دوتار

دوتار؛ از سازهای سنتی و مضرابی در موسیقی ایرانی.

دوتار، از مهم‌ترین و کهن‌ترین ابزارهای موسیقی ایرانی است که طی قرن‌ها در گسترة پهناوری از ایران نواخته شده است. دوتار تاکنون نیز از جمله سازهای کاربردی در موسیقی نواحی ایران به‌شمار می‌رود که گوشه‌هایی از احساسات ناب اقوام ایرانی را بازنمایی می‌کند. امروزه از دوتار اغلب در موسیقی محلی جنوب ایران و شمال خراسان استفاده می‌شود.

تاریخچه

فارابی (259-339ق) در کتاب موسیقی کبیر از سازی به مشخصات دوتار با ‌نام تنبور خراسان نام می‌برد. در حجاری‌های شوش که مربوط به1500 قبل از میلاد است نقش تنبور دیده می‌شود. جورج فارمر (1882-1965م) موسیقی‌دان انگلیسی به رواج تنبور نزد ایرانیان در بين‌النهرين اشاره کرده است. در کتاب «شعر و موسیقی و ساز و آواز در ادبیات فارسی» از ابوتراب رازانی (1289-1368ش) در مورد تنبور آمده است که تنبور به‌شکل گلابی با دسته‌ای بلند از سازهای قدیمی ایران بوده که ابتدا دو تار داشته و سپس به شش تار رسیده است. قدیمی‌ترین نقش این ساز در تپۀ بنی‌یونس در اطراف شهر موصل یافت شده که مربوط به سه هزار سال پیش است. امروزه از غرب چین تا ترکیه انواع دوتار با نام‌های مختلف دیده می‌شود؛ در تاجیکستان، ازبکستان و افغانستان نوعی دوتار وجود دارد که آن را دَمبُوره، دوتارچه یا دوتار مَیدَه (کوچک) می‌نامند.

ساختار

کاسۀ دوتار، نقش انعكاس و تشدید صدا را به‌عهده دارد. کاسه در تارهای مختلف، به‌دلیل ویژگی‌های صوتی و سبک‌های متفاوت نواختن اندازه ثابتی ندارد. جنس کاسه بیش‌تر از چوب درخت توت است. روی کاسة توخالی، صفحه قرار دارد که آن ‌را هم از چوب درخت توت می‌سازند. ضخامت صفحه با توجه به طول و عرض کاسه تعیین می‌شود. صفحۀ ساز، بیش از اجزای دیگر ساز، به مراقبت نیاز دارد. روی صفحة چوبی خرکی از جنس استخوان نصب می‌شود. سیم‌ها از روی خرک عبور کرده و به سیم‌گیر و گوشی‌ها وصل می‌شوند. صدای تارها توسط خرک به صفحه انتقال می‌یابد، به‌همین ‌دلیل جنس، اندازه، شکل و محل نصب آن در کیفیت صدای ساز بسیار اهمیت دارد. در پایین صفحۀ چوبی و انتهای ساز، سیم‌گیر قرار دارد. سیم‌گیر از شاخ قوچ، استخوان، چوب یا فلز ساخته می‌شود و یک سر سیم‌ها به آن وصل می‌شود. دستۀ ساز از چوب‌ محکم مانند چوب‌ درخت زردآلو، عناب و یا افرا ساخته می‌شود طول دسته 60 سانتی‌متر است.‌ بالای دسته دو گوشی از جنس چوب زردآلو و گردو نصب شده که کاربرد اصلی آن کوک‌کردن ساز است؛ سیم‌ها به‌دور آن پیچیده و کوک شوند.

انواع دوتار

1. دوتار مازندرانی

دوتار از سازهای اصلی مازندران است. این ساز همراه با آوازهای این منطقه در مجالس عروسی و شادمانی نواخته می‌شود.

2. دوتار ترکمنی و کتول

ساز دوتار در منطقۀ کتول با انگشت‌های دست و بدون دخالت مضراب نواخته می‌شود. نوازنده از هر پنج انگشت دست در نواختن این ساز استفاده می‌کند و نقش انگشت شست و سبابه بیش‌تر از سایر انگشتان است. دوتار ترکمنی بیش‌تر با ساز کمانچه همراه است و توسط نوازندگانی که باغشی یا بخشی نامیده می‌شوند نواخته می‌شود. از این نوع تار در مجالس موسیقی درمانی و تسکین بیماری سرخک در کودکان استفاده می‌کنند.

