سید محمدکاظم بلبل
سید محمدکاظم بلبل؛ شاعر آیینی و فعال دینی افغانستان. بلبل، بنیان‌گذار شعر آیینی و از فعالان مذهبی شیعه در قرن سیزده شمسی در افغانستان است. او هنگام سخنرانی در مناسبت‌های مختلف، از اشعار عربی و فارسی و نیز از سروده‌های خود، استفاده می‌کرد.
کودکی و نوجوانی
سید محمدکاظم بلبل در سال 1260ش در محلۀ مرادخانی کابل به دنیا آمد. برخی او را متولد منطقۀ سنگلاخ ولایت میدان دانسته‌اند.[۱] سید محمدکاظم در سال 1272ش و زمانی‌که تنها 12 سال داشت، شاهد کشته‌شدن پدر، پدر کلان (بزرگ) و عموهای خود به‌دست عوامل دولت عبدالرحمان خان (پادشاه وقت افغانستان) بود. پس از آن، زنان خانواده به زندان افتاده و اموال آنها توسط دولت وقت ضبط شد.[۲]
مهاجرت
بلبل مدتی در چهاردِهِی (از نواحی کابل) مخفی و سپس در سال 1272ش مجبور شد برای دور ماندن از آسیب حکومت وقت، به مشهد مهاجرت کند.[۳] بلبل در مشهد برای فراگیری علوم دینی در مدرسۀ ابدال‌خان، واقع در پایین خیابان، ساکن شد. او در مدت 14 سال در مشهد دروس مقدماتی و عالی حوزه را فرا گرفت و با فنون و صنايع ادبي آشنایی کامل پیدا کرد.[۴] سید کاظم بلبل براي سپري كردن دورۀ عالی دروس حوزۀ علمیه در سال ۱۲۸۷ش به شهر نجف کوچ کرد و 5 سال دروس خارج فقه و اصول حوزه را فرا گرفت.[۵] سید کاظم بلبل در سال 1292ش به مشهد بازگشت و قصد مراجعت به افغانستان را داشت که برخی مانع عزیمت او شدند. پس از آن، بلبل به قم رفته و در آن‌جا ازدواج کرد. سپس به مشهد بازگشت و سه سال دیگر در آن شهر از محضر اساتید حوزۀ علمیه بهره برد.[۶]
بازگشت به کابل
بلبل در سال 1295ش و در زمان حکومت حبیب‌الله خان به افغانستان بازگشت. او، در منطقۀ چِنداوُل کابل اقامت گزید و به تدریس دروس حوزوی پرداخت.[۷]
سخنرانی‌ها
او در مناسبت‌های مختلف از جمله دهۀ اول محرم، عصرهای پنجشنبه، روزهای جمعه و برخی ایام دیگر در شهر کابل سخنرانی می‌کرد. بلبل در سخنان خود علاوه بر آیات و روایات، امثال و حکم، از اشعار عربی و فارسی نیز استفاده می‌کرد که بخشی، از سروده‌های خود او بود.[۸] بیشتر منبرهای بلبل عصر هر پنجشنبه در تکیه‌خانۀ (حسینیه) میرزاکاکا (میرزا فقیر‌حسین خان) واقع در چارسُوق سپاه منصورهای چِنداوُل، صبح‌های روز جمعه در تکیه‌خانه میراکبر آغا در کوچۀ قاضی شهاب چنداول و عصرهای جمعه در منزل شخصی خود واقع در کوچۀ خافی‌‌های چنداول برگزار می‌شد.[۹]
سرایش شعر
بیشتر اشعار او در مدح و منقبت معصومین و به‌خصوص امام حسین است. حادثۀ عاشورا، جایگاه ویژه‌ای در اشعار او دارد.[۱۰]
منقبت‌خوانی
بلبل به منقبت‌خوانی توجه خاصی داشت و با استفاده از اشعار خود که در رثای پیامبر اسلام و امامان شیعه سروده بود، شب‌های جمعه مجلس منقبت‌خوانی در خانۀ خود برپا می‌کرد. برخی او را آغازگر ادبیات آیینی افغانستان در قرن سیزدهم دانسته‌اند. او ادبیات آیینی و دینی را که مورد غضب حاکمان وقت بود، زنده کرد و با اشعار خود که بیشتر از طریق منبرها یا در منقبت‌خوانی‌ها عرضه می‌شد، به فعالیت مذهبی شیعیان در کابل هویت بخشید.[۱۱]
مضامین اشعار
