ختنه‌سوران

ختنه‌سوران؛ جشن سلامتی کودک بعد از ختنه شدن.

ختنه‌سوران از واژۀ عربی «ختنه» و واژه فارسی «سور» به‌معنی جشن، تشکیل شده و اشاره به جشنی دارد که به‌مناسبت ختنه‌کردن فرزند پسر برپا می‌شود. مراسم ختنه‌سوران در گذشته‌های نه چندان دور پس از ختنه کردن پسرها انجام می‌گرفته و آداب و رسوم خاص خود را داشته است. البته هنوز هم خانواده‌هایی هستند که این جشن را با شکوه برگزار می‌کنند تا آداب و رسوم گذشتگان خود را حفظ کنند.

ختنه

ختنه در لغت‌ به بریدن پوست یا غلاف سر آلت تناسلی مرد معنی شده است. ختنه از واجبات دین اسلام است و بر هر مرد مسلمانی حتی اگر در پیری هم مسلمان شود انجام این کار، واجب است. ختنه در ادیان ابراهیمی و یهودیت هم واجب بوده است.

پیشینه ختنه‌سوران

مراسم ختنه در گذشته تاریخی مسلمانان معمولا با جشن و شادی همراه بوده و این جشن بستگی به موقعیت مالی خانواده و جایگاه پسران داشته است. این جشن برای شاهزادگان بسیار باشکوه برگزار می‌شده و زبانزد خاص و عام بوده است. از معروف‌ترین مراسم‌های ختنه‌سوران در تاریخ می‌توان به جشن باشکوهی اشاره کرد که المقتدر، خلیفه عباسی برای پنج پسرش برگزار کرد و برای این جشن پنج هزار دینار پرداخت کرد. جشن باشکوه دیگری که در تاریخ ثبت شده ختنه‌سورانی بوده که محمودخان دشتی، داماد فتحعلی شاه برای پسرش گرفته است؛ او برای ابراز خوشحالی‌اش سکه‌هایی را با نام پسرش ضرب کرد. در آثار گردشگرانی که به ایران سفر کرده‌اند گزارش‌هایی از ختنه‌سوران در زمان صفویه، قاجاریه و پهلوی اول به چشم می‌خورد.

آداب و رسوم ختنه‌سوران در کشورهای مسلمان

ختنه‌سوران در کشورهای مسلمان آداب و رسوم خاصی داشته است. در مکه این جشن بسیار باشکوه برگزار می‌شده و روز قبل از ختنه، لباس گران‌قیمتی به پسر می‌پوشاندند و او سوار بر اسب در برابر مردم می‌تاخت و نزدیکان هم برایش تا شب ساز و آواز می‌خواندند. روز بعد، عمل ختنه قبل از طلوع خورشید انجام می‌شد. در مصر، این مراسم به‌همراه یک جشن عروسی برگزار می‌شود تا در هزینه‌ها صرفه‌جویی شود. در آنجا، پسر لباس دخترانه پوشیده و از جلوی مردم عبور داده می‌شود و چارقدی هم به صورت او می‌بندند که چشم نخورد. در ترکیه ختنه در مقابل امام جماعت مسجد انجام می‌شود و او برای سلامتی پسر دعا می‌خواند. در شمال آفریقا این مراسم، به‌خاطر صرفه‌جویی هر دو سال یک بار و به‌صورت جمعی برگزار می‌شود و پدری که پولدارتر است هزینه مراسم را پرداخت می‌کند. در جنوب شرقی الجزایر برای کل خانواده پسر لباس نو تهیه می‌شود و دست و پای پسر حنا زده می‌شود و زیورآلاتی را به او آویزان می‌کنند و در هنگام انجام ختنه، زنان آواز می‌خوانند و در آخر پوستی را که کنده شده به نخی می‌بندند و به شتر یا درختی آویزان می‌کنند.

آداب و رسوم ایرانیان در ختنه‌سوران

ایرانیان جشن ختنه‌سوران را معمولا در عصر روز ختنه برگزار می‌کنند. در گذشته برای ختنه، روزی را تعیین می‌کردند و صبحگاه، پسر را همراه با عده‌ای از فامیل و دوستان به حمام می‌بردند و بعد از حمام، لباس نو بر تن او می‌کردند و دود اسپند را دور سر پسر می‌چرخاندند. فامیل هم پولی در سینی حمامی می‌ریختند و پسر را با شادی از حمام بیرون می‌آوردند. سپس با دادن یک شکلات یا قند به پسر، عمل ختنه را انجام می‌دادند. بعد از عمل ختنه، فامیل به جشن و شادی می‌پرداختند و در آخر مجلس هرکدام از آنها پول یا کادویی که معمولا یک اسباب‌بازی بود به‌عنوان سرسلامتی به بچه هدیه می‌دادند.

