عزاداری حسینیه اعظم زنجان

عزاداری حسینیه اعظم زنجان؛ آیین سوگواری پرجمعیت زنجانی‌ها در عصر روز هشتم محرم.

حسینۀ اعظم زنجان هر سال در عصر روز هشتم محرم و شب تاسوعا، میزبان عزاداران امام حسین است. آیین عزاداری حسینیه اعظم زنجان به‌صورت متمرکز و با مشارکت هزاران عزادار از مرد و زن و از گروه‌های سنی مختلف برگزار می‌شود. این مراسم در نهایت سادگی، اما با شور بسیار برگزار می‌شود.

حسینیه اعظم زنجان

مسجد و حسینیه اعظم زنجان در جنوبی‌ترین منطقۀ شهر زنجان،^[۱] از مراکز مهم برپایی مراسم‌های عزاداری امام حسین است ^[۲] و به‌دلیل استقبال فراگیر علاقمندان از آیین عزاداری این حسینیه در روز هشتم محرم، به‌عنوان پایتخت شور و شعور حسینی، شهرت یافته است. این حسینیه، دوازده هزار متر مربع مساحت دارد و دارای فضا‌های متعدد مذهبی، فرهنگی و خدماتی مانند کتابخانه، شبستان‌های مختلف، دارالشفاء و صندوق قرض الحسنه است. این مکان مذهبی، در ‌1387ش در فهرست میراث معنوی ایران، ثبت شده است.^[۳]

تاریخچه

با قدرت گرفتن صفویان، مذهب شیعه در ایران رسمیت پیدا کرد. زنجان از شهر‌هایی بود که در دورۀ صفویه، از گسترش آیین‌های مذهبی شیعیان مانند عزاداری بر امام حسین و تعزیه‌خوانی، استقبال کرد. برخی منابع، پیشینه برپایی مسجد اعظم زنجان را به دوره نادرشاه افشار بازمی‌گردانند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که این مسجد در در دورۀ زندیه و اوایل قاجاریه از مراکز فعال در برپایی مراسم عزاداری بر شهادت امام حسین بوده است.^[۴] بر روی عَلَم فلزی قدیمی که در این حسینیه وجود دارد، سال 1221ق ^[۵] و بر سنگ‌نوشته‌ای در راهروی مسجد سال 1261ق حک شده است.^[۶]

فعالیت مذهبی حسینیۀ اعظم در دوران حکمرانی پهلوی اول با هجوم و تهدید مأموران حکومتی برای مدتی تعطیل شد و برخی از اشیاء و آثار تاریخی آن به غارت رفت. بعد از تبعید رضاخان، حسینیه را بازسازی کردند و فعالیت‌های آن از سر گرفته شد.^[۷]

دسته عزاداری حسینیه اعظم زنجان

مردم زنجان و مناطق اطراف آن، در عصر هشتم محرم برابر با شب تاسوعا در کنار این حسینیه، اجتماع بزرگی برپا می‌کنند و به عزاداری می‌پردازند.^[۸] این اجتماع به یاد حضرت عباس و بزرگداشت فدکاری‌های او در رویداد کربلا برپا می‌شود و این روز نزد زنجانی‌ها به نام «یوم العباس» معروف است. این مراسم که همه زنجانی‌ها به‌صورت متمرکز در آن مشارکت می‌کنند، قدمتی۷۰ ساله دارد^[۹] و فراتر از ایران، شهرت جهانی یافته است. جذابیت و شکوه این مراسم، افراد بسیاری را از شهر‌های دیگر ایران و حتی برخی کشور‌ها به مشارکت در آن جذب می‌کند.^[۱۰]

ویژگی‌ها

بزرگترین اجتماع عزاداری در ایران؛ ویژگی مهم عزاداری حسینیه اعظم زنجان، همبستگی و یک‌پارچگی اقشار مختلف جامعه در برگزاری آیین عزاداری است. امروزه این دستۀ عزاداری متشکل از صدها هزار عزادار است که اجتماع آنها در خیابان‌های منتهی به میدان اصلی، تا چندین کیلومتر امتداد می‌یابد.^[۱۱]

