سپیده کاشانی

سپیده کاشانی؛ بانوی ترانه‌سرای انقلاب و دفاع مقدس و ملقب به مادر شعر انقلاب.

سپیده کاشانی، از شاعران مشهور انقلاب اسلامی و دفاع مقدس به‌شمار می‌رود. اشعار وی در دوران انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی با مضامین دینی، انقلابی، ادبیات پایداری و دفاع مقدس مورد توجه بوده است. اشعار وی هم به سبک کلاسیک و هم به سبک نو یا نیمایی سروده شده است. دوران شاعری وی به دوران پیش از انقلاب اسلامی و پس از آن تقسیم می‌شود و اثرپذیری وی از حوادث سیاسی و اجتماعی آن دوران در اشعارش آشکار است. او اشعارش را در خدمت اسلام و انقلاب به کار گرفت.

تولد و خانواده

سپیده که نام اصلی وی «سروراعظم باکوچی» است، در مردادماه 1315ش در شهر کاشان و در خانواده‌ای مذهبی دیده به جهان گشود. حسین باکوچی، پدر سپیده، تاجر و آشنا با ادبیات و بزرگان این حوزه بود، مادرش نیز باسواد و معلم قرآن بود و ذوق شعر و شاعری داشت. سپیده از کودکی با قرآن و اشعار شاعران بزرگی چون سعدی، مولانا و به‌خصوص حافظ آشنا شد و البته خودش نیز در این زمینه استعداد زیادی داشت.

تحصیلات

سپیده تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در زادگاه خود به پایان رساند. او بسیار علاقه‌مند به تحصیل در دانشگاه بود، اما پس از ازدواج، با همسرش به تهران مهاجرت کرد و امکان ادامه تحصیل برای او فراهم نشد.

ازدواج و فرزندان

سپیده کاشانی در 16 سالگی با یکی از اقوام خود به نام جواد عباسیان ازدواج کرد و پس از ازدواج ساکن تهران شد. حاصل این ازدواج، دو فرزند پسر به نام‌ سعید و سیامک (علی) و یک دختر به‌نام سودابه است.

فعالیت‌ها

سپیده کاشانی اولین شعر خود را در سن یازده‌سالگی سرود، ولی به‌طور جدی در سی‌سالگی به سرودن شعر پرداخت. او در سال 1347ش به عرصۀ مطبوعات وارد شد و اشعارش در مجله‌های ادبی به چاپ می‌رسید. او برای مدتی مدیریت صفحات ادبی مجلۀ «زن روز» را عهده‌دار بود. سپیده همراه همسرش در انجمن‌های ادبی که در تهران برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد و کم‌کم مورد توجه بزرگان این رشته قرار گرفت.

اولین دفتر شعر او در سال 1352ش به نام «پروانه‌های شب» به چاپ رسید. در این دفتر برخی اشعار وی که بر ضد رژیم پهلوی بود، سانسور و حذف شد. او در سال 1358ش در ادارۀ رادیو مشغول به کار شد. از اشعار او در روزهای پرشور انقلاب استفاده می‌شد. در سال 1359ش به عضویت «شورای شعر و سرود» به ریاست حمید سبزواری و تنی چند از شاعران بزرگ در آمد. او از سال 1360ش عضو رسمی انجمن شعر و ادب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بود و بیش از یک سال نیز در سمت عضو شورای عالی شعر و ادب تلویزیون به خدمت مشغول بود.

سپیده کاشانی در روزهای آغازین انقلاب با سرودن اشعار حماسی و در دوران دفاع مقدس نیز با حضور در جبهه‌های جنگ در کنار سربازان و رزمندگان و سرودن اشعار حماسی، شور و شوقی در دل‌های آنان برمی‌انگیخت. او در دوران دفاع مقدس بارها همراه فرزندش به جبهه‌های جنگ ‌رفت و با خواندن اشعار حماسی شور و شوق را در رزمندگان ایجاد می‌کرد. در همان دوران بود که همسرش به بیماری دچار شد و سپیده برای مدتی تمامِ وقتِ خود را به مراقبت از همسر بیمارش اختصاص داد. او پس از فوت همسرش در سال 1364ش مدتی از دنیای شعر و شاعری فاصله گرفت؛ اما از سال 1367ش با اصرار اطرافیان و اساتیدش دوباره به این عرصه بازگشت. کاشانی در سال‌های دفاع مقدس حدود 40 قطعه شعر با موضوع جنگ و دفاع مقدس سرود که همگی به‌صورت سرود از رادیو و تلویزیون ایران پخش شد.

