زن در جمهوری اسلامی ایران

زن در جمهوری اسلامی ایران؛ جایگاه و حقوق فردی و اجتماعی زن ایرانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی.

با استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران، نقش و جایگاه فردی و اجتماعی زن در چارچوب حیا، پاکدامنی و کرامت انسانی، بازتعریف شد. سیاست‌های فرهنگی جمهوری اسلامی دربارۀ زنان به‌گونه‌ای طراحی شده است که آنها بتوانند در چارچوب ارزش‌های اجتماعی پذیرفته‌شده، نقش‌های مختلف خانوادگی و اجتماعی خود را ایفا کنند.

وضعیت زن ایرانی قبل از جمهوری اسلامی

بسیاری از کارشناسان و پژوهشگران در بررسی وضعیت زنان در دورۀ پیش از جمهوری اسلامی، سیاست‌گذاری فرهنگی حکومت پهلوی را در راستای تضعیف ارزش‌‏های دینی و به چالش کشیدن جایگاه سنتی و اصیل زنان در خانواده و اجتماع ایرانی توصیف کرده‌اند. کنشگری اجتماعی زنان قبل از انقلاب اسلامی، به‌گونه‌ای هدایت می‌شد که ارزش‌های فرهنگی بیگانه را در جامعۀ ایرانی، نهادینه سازد. فرهنگ کهن و اصیل پوشیدگی زنان ایرانی که با آموزه‌های اسلامی تقویت شده بود، از سوی رضاخان به چالش کشیده شد و او آغازگر مجموعه‌ای از اقدامات اجتماعی بود که هدف آن، تضعیف کرامت انسانی زن و دگرگونی ارزش زن و بازتعریف آن بر اساس شاخص‌های فرهنگ و تمدن غربی دانسته شده است.

حکومت پهلوی با تضعیف نقش مذهب در زندگی ایرانیان و نیز استحاله فرهـنگی از طـریق تجددگرایی، می‌کوشید تا هویت، فرهنگ و سبک زندگی زنان را دگرگون سازد. در این رویکرد، آزادی زنان به سبک غربی مورد توجه بود، اما شعار آزادی اجتماعی زنان در عمل، زن را از جایگاه محوری که در فرهنگ اصیل ایرانی و اسلامی داشت، فروکاست و نگاه ابزاری به زن را در جامعه گسترش داد. حکومت با شعار آزادی زنان و برابری آنها با مردان، فرهنگ برهنگی و بی‏‌بندو‌باری را می‌گستراند و عفت زن و غیرت مرد را تحجر و کهنه‌پرستی جلوه می‌داد.

مشارکت زنان در پیروزی انقلاب اسلامی

زنان همواره در جنبش‌های اجتماعی ایران، به‌ویژه در جنبش تنباکو و نهضت مشروطه، اثرگذار بوده‌اند؛ اما حضور و مشارکت آنها در انقلاب اسلامی، چشمگیرتر بود و عامل انگیزشی مهمی در نقش‌آفرینی مردان به‌شمار آمده است تا جایی که امام خمینی، بانوان را پیشروان انقلاب اسلامی نامیده است. زنان ایرانی در فرآیند شکل‌گیری انقلاب اسلامی، هویتی متمایز از آن‌چه حکومت پهلوی می‌خواست، برای خود آفریدند که بر مبنای کرامت انسانی تعریف می‌شد و ریشه در باورها و ارزش‌های دینی داشت. زنان ایرانی در انقلاب اسلامی، شخصیت ویژه‌ای از زن مسلمان ارائه کردند که پیرو الگوهای فرهنگ غرب نبود و نجابت و شرافت را می‌طلبید و افزایش اعتبار خانوادگی و ارزش اجتماعی خود را در آن می‌جست. پژوهشگران در بررسی نقش زنان در پیروزی انقلاب اسلامی به موارد زیر توجه کرده‌اند:

1. حضور چشمگیر در میدان‌های مبارزه با حکومت پهلوی؛
2. بردباری خانواده‏‌ها در برابر مشکلاتی که حکومت پهلوی برای آن‏ها پیش می‏‌آورد؛
3. ترغیب و تشویق همسران و پسران به مجاهدت و تلاش برای سرنگونی حکومت پادشاهی ایران؛
4. صبوری در غم از دست دادن فرزندان جوان و همسران در مبارزه با حکومت پهلوی.
5. شهـادت تعداد زیادی از زنان در تـظاهرات و زندان‌ها.