دومین قربانگاه آیینی مسلمانان؛ در مسیر حرکت دستۀ عزاداران حسینیۀ اعظم، هزاران گوسفند و گاو، قربانی شده و گوشت آنها میان نیازمندان تقسیم می‌شود. همچنین بخشی از گوشت‌های نذری برای پختن غذای نذری ظهر عاشورا به مسجد اهداء می‌شود.^[۱۲] به‌دلیل قربانی‌های زیادی که هر سال مردم برای ادای نذر خود در این مکان انجام می‌دهند، حسینیه اعظم زنجان بعد از منا به دومین قربانگاه جهان اسلام تبدیل ‌شده است.^[۱۳]

سادگی و اصالت فرهنگی؛ در یوم العباس و عزاداری حسینیه اعظم زنجان از عَلَم، کُتَل، علامت و ابزار نمایشی استفاده نمی‌شود و زنجیر و قمه‌زنی هم در این مراسم دیده نمی‌شود، فقط چند پرچم با نام قمر بنی هاشم، سید الشهداء و موکب عزاداران حسینیه در آن به چرخش در می‌آید.^[۱۴]

نقش زنان در اجتماع عزاداری حسینیه زنجان

در عزاداری حسینیه اعظم زنجان، بانوان نیز مشارکت چشمگیری دارند. از سال 1378‌ش بخشی از دستۀ عزاداری به‌صورت مجزا به زنان اختصاص‌ یافته است. مشارکت زنان و فرزندان خردسال آنها در این مراسم، حضور زنان در واقعۀ کربلا را بازنمایی می‌کند.^[۱۵] زنان به‌دلیل رقّت قلب بیشتر، بسیاری از حوادث واقعۀ کربلا، عاشورا و مصائب اُسرای کربلا را روشن‌تر درک‌ می‌کنند و به ابراز احساسات بیشتری در عزاداری می‌پردازند. اندوه زنان در مراسم عزاداری، سبب انتقال بهتر مفهوم عاطفی و احساسی این واقعه به افراد دیگر می‌شود. همچنین آنها به‌دلیل جایگاه تربیتی ویژه‌ای که در خانواده و جامعه دارند، نقش مهمی در انتقال این مفاهیم به نسل آینده ایفا می‌کنند.^[۱۶]

شعارها و رفتارهای آیینی در عزاداری حسینیه اعظم زنجان

عزاداری حسینیه اعظم زنجان، از تنوع بسیار در شعار‌ها و رفتار‌های عزاداری بهره می‌برد. این روز در زنجان، یوم العباس نامیده شده و بسیاری از مرثیه‌ها در این مراسم، در توصیف شخصیت حضرت عباس است. همچنین نوحه و مرثیه‌ها به زبان ترکی بوده و شعر فارسی کمتر خوانده می‌شود.^[۱۷] مهم‌ترین رفتار‌ آیینی در این مراسم، سینه‌زنی است که توسط عزاداران همراه با نوحه به‌صورت هماهنگ با هم‌خوانی همگانی انجام می‌شود. هنگامی که نوحه‌خوان عبارت یا ابالفضل را با صدای بلند می‌گوید، نشانۀ پایان نوحۀ او است و عزاداران سینه‌زنی را متوقف می‌کنند. با نزدیک شدن مراسم به اذان مغرب، یکی از مداحان اذان گفته و پس از آن دعای فرج امام زمان را می‌خوانند.