سپیده کاشانی در خلال فعالیت‌های ادبی-سیاسی خود علاوه بر سفر به مناطق جنگی، سفری به تبریز به‌منظور دیدار با شهریار داشت و در سفر دیگری به شیراز در سال 1363ش در کنگرۀ بزرگداشت سعدی شرکت کرد. او در آخرین سال عمرش به‌منظور افتتاح سفارت ایران به تاجیکستان سفر کرد.

آثار

• پروانه‌های شب (1352ش)؛ شامل زیباترین اشعار و غزلیات سپیده است؛ این کتاب شامل 23 غزل به سبک کلاسیک و 28 سرودۀ نیمایی است. درون‌مایه‌های غزلیات این مجموعه، حسرت، امید به آینده، شب و سکوت و درون‌مایه‌های اشعار نیمایی وی، بیان‌گر دوران ستم و خفقان دورۀ پهلوی است که امید در آن متبلور است.
• هزار دامن گل سرخ (1372ش)؛ مجموعه اشعار سپیده در دوران جنگ است که در قالب‌های غزل، قصیده، رباعی، دوبیتی و بیشتر به سبک مثنوی سروده شده است. بیشتر سروده‌های او که از صداوسیمای ایران پخش می‌شد، در این مجموعه آمده است.
• سخن آشنا (1373ش)؛ شامل قصیده، غزل، قطعه، مثنوی، دوبیتی، رباعی، چهارپاره، تضمین، سروده‌ها و اشعار آزاد نیمایی او است که جمع‌آوری آنها توسط فرزندش بعد از مرگ او صورت گرفته است.
• سفرنامه «حکایت آنان که بقا را در بلا دیده‌اند» (1375ش)؛ شامل یادداشت‌های او در سفر به جنوب و مناطق جنگی است.
• گزیدۀ آثار.

همچنین درباره اشعار و شخصیت این بانوی شاعره کتاب‌ها و مقالات متعددی مانند لاله کویر، بانوی پروانه‌ها، خواهرانه در توفان، سپیدۀ شعر انقلاب اسلامی، در سوگ سپیدار، یادنامه سپیده کاشانی، نگارش شده است.

درون‌مایه‌های اشعار

اشعار سپیده با زبانی ساده، سلیس و روان اما سرشار از احساس، یکرنگی و صمیمیت سروده شده‌اند و صنعت‌های ادبی در اشعار این شاعر کمتر مشاهده می‌شود. مبارزه با ظلم در دوران رژیم پهلوی و حملۀ عراق به ایران موجب خلق آثاری در حوزۀ ادبیات مقاومت توسط این بانوی شاعره شد. به‌همین جهت او را «مادر شعر انقلاب» نامیده‌اند.

دعوت مردم به مبارزه با ظلم و نژادپرستی، غفلت‌ستیزی، شهامت و جسارت در گفتار، توصیف و ستایش شهدا، ستایش آزادی و آزادگی، القای امید به پیروزی و آینده، عشق به وطن و سرزمین، ترسیم رنج‌ها و محرومیت‌های مردم به‌خصوص محرومین، بهره‌گیری از نمادها و اسوه‌های تاریخی، نقش زنان در پایداری، مدح و منقبت ائمه اطهار و ستایش از شخصیت‌های دینی و ادبی از جلوه‌های آشکار اشعار سپیده کاشانی است.

اشعار و سروده‌های سپیده کاشانی با استعاره از فرهنگ عاشورایی و یادآوری ارزش فداکاری و اجر شهادت با تکیه بر آیات و روایات، نقش مهمی در تشویق رزمندگان و تبیین اهداف دفاع مقدس داشت، به‌همین دلیل بسیاری از سروده‌های انقلابی او در رادیو و تلویزیون ایران در دوران دفاع مقدس پخش می‌شد. همچنین آموزه‌های دینی، ارزشی، اخلاقی و پایبندی به اصول و احکام در تمام اشعار سپیده کاشانی به وضوح دیده می‌شود.