3. دوتار خراسانی

دوتار مهم‌ترین ساز در فرهنگ موسیقی خراسان به‌شمار می‌آید و بخش عظیمی از فرهنگ موسیقی این سرزمین را در خود جای داده است. وظیفة دوتار انتقال داستان‌های پندآموز و روایات به‌نسل‌های آینده این منطقه است. ساز دوتار خراسانی به‌تنهایی نواخته می‌شود و با هیچ ساز دیگری همراه نیست. مردم این منطقه برای داستان‌ها و روایت‌هایی که به‌صورت آواز اجرا می‌شوند از ساز دوتار استفاده می‌کنند. به‌طور معمول از دوتار خراسانی در مجلس شادی، ایجاد هیجان و رقص استفاده می‌کنند.

نواختن دوتار

ساز دوتار با پنجه نواخته می‌شود. نوع نواختن آن در مناطق مختلف متفاوت است و بیش‌تر با انگشت سبابه و شست نواخته می‌شود. هنرمند هنگام نوازندگی از هر دو سیم استفاده می‌کند. تک‌سیم نوازی به‌ندرت صورت می‌گیرد. نوازندگان دوتار خراسانی و ترکمنی، هنگام نواختن، سیم اول و دوم را به‌صورت پیوسته باهم می‌نوازند که نوعی موسیقی دوصدایی ایجاد ‌کند؛ این نوع نواختن در این مناطق بسیار رایج است.

کوک دوتار

دوتار را در فاصلة چهار یا پنج کوک می‌کنند که روش آن در مناطق مختلف متفاوت است و بر اساس سیلقه نوازنده کوک می‌شود نوازندگان می‌توانند با بهره‌گیری از كوك دلخواه، ساز را نواخته و آواز خود را اجرا کنند.

سازندگان و نوازندگان دوتار

از نوازندگان پیش‌کسوت دوتار می‌توان به محمد سلیمانی، قربان سلیمانی، ابراهیم شریف‌زاده، غلام‌حسین سمندری، غلام‌علی پورعطایی، عبدالله سرور احمدی، عباس‌قلی رنجبر، نظرلی محجوبی، مجید تکه، عثمان محمدپرست، حسن خان معززي، اسماعیل خان معززی و سید مجتبی حسینی اشاره کرد.

ثبت‌ جهانی

مهارت‌های سنتی ساختن و نواختن دوتار در آذر 1398ش در اجلاس کمیته میراث بشری ناملموس یونسکو ثبت جهانی شد. دوتار بعد از کمانچه دومین ساز ایرانی است که در فهرست یونسکو قرار می‌گیرد.

منابع

• «آشنایی با تاریخچۀ ساز دوتار شمال خراسان»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: 9 فروردین 1392ش.
• «آشنایی با ساز دوتار و انواع آن»، وب‌سایت ترکمن‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 21 خرداد 1401ش.
• برزگر، محمدرضا، «آشنایی با دوتار منطقۀ کتول»، فصلنامة اختصاصی مطالعات فرهنگی، شمارة 28، 1401ش.
• پژوهان‌فر، آیسان، «مهارت ساختن و نواختن دوتار ایرانی»، وب‌سایت عالی‌گر، تاریخ درج مطلب: 26 خرداد1402ش.
• «دوتار ایرانی ثبت جهانی شد»، کمیسیون ملی یونسکو-ایران، تاریخ درج مطلب: 23 آذر 1398ش.
• «دوتار شمال خراسان؛ سازی استوار بر فرهنگ شفاهی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 31 فروردین 1394ش.
• «ساز دوتار چیست؟ چه تفاوتی با تنبور دارد؟»، وب‌سایت وب‌نوازان، تاریخ درج‌ مطلب: 15 دی 1399ش.
• رهبر، ایلناز، «دوتار»، وب‌سایت دانشنامة جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1392ش.
• کشوری، زهرا، « ثبت ساز دوتار ایرانی در یونسکو»، وب‌سایت پیشخوان، تاریخ درج مطلب: 23 آذر 1398ش.
• «گذری بر تاریخچة تنبور، ساز مقدس عرفانی ایران‌زمین»، وب‌سایت مجلة ویستا، تاریخ بازدید: 2 دی 1402ش.
• مبینی، مهتاب و حق‌پرست، معصومه، «بررسي نقوش سازها در ايران باستان و شناخت جايگاه و اهميت موسيقي در آن دوران»، پرتال جامع علوم انسانی، شمارة 1، 1397ش.
• «معرفی ساز دوتار و انواع آن»، وب‌سایت سازباز، تاریخ درج مطلب: 27 خرداد 1399ش.