) جشن مهرگان در ایران باستان جشن مهرگان بعد از جشن نوروز دومین جشن مهم در بین مردم بود. عده‌ای همزمان شدن روز مهر با نام خود در مهرماه را علت برپایی این جشن بیان می‌کنند و عدۀ دیگر پیروزشدن کاوۀ آهنگر بر ضحاک و به‌تخت نشستن فریدون را دلیل برگزاری آن دانسته‌اند. امروزه این جشن در میان زرتشتیان در شهرهای کرمان، یزد، اصفهان و شیراز برپا می‌شود.

د) جشن تیرگان از جمله جشن‌های باستانی که امروزه تنها در چند شهر گیلان و مازندران، شیراز، اهواز و در برخی نقاط یزد برگزار می‌شود، جشن تیرگان است که در آثار ملی ایران نیز ثبت شده است. این جشن در سیزدهم تیرماه برگزار می‌شود. در این جشن مراسم‌هایی مانند فال کوزه، آب‌پاشی، دستبند تیر و باد و خوردن میوه و گندم برپا می‌شود.

هـ) جشن سده علی‌رغم اینکه در آداب و رسوم جشن سده، بخشی از آداب زرتشتیان اجرا می‌شود ولی بسیاری از مورخان آن را از جمله جشن‌های ملی ایران باستان بیان می‌کنند که همچون جشن نوروز از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. امروزه این جشن در کرمان و یزد برگزار می‌شود. سده معرف صدمین روز زمستان از تقویم ایران باستان است. این جشن دهم بهمن برگزار می‌شود. از جمله آداب آن روشن‌کردن آتش و گرد آن جمع‌شدن و شادی‌کردن است و در پایان، کشاورزان از خاکستر آتش برمی‌دارند و بر زمین کشاورزی خود می‌پاشند و آن را مایۀ برکت می‌دانند.

جشن‌های دینی و مذهبی در ایران

با ورود اسلام به ایران، علاوه بر جشن‌های باستانی، جشن‌های مذهبی نیز به مناسبت بزرگداشت و یادآوری رویدادها و به‌ویژه تولد پیشوایان دین اسلام و مذهب شیعه برگزار می‌شود. این جشن‌ها عبارت‌اند از:

1. عید فطر؛ عید فطر مهم‌ترین عید مسلمانان است که نماد همبستگی امت اسلامی در سراسر جهان به‌شمار می‌رود. از جمله مراسم مهم این روز، نماز عید فطر است. ‌شدعید قربان؛ عید قربان یا عیدالاضحی دومین عید بزرگ مسلمانان است که در تاریخ دهم ذی‌الحجه برگزار می‌شود و به آن عید گوسفندکشان نیز گفته می‌شود. در ایران اسلامی نیز با تأسی از دین اسلام این روز را جشن می‌گیرند. پژوهشگران این روز را هم‌پای نوروز می‌دانند و آن را با جشن مهرگان مقایسه می‌کنند. برخی از مراسم‌های این روز، برگزاری نماز عید و قربانی‌کردن است.

3. جشن میلاد پیامبر اسلام؛ این جشن از 12 ربیع‌الاول تاریخ ولادت پیامبر اسلام به روایت اهل سنت تا 17 ربیع‌الاول به روایت تشیع، به مدت یک هفته برگزار می‌شود و آن را هفتۀ وحدت نام‌گذاری کرده‌اند.

4. عید مبعث؛ 27 ربیع‌الاول سالروز مبعوث‌شدن حضرت محمد به پیامبری است و ایرانیان مسلمان این روز را جشن می‌گیرند. 5. عید غدیر؛ در 18 ذی‌الحجه هر سال به‌مناسبت برگزیده‌شدن امام علی به جانشینی پیامبر اسلام در غدیر خم، جشن بزرگی در بین شیعیان برگزار می‌شود که از جمله جشن‌های بزرگ در ایران اسلامی به‌شمار می‌رود.

6. جشن میلاد امام زمان؛ این جشن نیز به‌مناسبت تولد امام زمان در نیمۀ شعبان هر سال با شکوه بسیار برگزار می‌شود.

جشن‌ پیروزی انقلاب اسلامی در ایران

جشن 22 بهمن به‌مناسبت سال‌روز پیروزی انقلاب اسلامی، از جمله جشن‌های ملی بزرگ در ایران است که هر سال باشکوه برگزار می‌شود. در 22 بهمن سال 1357ش مبارزۀ پانزده‌سالۀ مردم ایران اسلامی به رهبری امام خمینی به ثمر نشست و نظام 2500 سالۀ شاهنشاهی ریشه‌کن شد. در این روز به‌مناسبت سرنگونی پادشاهی خاندان پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی، جشن ملی برگزار می‌شود.

از منظر بسیاری از اندیشمندان و پژوهگشران، زنده نگه‌داشتن باورها و ارزش‌های فرهنگی در جامعه و تقویت و آموزش آداب و رسوم صحیح‌ بر اساس آموزه‌های دینی، زمینه را برای برپایی جشن‌ها و آیین‌ها فراهم ‌می‌کند و از ریشه‌دواندن بسیاری از باورهای نادرست یا خرافی و نفوذ باورها و ارزش‌های بیگانه در سنت‌ها و آیین‌های اصیل، جلوگیری می‌کند.

منابع

• بهزادی‌منش، مینا، «جشن سده چیست؟ و چه زمانی برگزار می‌شود؟»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 18 خرداد 1401ش.
• بیرونی، ابوریحان، آثارالباقیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران، امیرکبیر، 1363ش.
• تقی‌زاده، حسن، گاه‌شماری در ایران قدیم، تهران، شکوفان، چ2، 1357ش.
• دبیری، ابراهیم، «شب یلدا از کجا شروع شد؟»، وب‌سایت دیجی کالا، تاریخ درج مطلب: 26 آذر1401ش.
• روح‌الامینی، محمود، آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز، تهران، آگه، 1376ش.
• زمانی نوری، اکرم، «جشن مهرگان چیست/ هر چیزی که باید در بارۀ مهرگان بدانید»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 10 مهر 1399ش.
• کوچکی، «اعیاد مذهبی»، وبلاگ گردشگری، تاریخ درج مطلب: 28 خرداد 1395ش.
• «مراسم‌های ملی- محلی»، وب‌سایت ایرانما، تاریخ بازدید: 5 تیر 1402ش.
• «22 بهمن روز پیروزی انقلاب اسلامی»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 6 تیر 1402ش.

علی بیرانوند