کارکرد‌ها

فرهنگی

ترویج سبک عزاداری دسته‌جمعی: عزاداری حسینیه اعظم زنجان، نوعی عزاداری مردمی و همگانی است که دوست‌داران اهل‌بیت به‌صورت دسته‌جمعی برگزار می‌کنند.
گسترش هویت شیعی: خاورشناسان و ایرانشناسان حضور گستردۀ شیعیان در این گونه مراسم‌ها را تقویت‌کنندۀ هویت شیعه در جهان دانسته‌اند.
زنده نگه‌داشتن میراث معنوی: این‌گونه آیین‌های مذهبی سبب زنده نگه‌داشتن میراث معنوی ایرانیان، انتقال آن به نسل‌های آینده، تقویت روحیۀ مذهبی در مشارکت‌کنندگان و کاهش ناهنجاری‌های اجتماعی می‌شود.^[۱۸]
گسترش فرهنگ وقف و نذر: از جمله رفتار‌های فرهنگی ایرانیان، مشارکت مردمی در تأمین هزینۀ هیئت‌های مذهبی است. در مراسم عزاداری حسینیه اعظم، مردم وجه نقد، طلا و مواد خوراکی را برای مخارج هیئت به هیئت امنای مسجد تقدیم می‌کنند. همچنین در این مراسم از عزاداران، پذیرایی می‌شود و نذری‌هایی در قالب غذا و نوشیدنی میان عزاداران توزیع می‌شود.^[۱۹]

اجتماعی

تقویت پیوند‌های خانوادگی: خانوادگی‌بودن این مراسم و حضور کودکان و نوجوانانی که در کنار والدین خود در عزاداری شب تاسوعای حسینیه اعظم زنجان به عزاداری می‌پردازند، سبب تقویت پیوند‌های خانوادگی و افزایش ارتباط عاطفی و نظارتی والدین با فرزندان خود می‌‌شود.
تقسیم کار: مراسم عزاداری حسینیۀ اعظم زنجان، بسیار پرجمعیت است و برگزاری بهینۀ مراسم نیازمند تقسیم کار دقیق است. انتظامات، مرثیه‌خوانی، جمع‌آوری نذورات، ذبح و قربانی، صوتی و تصویر‌برداری، تبلیغات، خدمات، توزیع غذا و آشامیدنی و نیز بخش امداد و کمک‌رسانی، بخش‌های گوناگون این مراسم است که با مسئولیت‌پذیری و دقت بسیار، پیگیری می‌شوند.
شخصیت‌سازی افراد: این آیین جمعی با اثر‌گذاری عمیق بر باورها و ارزش‌های افراد در سنین مختلف، شخصیت آنها را پرورش می‌دهد.
تقویت روحیۀ انفاق: اهدای نذورات و کمک‌های مردمی به این حسینیه، سبب ترویج و تقویت روحیۀ انفاق و کمک به نیازمندان در عامۀ مردم می‌شود.^[۲۰]
ارتقاء سطح کیفیت زندگی ساکنین محله حسینیه و سوق دادن آنها به واقع‌گرایی دینی.^[۲۱]

دینی

ترویج دینداری؛
بازتولید معارف دینی و آموزه‌های مذهبی؛
توجه به امر به معروف و نهی از منکر در خلال سخنرانی‌ها و مداحی‌ها؛
گسترش فرهنگ توسل به امامان شیعه؛
ترغیب جوانان و نوجوانان به تحقیق در مورد ائمه و مسائل دینی؛
ترویج عمل‌گرایی دینی مانند: برگزاری نماز جماعت، دعاخوانی، قرائت قرآن؛
زنده‌نگه‌داشتن هدف و پیام نهضت امام حسین.^[۲۲]

گردشگری مذهبی

شور و شکوه عزاداری حسینیه اعظم زنجان در روز هشتم محرم و قدمت تاریخی حسینیه اعظم زنجان موجب جلب توجه گردشگران ایرانی و خارجی شده است.^[۲۳] ویژگی‌های معنوی، این مراسم را به یکی از مقاصد مهم گردشگری معناگرا و گردشگری مذهبی در ایران تبدیل کرده است و گردشگران خارجی را با فرهنگ شیعی و آیین سوگواری شیعیان آشنا می‌کند. ^[۲۴]

بازتاب رسانه‌ای

بازتاب عزاداری حسینیۀ اعظم زنجان در رسانه‌های ملی و بین‌المللی، در سال‌های اخیر افزایش چشمگیری داشته است. در رسانه‌ها و شبکه‌های ملی ایران، مراسم عزاداری حسینیه اعظم زنجان به‌صورت زنده پخش می‌شود. ^[۲۵] همچنین در شبکه‌های جهانی جام‌جم و سحر نیز این مراسم به‌صورت زنده پخش می‌شود. ^[۲۶] در ایران، این مراسم از پوشش کامل در بخش‌های خبری صداوسیما، مطبوعات محلی و ملی، پایگاه‌های خبری و خبرگزاری‌ها نیز بهره‌مند است.^[۲۷]