زنان در قانون اساسی جمهوری اسلامی

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با توجه ویژه به زنان، تلاش شده است که هویت اصلی و حقوق انسانی به آنها بازگردانده شود. امنیت قضایی عادلانه برای همه، تساوی زن و مرد در برابر قانون، نفی خشونت و تبعیض جنسیتی علیه زنان، برخورداری زنان از حقوق سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و مدنی، ایجاد محیط مساعد برای رشد فضائل اخلاقی بر اساس ایمان و تقوا و مبارزه با فساد و تباهی از مهم‌ترین مواردی است که در قانون اساسی به آن اشاره شده است. همچنین به‌دلیل آسیب‌پذیری بیشتر زنان نسبت به مردان در برخی موقعیت‌ها حمایت بیشتری از زنان نسبت به مردان صورت گرفته است. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران برای مشارکت سیاسی زنان مانع قانونی وجود ندارد.

منشور حقوق و مسئولیت‌های زنان در جمهوری اسلامی ایران

شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 1383‌ش به پیشنهاد شورای فرهنگی و اجتماعی زنان، منشور حقوق و مسئولیت‌های زنان در نظام جمهوری اسلامی ایران را تصویب کرد. این منشور با الهام از شریعت اسلام و نظام حقوقی آن، هدف خود را تبیین نظام‌مند حقوق و مسئولیت‌های زنان در عرصۀ حقوق فردی، اجتماعی و خانوادگی دانسته و بر تحقق عدالت و انصاف در جامعه زنان مسلمان تمرکز کرده است.

کنشگری اجتماعی

زنان در جمهوری اسلامی ایران، بخش مهمی از جامعه دانسته می‌شود که در پیشرفت یا عقب‌ماندگی جامعه نقش حیاتی دارند. از این منظر، زنان علاوه بر نقش همسری و مادری با هدف پرورش نسل صالح، می‌توانند دوشادوش مردان در میادین فرهنگی و اجتماعی به ایفای نقش بپردازند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، زنان ایرانی از این امکان بهره‌مند شده‌اند که با عزت نفس و در فضای پاک‌تری به کنشگری اجتماعی بپردازند. جمهوری اسلامی ایران می‌کوشد با الهام از آموزه‌های قرآن و مکتب اهل‌بیت، محیط اجتماعی را به‌گونه‌ای اصلاح کند که زن‌ها با حفظ عفت و پاکدامنی، حضور فعال اجتماعی داشته باشند. این کنشگری شامل عرصه‌های گوناگون سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و حتی ورزشی می‌شود.

از مهم‌ترین جلوه‌های مشارکت اجتماعی و سیاسی بانوان ایرانی نقش‌آفرینی آنها در دوران دفاع مقدس است. آنها با پشتیبانی، خدمات‌رسانی و فراهم‌آوردن تدارکات لازم برای رزمندگان جبهه‌های جنگ به ایفای نقش می‌پرداختند. بیشتر این خدمات به‌صورت خودجوش و کمتر سازمان‌یافته در مراکزی مانند مساجد، حسینیه‌ها و مدارس با مشارکت فعال بانوان صورت می‌گرفت. فعالیت زنان مسلمان در ستادهای پشتیبانی جبهه و جنگ به‌موارد خاصی محدود نشده و آنها متناسب با توانایی‌هایی که داشتند، فعالیت‌های متنوعی مانند آشپزی و تهیه غذا، توزیع آذوقه در مناطق جنگی، خیاطی و دوختن لباس برای رزمندگان، شستن ملحفه‌های بیمارستانی و لباس رزمندگان و جمع‌آوری کمک‌های مردمی را انجام می‌دادند.