دیدگاه‌ها و سبک زندگی

سپیده کاشانی در برهۀ حساسی از انقلاب اسلامی که موافق حضور زنان در اجتماع نبودند، پا به عرصۀ سیاسی گذاشت و نشان داد که زن مسلمان می‌تواند با رعایت عفت، حجاب و متانت در عرصه‌های سیاسی، ادبی و اجتماعی حضور یابد و حتی مؤثرتر از مردان نیز عمل کند. او همچنین باور داشت که شاعر متعهد شاعری است که اشعارش از ریشه، اصالت فرهنگ و باورهای مذهبی و مکتب او نشأت گرفته باشد که نشان‌دهندۀ حقانیت و صداقت او باشد.

فرزند سپیده کاشانی مادرش را هم پدر و هم مادر برای فرزندانش توصیف می‌کند که در فقدان پدر، همیشه آنها را به صبر دعوت می‌کرد. او مادر را بسیار مسئولیت‌پذیر نسبت به مردم و انقلاب می‌شناسد که حتی در سخت‌ترین شرایط بیماری که پزشکان به او توصیۀ استراحت می‌کردند، مادر به انجام امور مربوط به انقلاب و جنگ می‌پرداخته است. او همچنین عنوان می‌کند که مادر، همیشه خود را مدیون انقلاب و نظام اسلامی می‌دانست.

حمید سبزواری، از شاعران بزرگ معاصر که با سپیده کاشانی همکاری داشته است، سپیده کاشانی را بانویی مؤمن، معتقد به خدا و متعهد به کشورش معرفی می‌کند که اشعارش را هدفمند می‌سرود. سپیده کاشانی شعر را نوعی عبادت می‌شمرد و در شرایط سخت و دشوار از انجام وظیفۀ شرعی و وجدانی غافل نبود. او با سرودن شعر و با حضور در جبهه‌های جنگ بین رزمندگان، آنها را به شجاعت و دفاع از میهن ترغیب می‌کرد و به نظر او سپیده کاشانی الگوی یک زن مسلمان بود.

نمونه‌ای از اشعار

نمونه‌ای از اشعار کاشانی که نشان از شهامت و جسارت او و همچنین استفاده از شخصیت‌های تاریخی در سرودن اشعارش دارد:

ولی ای شهید، سوگند به شط خون پاکت		پس از این برای دشمن، قلم است خنجر من
ز برای آن‌که شب‌نامۀ دشمنان نویسم		همه قطره قطرۀ خون من است جوهر من
به مسلسل قلم، جان، چو گلوله می‌سپارم		که زنم به سینۀ خصم زمان ابوذر من!

عشق به وطن نیز این‌چنین در اشعار وی نمایان شده است:

تنم گر بسوزی، به تیرم بدوزی		جدا سازی ای خصم، سر از تن من
کجا می‌توانی، ز قلبم ربایی		تو عشق میان من و میهن من

همچنین قصیدۀ «شیرزنان ایران»، توصیف حال زنان صبور ایرانی است که دوشادوش مردان در دفاع مقدس حضور داشتند و مظهر خودآگاهی تاریخی و بیداری بودند:

گُردآفرین، آفرین باد بر صبر بارآور تو		رشک بهار است ای زن، دامان گل‌پرور تو
ای چشم بیدار امت، ای فخر بانوی کوثر		ای در صبوری چو زینب، شاد از تو پیغمبر تو
فریاد کردی عزیزان، سر زد فلق، «فاستقاموا»		کاخ ستم را فرو ریخت، فریاد عصانگر تو
یکدست قرآن و دستی،آن شعله‌ور مشعل عشق		از شب گذشتی و تابید فجر نوازش‌گر تو

او در سرودن شعر فراتر از کشور خود پیش رفته و به مسئلۀ قدس و فلسطین که مسئله‌ای انسانی و جهانی است این‌گونه پرداخته است:

فرزند بی‌گناه فلسطین		تاریخ عشق از تو مصور
خون تو آن رسالت جاری است		هان، ای شهید پاک و مطهر
کای قبلۀ نخست، می‌آییم		ای قدس، قدس، قدس منور!