ایرانیان معمولا برنامه‌ریزی می‌کنند که جشن ختنه‌سوران در روزهای مبارکی برگزار شود. ترکمن‌ها روز شنبه و به‌ویژه چهارشنبه را مناسب این کار می‌دانند. مردم ابیانه روزهای جمعه و روزهای بعد از عید نوروز را مبارک می‌دانند چون معتقدند در فصل بهار زخم زود جوش می‌خورد. در کردستان، اواخر بهار و اوایل تابستان این جشن را برپا می‌کنند. در بیرجند دو روز قبل از مراسم، اتاق جشن را تزیین کرده و دیوارها را با دستمال گلدوزی شده و طاقچه‌ها را با آیینه، گلاب‌پاش و قوری زیبا می‌کنند. انتخاب فردی که پسر در بغل او ختنه می‌شود یکی دیگر از ویژگی‌های این مراسم است؛ در آذربایجان این فرد «گِروَه» نامیده می‌شود و مورد احترام همه است. این شخص به‌دلیل اینکه خون پسر در دامان او ریخته شده نزد خانوادۀ کودک مورد احترم زیادی قرار می‌گیرد تا جایی که در بعضی طوایف به محرمیت هم منجر می‌شود. در لرستان، عمو یا دایی پسر، او را در بغل می‌گیرند.

در گذشته، جشن ختنه‌سوران ایرانی معمولا با بازی‌هایی همراه بوده است. در میان بختیاری‌ها دستمال‌بازی و ترکه‌بازی مرسوم بوده و در لرستان هم انواع رقص لری رواج داشته است. در بین ترکمن‌ها هم مراسم کشتی‌گیری و اسب‌سواری برگزار می‌شود و کشتی گیله‌مردی نیز سرگرمی رایج مردم کوملۀ گیلان در این جشن است.

خوراکی‌هایی که در این جشن تهیه می‌شده مانند انواع نان‌ها و غذاها، به‌گونه‌ای بوده که هم برای تقویت کودک و هم برای پذیرایی از مهمانان، مناسب باشد. در لرستان و ایلام به کودک ختنه شده زیره‌جوش که مخلوطی از آرد بوداده، شکر، روغن و زیره است، می‌دادند و مناطق دیگر غذاهایی مانند خاگینه، کاچی و مرغ را برای کودک مناسب می‌دانسته‌اند. ترکمن‌ها در این جشن، نان‌های شیرینی و نان‌های روغنی، به‌ویژه «پشمینه» درست می‌کنند و در گیل و دیلم نیز پَلاقاتوک کوئَن که نوعی پلوخورش است، برای پذیرایی از مهمانان آماده می‌کنند. سنندجی‌ها بیشتر گوشت و دلمۀ برگ مو را برای ناهار ختنه‌سوران تهیه می‌کنند. بوشهری‌ها برای صبحانۀ این جشن غذایی به نام عصیده درست کرده و آن را با نان گرم تنوری و شیر و چای می‌خورند.

خرافات در ختنه‌سوران

رسم ختنه‌سوران مانند بسیاری از رسم‌ها در گذر زمان با خرافاتی آمیخته شده است. مثلا گفته می‌شد که اگر پدر برای پسر ختنه شده‌اش جشن ختنه‌سوران نگیرد پسرش قبل از ازدواج می‌میرد. نمونۀ دیگر اینکه تعداد بچه‌هایی که در یک روز ختنه می‌شوند حتما باید فرد باشد و اگر پدری مجبور باشد که دو پسر خود را در یک روز ختنه کند باید حتما خروسی را سر ببرد تا خون سومی هم ریخته شود وگرنه یکی از پسرها خواهد مرد و نیز گفته می‌شد که دست پسر ختنه نشده ناپاک است و بعد از ختنه‌شدن پاک می‌شود. برخی می‌پنداشتند حیوانی که به دست مرد ختنه‌نشده ذبح شود حلال نیست. امروزه بیشتر این انگاره‌ها از اعتبار افتاده است.

ختنه‌سوران در ادبیات فارسی

مَثل «ختنه‌سوران قاضی است» اشاره دارد به این‌که در جایی جشنی برپا شده و جماعتی بر سر آن خوان دور هم جمع شده‌اند و به سورچرانی مشغول‌اند. همچنین در خرده‌فرهنگ گیلانی‌ها، فرد ختنه‌نشده هم‌تراز انسان کافر انگاشته می‌شود. آنها همچنین در ادبیات شفاهی و گفتاری خود، اصطلاح «ختنه‌نشده» را برای انسان طماع به‌کار می‌برند.

منابع

• «آداب و رسوم ختنه»، وب‌سایت دکتر فرهاد عبدالله‌زاده، تاریخ بازدید: 22 مرداد 1401ش.
• آشنایی با آداب و رسوم ختنه کردن پسران در فرهنگ‌های مختلف، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 22 مرداد 1401ش.
• آنی‌زاده، علی، «ختنه و ختنه‌سوران»، وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 28 دی 1398ش.
• «ختنه‌سوران چیست؟»، وب‌سایت ختنه، تاریخ بازدید: 22 مرداد 1401ش.
• «ختنه»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 22 مرداد 1401ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 15 مرداد 1401ش.
• شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، ۱۳۶۳ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 15 مرداد 1401ش.
• «مراسم ختنه‌سوران»، وب‌سایت دکتر هرمان مقدم، تاریخ بازدید: 22 مرداد 1401ش.
• «هر آنچه باید از ختنه‌سوران بدانید»، وب‌سایت ختنه، تاریخ بازدید: 22 مرداد 1401ش.