سرآلیش

سرآلیش؛ ازدواج توافقی دختران دو خانواده با پسران هر یک از آن خانواده‌ها.

سرآلیش، یا ازدواج بده‌بستان وصلتی است که دو دختر میان دو خانواده به هدف ازدواج با پسران هر یک از خانواده‌ها معاوضه می‌شود. ازدواج سرآلیش در کشورهای آسیایی به‌ویژه در افغانستان به‌دلیل کم‌هزینه‌بودن آن بسیار مرسوم است و در ایران نیز در مواردی تا کنون وجود دارد.

مفهوم‌شناسی

آلیش به‌معنای عوض و بدل است. سرآلیش در اصطلاح رایج مردم افغانستان به ازدواجی گفته می‌شود که خانوده‌ای به خواستگاری دختری می‌رود، اما خانواده دختر وصلت را به شرطی قبول می‌کند که وصلت دختر خانوادۀ مقابل با پسر خودشان پذیرفته شود. در این حالت، هزینۀ ازدواج چهار جوان از جمله جهاز، مهریه و برگزاری جشن ازدواج به دوش هر دو خانواده است. در ایران به دختر‌دادن و دختر‌گرفتن از یک خانواده ازدواج بده‌بستان می‌گویند. این گونه از ازدواج با احکام شریعت اسلام، سازگار است و عقدِ نکاح هر کدام از دو ازدواج، به‌صورت مستقل صورت می‌گیرد و هر یک از زنان مهریۀ مشخص دارد. ازدواج سرآلیش متفاوت از ازدواج غیرشرعی با نام شغار است که دو مرد، دختر یا خواهر خود را به قصد ازدواج، معاوضه می‌کنند و در این معاوضه، هر زن، مهریۀ زن دیگر محسوب می‌شود.

عوامل و زمینه‌های اجتماعی ازدواج سرآلیش

فقر مهم‌ترین عامل ازدواج سرآلیش در افغانستان است؛ در این ازدواج هر دو خانواده به‌دلیل دختر‌دادن به همدیگر از پرداخت شیربها معاف می‌شوند و مخارج تشکیل زندگی و برپایی جشن عروسی نیز برای هر دو خانواده با هزینۀ کم تمام می‌شود. با این ازدواج چهار جوان زندگی مشترک را بدون هزینۀ گزاف شروع می‌کنند. ‌به‌نظر محققان هر چه فقر و آمار بیکاری در کشور بالا باشد این نوع از ازدواج نیز افزایش می‌یابد. همچنین ازدواج سرآلیش جزء فرهنگ و از رسم‌های دیرینۀ مردم افغانستان به‌شمار می‌رود و مردم بعضی از مناطق به‌ویژه در روستاها و مکان‌های دوردست علاقه‌مند به این نوع ازدواج هستند.

چالش‌ها

در توافق خانواده‌ها برای ازدواج سرآلیش، معمولا بزرگ‌ترها تصمیم نهایی را می‌گیرند و رضایت دختران و پسران در نظر گرفته نمی‌شود؛ در این حالت، دختران و پسران با مشکلاتی در زندگی خانوادگی مواجه می‌شوند و مشکلات هر کدام از زوجین موجب سرایت چالش و دردسر به زوج دیگر نیز می‌شود؛ خانواده‌ای هم که دختر آنها دچار مشکل شده‌، دختر خانوادۀ دیگر را به چشم یک گروگان دیده و مورد اذیت و آزار قرار می‌دهند. در چنین وضعیتی خشونت خانگی به خصومت و دشمنی دو خانواده می‌انجامدو گاهی تا مرحله طلاق‌ اجباری هر دو خانواده پیش می‌رود.

ازدواج بده‌و‌بستان در ایران

ازدواج بده‌وبستان در برخی از نقاط ایران نیز رواج دارد. این خویشاوندی گاهی میان اقوام درجه یک یعنی خواهر و برادر با یکی از فرزندان اعضای درجه دوم خانوادۀ دیگر یعنی دایی، خاله، عمو، عمه و یا بالعکس نیز صورت می‌گیرد. در این نوع ازدواج‌ نیز ارتباطات خویشاوندی میان دو خانواده بسیار پیچیده شده و مشکلات هر یک از خانواده‌ها تأثیر مستقیم بر خانوادۀ دیگری دارد؛ به‌طوری که اگر یکی از زوج‌ها دچار مشکلاتی از جمله خشونت، بیکاری و بداخلاقی مرد باشد زوج دیگر نیز تحت تأثیر ارتباط عاطفی خواهر و برادری قرار گرفته و خانوادۀ خود را نیز خواسته و یا ناخواسته تحت تاثیر مشکلات خانوادۀ زوج مقابل قرار می‌دهد. از منظر روانشناسان و کارشناسان مسائل خانواده در ایران، ازدواج بده‌وبستان آزادی عمل هر دو زوج را محدود کرده و باید مراقب ارتباط و مشکلات خواهر یا برادر خود و رابطۀ او با همسرش نیز باشند.

منابع

• احسانی، میرزاحسین، «رسم و رسوم غلط و هفت‌خوان ازدواج در افغانستان»، خبرگزاری فارسی، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1394ش.
• سیدی، ویسنا، «ازدواج اجباری و سیر صعودی آن پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 21 شهریور 1401ش.
• فرهنگ گنجواژه، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 3 آذر 1402ش.
• محمدی، مهری، «افرادی که برای ازدواج با یکدیگر مناسب نیستند»، مشاورآنلاین، تاریخ بازدید: 20 آذر 1402ش.
• منتظری ‌مقدم، حامد، «گونه‌های ازدواج در عصر جاهلی»، پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ درج مطلب: تابستان 1384ش.
• یاس، افسانه، «ازدواج بدل و آرزوهای برباد رفتۀ دو زوج>