اشعار مختلفی از سید محمدکاظم بلبل باقی مانده که محتوای آنها دینی و مذهبی است. مضامین غالب شعرهای او توحید، امامت، نبوت، معاد، مسایل دینی و اخلاقی است که او در شعرهای خود به آنها پرداخته است. دائرة‌المعارف آریانا، تعداد ابیات سروده شدۀ او را در حدود ۲۰ هزار بیت دانسته و برخی منابع دیگر از شمار بیشتری از ابیات او سخن گفته‌‌اند.[۱۲]
دیوان اشعار
او در زمان حیات، اشعار خود را تدوین و منتشر نکرد. دیوان اشعار او که شامل نزدیک به بیست هزار بیت است، اولین‌بار در سال ۱۳۶۵ش توسط حسین هدی و به‌همت مؤسسۀ تحقیقاتی، انتشاراتی و آموزشی فرهنگ انقلاب اسلامی افغانستان در تهران منتشر شد. همچنین، کتابی با عنوان «دیوان اشعار علامه بلبل کابلی» در سال ۱۳۸۸ش در ۱۹۱ صفحه و توسط انتشارات معصومین قم، منتشر شد.[۱۳]
فعالیت‌های عمرانی
مرمت آرامگاه سید مرد آقا در جنوب شرقی چنداول، در دامنۀ کوه شیر‌دروازه و تأسیس حسینیۀ (تکیه‌خانه) بلبل در چنداول از جمله فعالیت‌های اجتماعی و مذهبی او به شمار می‌رود.[۱۴]
درگذشت
بلبل در سال ۱۳۲۳ش در کابل دار فانی را وداع گفت و در محلۀ چنداول دفن شد.[۱۵]
نمونۀ اشعار بلبل
زبان ناطقه، لال است در ثنای حسین
مگـر ثنای حسین را کند خدای حسین
دمی که بر سر دوش نبی نهاد قدم
گذشت از سر عرش، افسر کلاه حسین
زهی مقام و زهی رفعت و زهی عظمت
که گشت بر سر دوش رسول، جای حسین
سر ستاره ز عـرش مجید می‌گذرد
اگر ستاره نهد سر به خاک پای حسین
به پادشاهـی کونین سر فرو نکند
گدای خاک نشین در سرای حسین
به بال علم و عمل مرغ دل کند پرواز
اگر زند نفسی بال در هـــوای حسین
مریض عشق طبیب هزار بیمار است
به شرط آن که بود عاشق لقای حسین
ز دست ساقی کوثر خورد شراب طهور
به گاه دادن جان، طالب ولای حسین
نگین مهر سلیمان و تاج اسکندر
بود به گاه سخا کمـترین عطای حسین
کف کفایت اگـر برکشد ز جیب کرم
هزار حاتم طایی شود گدای حسین
به لوث معصیت هرگز نگشت آلوده
طراز دامنه‌ی عصمت کسای حسین
به روز حشر ببینی به دست پیغـمبر
لوای حمد و شفاعت به خون‌بهای حسین
من از کشاکش روز جزا نمی‌ترسم
چرا که هست دلم در سر صفای حسین
گرفتم آنکه گناهـم فزون ز باران است
فزون‌تر است ز باران، یم عطای حسین
ز آفتاب قیامت مـرا چه خوف و چه بیم
که هست بر سر من سایه‌ی لوای حسین
ز خاک کرب و بلا، بوی مشک می‌آید
ز طیب نگهـت گیسوی مشکسای حسین
کسـی نگفــت به ابن‌زیاد، کای بی دین!
سبب چه شد که شدی عازم فنای حسین
در این مصـیبت عظما تمام جن و بشر
فشاند خـون دل و دیده از برای حسین
گریست آدم و ایوب و یوسف و یعقـوب
به یاد واقعه‌ی دشت کربلای حسین
خلیل زان به قضای خدا رضا در داد
که تا کند پسر خـویش را فدای حسین
ازین قضیه چو شد با خبر «ذبیح الله»
قدم نهاد به قربانگه منای حسین
مسیح جامه ماتم نهاد در خم نیل
دمی که شد خبر از ذکر ماجرای حسین
قدم ز روی ادب نه اگر ز اهل دلی
به مجلسی که به پا می‌شود عزای حسین
ملک مدام به جاروب می‌روبد
غبار معصیت از نقش بوریای حسین
به سیم سوزن مژگان و ریشه‌ی رگ دل
نمود فاطمه گلدوزی قبای حسین[۱۶]
پانویس
- ↑ انجمن آریانا دایرةالمعارف، دایرةالمعارف آریانا، 1335ش. ج3، ص633؛ انوشه، دانشنامه ادب فارسی (ادب فارسی در افغانستان)، 1378ش. ص170؛ هدی، بلبل (مجموعه قصاید)، 1365ش. ص28.