پانویس

منابع

آصف، محمدهاشم، تاریخ دارالعرفان خمسه (قدیمی‌ترین متن تاریخی زنجان)، زنجان، پینار، 1387ش.
«اجتماع میلیونی در حسینیه اعظم زنجان؛ پیوند وحدت و معنویت»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 27 دی 1386ش.
«تاريخچه حسينيه اعظم زنجان»، وب‌سایت رسمی حسینیه اعظم زنجان، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1402ش. «تشریح تاریخچه 500 ساله حسینیه اعظم زنجان/ وقتی از اهل سنت هم در یوم العباس زنجانی‌ها نذری می‌دهند/ چطور در دومین قربانگاه جهان اسلام قربانی دهیم؟»، وب‌سایت پایگاه خبری تحلیلی موج رسا، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1398ش.
تقی‌زاده داوری، محمود و هاشمی، سیدعلی، «بررسی نقش حسینیه اعظم زنجان در ترویج دینداری این شهر (مطالعه موردی: دسته عزاداری هشتم محرم 1387)»، شیعه‌شناسی، شماره 33، 1390ش.
پیربابایی، محمدتقی و ربیعی‌فر، ولی‌الله، «تبیین نقش مساجد در ارتقاء سطح کیفیت زندگی ساکنین محلات شهر ایرانی- اسلامی (مطالعه موردی: مسجد حسینیه اعظم، در محله حسینیه شهر زنجان)»، جغرافیا و توسعه فضای شهری، شماره 12، 1397ش.
«حسینیه اعظم زنجان»، وب‌سایت ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1402ش.
«حسینیه اعظم زنجان مهیای میزبانی از عاشقان و عزاداران حسینی است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 27 تیر 1402ش.
دویران، اسماعیل، «ارزیابی کیفیت کششی فضای شهری در توسعه گردشگری مذهبی مطالعه موردی: مراسم عزاداری محرم شهر زنجان»، گردشگری شهری، شماره 3، 1399ش.
رشیدی آل‌هاشم، سید محمدرضا و باقی، علی، «مطالعه نقش حسینیه اعظم زنجان در پیشرفت گردشگری مذهبی در شهر زنجان»، پاسداری فرهنگی انقلاب اسلامی، شماره 19، 1398ش.
عزیزخانی، محمدهادی، سالنامه آماری استان زنجان، معاونت برنامه ریزی، 1387ش.
محمدی، فاطمه، «فرهنگ‌های عزاداری زنان»، خیمه، شماره 5، 1382ش.
نوری، مریم، «آمادگی حسینیه اعظم زنجان برای میزبانی از عزاداران حسینی»، خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا»، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1402ش.
هاشم‌نژاد، فاطمه، «دسته عزاداری حسینیه اعظم زنجان»، وب‌سایت جام‌جم آنلاین، تاریخ درج مطلب: 19 مهر 1395ش.

[1] . «حسینیه اعظم زنجان»، وب‌سایت ویکی‌شیعه.

[2] . «حسینیه اعظم زنجان»، وب‌سایت ویکی‌شیعه.

[3] . « تاريخچه حسينيه اعظم زنجان»، وب‌سایت رسمی حسینیه اعظم زنجان.

[4] . آصف، تاریخ دارالعرفان خمسه (قدیمی‌ترین متن تاریخی زنجان)، 1387ش، ص37 و 78.

[5] . « تاريخچه حسينيه اعظم زنجان»، وب‌سایت رسمی حسینیه اعظم زنجان.

[6] . «حسینیه اعظم زنجان»، وب‌سایت ویکی‌شیعه.

[7] . «اجتماع میلیونی در حسینیه اعظم زنجان ؛ پیوند وحدت و معنویت»، خبرگزاری مهر.