باور به ظهور منجی و امید به آیندۀ روشن در بیشتر اشعار سپیده کاشانی دیده می‌شود:

ز کعبه عزم سفر کن به این دیار بیا		چو عطر غنچه نهان تا کی، آشکار بیا
حریم دامن نرگس شد از تو رشک بهار		گل یگانۀ گلزار بیا
تو جلوه‌ای ز محمد، تو آیتی ز علی		تو سیف منتقمی عدل پایدار بیا

از معروف‌ترین اشعار او سرود «من ایرانی‌ام، آرمانم شهادت» است که توسط محمد گلریز، خوانندۀ معروف ایرانی خوانده شده است. متن این شعر عبارت است از:

به خون گر کشی خاک من، دشمن من		بجوشد گل اندر گل از گلشن من
تنم گر بسوزی، به تیرم بدوزی		جدا سازی ای خصم، سر از تن من
کجا می توانی، ز قلبم ربایی		تو عشق میان من و میهن من
من ایرانی‌ام، آرمانم شهادت		بجوشد گل اندرتجلی هستی است، جان کندن من
من‌ آزاده‌ از خاک‌ آزادگانم‌		گل‌ صبر می‌پرورد دامن‌ من‌
نه‌ تسلیم‌ و سازش‌، نه‌ تكریم‌ و خواهش		بتازد به‌ نیرنگ‌ تو، توسن‌ من‌
كنون‌ رود خلق‌ است‌ دریای‌ جوشان‌		همه‌ خوشۀ‌ خشم‌ شد خرمن‌ من‌
بلند اخترم رهبرم از ره آمد		بهار است و هنگام گل چیدن من

درگذشت

سپیده کاشانی پس از سال‌ها تحمل بیماری در بهمن 1371ش از دنیا رفت. او با این‌که مقبره‌ای در کاشان و نزدیک مقبرۀ فیض کاشانی داشت، اما در وصیت‌نامۀ خود خواسته بود که در بهشت زهرا کنار شهدا دفن شود. آرامگاه این بانوی شاعر در مقبرۀ 953، جنب‌ قطعه‌ 26 بهشت‌ زهرا قرار دارد. او در وصیت‌نامۀ خود از همه خواسته بود، دعا کنند تا با اجر شهادت از دنیا رفته باشد.

معبود تویی، از تو امان‌ می‌خواهم‌		زان‌ چشمۀ‌ سرمدی، نشان‌ می‌خواهم‌
گفتی‌ که‌ شهید، زندۀ‌ جاوید است‌		یا رب! ز تو عمرِ جاودان‌ می‌خواهم

منابع

• «آشنایی با سپیده کاشانی بانوی نام آشنای جبهه‌ها»، پایگاه خبری تحلیلی جهان بانو، تاریخ درج مطلب: 30 دی 1402ش.
• اصلانی، محمدرضا، «نگاهی به زندگی سپیده کاشانی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 2 آذر 1387ش.
• اکبری، منوچهر و دیگران، «جلوه‌های پایداری در اشعار فدوی طوقان و سپیده کاشانی»، نشریه ادبیات پایداری، شماره 12، سال هفتم، 1394ش.
• «تحقیق در مورد زندگی سپیده کاشانی + آثار و اشعارش»، وب‌سایت دانش‌چی، تاریخ بازدید: 26 دی 1402ش.
• «س‍پیده کاشانی»، وب‌سایت دانشنامه الکترونیکی زنان، تاریخ بازدید: 26 دی 1402ش.
• «سپیده کاشانی»، وب‌سایت کاشان شناس، تاریخ درج مطلب: 1 مرداد 1400ش.
• سیدنژاد، میرصادق، «اختر برج ادب، درگذشت سپیده کاشانی، شاعره معاصر»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: بهمن 1383ش.
• «شاعران انقلاب، سپیده کاشانی»، وب‌سایت مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 26 فروردین 1398ش.
• «شعرخوانی مرحوم بانو سپیده کاشانی در جمع رزمندگان در جبهه‌ها»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 10 تیر 1403ش.
• صادق‌زاده، محمود، «بررسی ویژگی‌های سبکی و تحلیل محتوایی شعر سپیده کاشانی (1313-1371)»، نشریه مطالعات نقد ادبی، شماره 22، 1390ش.
• غفاری، محسن، بانوی پروانه‌ها، تهران، خاطرات قلم، 1384ش.
• کاشانی، سپیده، سخن آشنا، تهران، وزارت ارشاد، 1373ش.
• کاشانی، سپیده، مجموعه آثار سپیده کاشانی، تهران، انجمن قلم ایران، 1389ش.
• «من ایرانی‌ام، آرمانم شهادت»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 8 تیر 1403ش.
• «یادی از شاعره انقلاب و بانوی کویر/ من ایرانی‌ام، آرمانم شهادت»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 27 تیر 1395ش.