- ↑ شریعت، سیمای فرزانگان، 1378ش، ص22؛ هدی، بلبل (مجموعه قصاید)، 1365ش. ص28.
- ↑ موجانی، فرهنگ شخصیت‌های معاصر افغانستان، 1394ش. ص337.
- ↑ هدی، بلبل (مجموعه قصاید)، 1365ش. ص28.
- ↑ رجایی، شعر افغانستان، از یثرب تا کابل (شعر و شخصیت علامه سید محمدکاظم بلبل)، 1387ش.
- ↑ سعودی، اشعار علامه بلبل، 1388ش. ص16.
- ↑ انجمن آریانا دایرةالمعارف، دایرةالمعارف آریانا، 1335ش. ج3، ص633.
- ↑ فنایی، چهره درخشان علامه بلبل کابلی، 1378ش. ص58.
- ↑ فنایی، چهره درخشان علامه بلبل کابلی، 1378ش. ص18؛ احمدی‌نژاد بلخابی، سیمای کابل، ، 1373ش. ص144.
- ↑ انجمن آریانا دایرةالمعارف، دایرةالمعارف آریانا، 1335ش. ج 3، ص633؛ آیتی، تمدن و فرهنگ شیعیان افغانستان (از صفویه تا دوره معاصر)، ، 1390ش. ص194.
- ↑ رجایی، شعر افغانستان، از یثرب تا کابل (شعر و شخصیت علامه سید محمدکاظم بلبل)، 1387ش.
- ↑ انجمن آریانا دایرةالمعارف، دایرةالمعارف آریانا، 1335ش. ج 3، ص633؛ آیتی، تمدن و فرهنگ شیعیان افغانستان (از صفویه تا دوره معاصر)، 1390ش. ص194.
- ↑ ناصری داوودی، مشاهیر تشیع در افغانستان، 1390ش. ج1، ص216.
- ↑ فرهنگ، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی شیعیان افغانستان ، 1380ش. ص320.
- ↑ فنایی، چهره درخشان علامه بلبل کابلی، 1378ش. ص85.
- ↑ مسعودی، اشعار علامه بلبل، 1388ش. ص65.
منابع
- آیتی، عبدالقیوم، تمدن و فرهنگ شیعیان افغانستان (از صفویه تا دوره معاصر)، قم، مرکز نشر بین‌المللی المصطفی، 1390ش.
- احمدی‌نژاد بلخابی، سید حسن، سیمای کابل، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1373ش.
- انجمن آریانا دایرةالمعارف، دایرةالمعارف آریانا، کابل، مطبعه عمومی کابل، 1335ش.
- انوشه، حسن، دانشنامه ادب فارسی (ادب فارسی در افغانستان)، تهران، فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1378ش.
- رجایی، محمدسرور، شعر افغانستان، از یثرب تا کابل (شعر و شخصیت علامه سید محمدکاظم بلبل)، ماهنامه شعر، 1387ش.
- شریعت، سید جواد، سیمای فرزانگان، مشهد، ولایت، 1378ش.
- فرهنگ، محمد‌حسین، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی شیعیان افغانستان ، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1380ش.
- فنایی، اسدالله، چهره درخشان علامه بلبل کابلی، مشهد، خانواده شاعر، 1378ش.
- مسعودی، عبدالواحد، اشعار علامه بلبل، قم، معصومین، 1388ش.
- موجانی، علی و همکاران، فرهنگ شخصیت‌های معاصر افغانستان، تهران، عظام، 1394ش.
- ناصری‌داوودی، عبدالمجید، مشاهیر تشیع در افغانستان، قم، مرکز بین‌المللی چاپ و نشر المصطفی، 1390ش.
- هدی، حسین، بلبل (مجموعه قصاید)، تهران، موسسه تحقیقاتی و انتشاراتی فرهنگ انقلاب اسلامی، 1365ش.