[8] . «حسینیه اعظم زنجان»، وب‌سایت ویکی‌شیعه.

[9] . «تشریح تاریخچه 500 ساله حسینه اعظم زنجان/ وقتی از اهل سنت هم در یوم العباس زنجانیها نذری می‌دهند/ چطور در دومین قربانگاه جهان اسلام قربانی دهیم؟»، وب‌سایت پایگاه خبری تحلیلی موج رسا

[10] . تقی‌زاده داوری و هاشمی، «بررسی نقش حسینیه اعظم زنجان در ترویج دینداری این شهر (مطالعه موردی: دسته عزاداری هشتم محرم 1387)»، 1390ش، ص69.

[11] عزیزخانی، سالنامه آماری استان زنجان، 1387ش، ص61.

[12] . « تاريخچه حسينيه اعظم زنجان»، وب‌سایت رسمی حسینیه اعظم زنجان.

[13] . تقی‌زاده داوری و هاشمی، «بررسی نقش حسینیه اعظم زنجان در ترویج دینداری این شهر (مطالعه موردی: دسته عزاداری هشتم محرم 1387)»، ص76.

[14] . تقی‌زاده داوری و هاشمی، «بررسی نقش حسینیه اعظم زنجان در ترویج دینداری این شهر (مطالعه موردی: دسته عزاداری هشتم محرم 1387)»، ص77.

[15] . تقی‌زاده داوری و هاشمی، «بررسی نقش حسینیه اعظم زنجان در ترویج دینداری این شهر (مطالعه موردی: دسته عزاداری هشتم محرم 1387)»، ص78.

[16] . محمدی، «فرهنگ‌های عزاداری زنان»، 1382ش، ص22.

[17] . تقی‌زاده داوری و هاشمی، «بررسی نقش حسینیه اعظم زنجان در ترویج دینداری این شهر (مطالعه موردی: دسته عزاداری هشتم محرم 1387)»، 1390ش، ص73.

[18] . تقی‌زاده داوری و هاشمی، «بررسی نقش حسینیه اعظم زنجان در ترویج دینداری این شهر (مطالعه موردی: دسته عزاداری هشتم محرم 1387)»، 1390ش، ص68.

[19] . نوری، «آمادگی حسینیه اعظم زنجان برای میزبانی از عزاداران حسینی»، خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا».

[20] . تقی‌زاده داوری و هاشمی، «بررسی نقش حسینیه اعظم زنجان در ترویج دینداری این شهر (مطالعه موردی: دسته عزاداری هشتم محرم 1387)»، 1390ش، ص68، 76، 69 و 89

[21] . پیربابایی و ربیعی‌فر، «تبیین نقش مساجد در ارتقاء سطح کیفیت زندگی ساکنین محلات شهر ایرانی- اسلامی (مطالعه موردی: مسجد حسینیه اعظم، در محله حسینیه شهر زنجان)»، 1397ش، ص105.

[22] . تقی‌زاده داوری و هاشمی، «بررسی نقش حسینیه اعظم زنجان در ترویج دینداری این شهر (مطالعه موردی: دسته عزاداری هشتم محرم 1387)»، 1390ش، ص82 و 84.

[23] . رشیدی آل‌هاشم و باقی، «مطالعه نقش حسینیه اعظم زنجان در پیشرفت گردشگری مذهبی در شهر زنجان»، 1398ش، ص49.

[24] . تقی‌زاده داوری و هاشمی، «بررسی نقش حسینیه اعظم زنجان در ترویج دینداری این شهر (مطالعه موردی: دسته عزاداری هشتم محرم 1387)»، 1390ش، ص79.

[25] . دویران، «ارزیابی کیفیت کششی فضای شهری در توسعه گردشگری مذهبی مطالعه موردی: مراسم عزاداری محرم شهر زنجان»، 1399ش، ص81.

[26] . هاشم‌نژاد، «دسته عزاداری حسینیه اعظم زنجان»، وب‌سایت جام جم آنلاین.

[27] . «حسینیه اعظم زنجان مهیای میزبانی از عاشقان و عزاداران حسینی است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]