دستاوردهای جمهوری اسلامی در رابطه با زنان

محققان و پژوهشگران معتقدند مهم‌ترین دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران در رابطه با زنان، هویت‌بخشی به آنها و تعریف عملی آن در متن جامعه بوده است. همچنین ارتقاء جایگاه فردی و اجتماعی زنان در نظام جمهوری اسلامی سبب شد دختران همسان پسران به تحصیل و دانش‌اندوزی بپردازند. طبق گزارش‌های جهانی میزان بی‌سوادی زنان ایرانی در نظام جمهوری اسلامی از ۵۰ تا ۶۰ درصد به زیر ۱۰ درصد کاهش یافته است. طبق گزارش انجمن جهانی اقتصاد، جمهوری اسلامی ایران در عدالت آموزشی بین دختر و پسر، مقام اول جهان را کسب ‌کرده است. همچنین در نظام جمهوری اسلامی ایران زنان در فضایی پاک و بدون تبعیض امکان تحصیل در مقاطع دانشگاهی و مراکز آموزش عالی را دارند. امکان و ارتقاء مشارکت اجتماعی زنان نسبت به دوره‌های پیشین، از دیگر دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران بوده است. در این شرایط زن‌ها بدون مانع و تبعیض، صرفاً بر مبنای صلاحیت‌ها و توانمندی‌های خود در بسیاری از عرصه‌های اجتماعی به ایفای نقش می‌پردازند. زنان در جمهوری اسلامی ایران نهادهای بسیاری را با رویکردهای فرهنگی، تربیتی، کارآفرینی، خیریه‌ای و حتی پژوهشی راه‌اندازی کرده‌اند. حضور زنان در نهادهای خیریه‌ای و غیر‌دولتی، از عرصه‌های بسیار تأثیر‌گذار حضور اجتماعی بانوان در جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود. همچنین امکان فعالیت و آموزش زنان در حورۀ ورزش، تأسیس مراکز متعدد برای بهداشت و سلامت بانوان، ایجاد فضای امن آموزشی برای دختران، فعالیت زنان در عرصۀ سیاسی و بین‌المللی مانند مشارکت زنان در همه‌پرسی‌ها، حضور زنان در تظاهرات و رأی‌گیری‌ها، احقاق حقوق قانونی زنان در کشور، حضور و فعالیت زنان در عرصۀ فرهنگ و هنر از جمله دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران در رابطه با زنان بوده است.

در نظام جمهوری اسلامی رعایت حجاب اسلامی برای بانوان، یک حکم شرعی شرعی و الزام قانونی است و در چهار دهۀ گذشته، پیشرفت و حضور فعال زنان در تمام عرصه‌های داخلی و بین‌المللی با رعایت پوشش اسلامی، محقق شده است. از منظر بسیاری از کارشناسان، این تجربه نشان می‌دهد که حجاب برای خانم‌ها نه‌تنها عامل بازدارنده نیست؛ بلکه زمینۀ حضور فعال و سازندۀ آن‌ها را در عرصه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، هنری و ورزشی فراهم می‌کند. این جایگاه و ایفای نقش مؤثر و موفق زنان در جمهوری اسلامی ایران، می‌تواند الگویی برای همۀ زنان در جهان باشد که فعالیت اجتماعی و حضور در عرصۀ اجتماع، کرامت انسانی آن‌ها را به چالش نکشد.

منابع

• امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389ش.
• بهرامی، فاطمه و آریا، مهدی، «جایگاه زن در قانون اساسی جمهوری اسلامی»، بانوان شیعه، شماره 18، 1387ش.
• جوان سیاه، بهمن، «جایگاه زن در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، وب‌سایت قانون ما، تاریخ درج مطلب: 24 شهریور 1392ش.
• حجتی اشرفی، غلامرضا، مجموعه قوانین اساسی و مدنی، تهران، گنج دانش، 1374ش.
• «زنان ایرانی پس از انقلاب؛ عزت مادرانه، پیشرفت اجتماعی-سیاسی و کرامت انسانی»، وب‌سایت ستاد حقوق بشر جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: 15 بهمن 1399ش.
• «زن در دوران پهلوی و انقلاب اسلامی»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1402ش.
• شاکری خوئی، احسان و کامران آذر، عذرا، «حقوق سیاسی زنان در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، نشریه زن و مطالعات خانواده، شماره 36، 1396ش.
• «مروری بر نقش‌آفرینی زنان در دوران دفاع مقدس»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: 3 مهر 1398ش.
• «منشور حقوق و مسؤلیت‌های زنان در نظام جمهوری اسلامی ایران»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: 31 شهریور 1383ش.
• «نگاهی به جایگاه زنان در جمهوری اسلامی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 15 مهر 1401ش.
• «وضعیت زنان در رژیم پهلوي؛ از کشف حجاب تا تلاش برای به فساد کشاندن زن/ طرح‌های فرمایشی برای تغییر زنان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 18 بهمن 1392ش.
• یزدانی، مریم، «نگاهی به پیدایش انقلاب اسلامی و نقش زنان در پیروزی آن»، پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 8 تیر 1396ش.